Ndzilo Wa Tihele—Xana Wa Vuvumela Kumbe Wa Timeka?

MUFUNDHISI wa Protestente Jonathan Edwards a a tshamela ku chavisa vanhu va lembe xidzana ra vu-18 va le ka Tiamerika leti nga Tikoloni, hi swifaniso swakwe leswi chavisaka, swa tihele. U tshame a hlamusela xivono lexi eka xona Xikwembu a xi ncikinyisa vadyohi ehenhla ka malangavi ku kota mapume lama nyenyetsaka. Edwards u sandze vandlha rakwe: “Oho wena mudyohi, u lengalenga engotini yo lala, malangavi ya vukarhi bya Xikwembu ma ri karhi ma pfurhela eka yona, ma nga yi vavula nkarhi wun’wana ni wun’wana, ma yi hisa yi hela.”

Hambi swi ri tano, endzhakunyana ka loko Edwards a nyikele dyondzo yoleyo yi nga tsakisiki, malangavi ya tihele, hi ndlela yo fanikisela ma sungule ku ya ehansi ma timeka.a Buku leyi nge The Decline of Hell, hi D. P. Walker, yi vula leswaku “elembeni ra vumakume-mune ra lembe xidzana ra vu-18 dyondzo ya ku xanisiwa hi laha ku nga heriki ka lava dyoheke a yi kanetiwa erivaleni.” Eka lembe xidzana ra vu-19, malangavi ya tihele ma hambete ma timeka kutani exikarhi ka lembe xidzana ra vu-20, langutelo ra Edwards ra tihele tanihi ‘khele ra ndzilo laha lava faneriwaka hi tona, va xanisiwaka ngopfu emianakanyweni ni le mimirini ya vona hi laha ku nga heriki,’ a ku nga ha vulavuriwi ha rona. Mutsari wa phepha-hungu Jeffery Sheler u ri: “Ku chavisa ka Hiroshima ni ka ku Dlayiwa ka Vayuda va le Yuropa hi Manazi a ku tlula ku chavisa ka tihele, tinhlamuselo leti chavisaka ta tihele a ti nga chavisi hi laha a ti ri ha kona eku sunguleni.”

Vachumayeri vo tala na vona va tshike ku tsakela ndzilo ni xivavula. Dyondzo ya ta matimba malunghana ni ku chavisa ka tihele yi nyamalarile yi nga ha dyondzisiwi etikerekeni ta ndhavuko ta Vujagana. Eka vafundhisi vo tala, tihele ti hundzuke mhaka ya xikhale leyi nga fanelangiki ku dyondziwa. Emalembeni lama hundzeke n’wamatimu wa kereke a endla ndzavisiso wa dyondzo ya le yunivhesiti mayelana ni tihele naswona a kamba swikombo swa tibuku to talanyana leti dyondzisaka. A nga yi kumanga ni nhlamuselo ni yin’we. Hi ku ya hi magazini wa Newsweek, n’wamatimu u gimete hi leswi: “Tihele ti nyamalarile. Naswona sweswo a swi xiyiwanga hi munhu.”

Ku Vuya Ka Tihele

Ti nyamalarile? Doo. Lexi hlamarisaka, emalembeni ya sweswinyana dyondzo ya tihele yi pfukile nakambe eka tindhawu tin’wana. Tinhlayo leti tekiweke le Amerika ti komba leswaku nhlayo ya vanhu lava vulaka leswaku va pfumela eka tihele yi andze yi suka eka 53 wa tiphesente hi 1981 yi ya eka 60 wa tiphesente hi 1990. Leswi tlhandlekelaka eka leswi i minhlangano ya tievhangeli yo chumayela hi tihele, naswona swi va erivaleni leswaku ku vuya loku heleleke ka tihele emianakanyweni ya Vujagana i mhaka ya misava hinkwayo hakunene.

Xana ku vuya loku ku khumbe vanhu lava nghenaka kereke ntsena kumbe ku fike ni le ka vafundhisi? Mhaka hi leswaku ndzilo wa tihele hi laha wu chumayeriweke ha kona hi Jonathan Edwards emalembeni ya 250 lama hundzeke a wu nyamalalanga eka tikereke tin’wana ta Vujagana leta ha namarheleke xikhale. Hi 1991, U.S.News & World Report yi te: “Hambi ku ri exikarhi ka minhlangano yin’wana leyikulu, ku na leswi kombaka leswaku vafundhisi va sungula ku ehleketa ngopfu hi mhaka ya tihele ku tlula eka makume ya malembe lama hundzeke.” Hakunene, endzhaku ka malembe ya ku nga vi na mhaka, ndzilo wa tihele wu vuyile evukhongerini eka misava hinkwayo. Hambi swi ri tano, xana wu vuye na swona swikombiso swa wona swa ndzilo?

Swivutiso Leswi Tlakusiwaka

Mufundhisi W. F. Wolbrecht a a nga ri na ku kanakana: “Tihele i tihele, naswona ku hava munhu loyi a navelaka kumbe ku ehleketa leswaku a nga xanisiwa hi laha ku nga heriki.” Vangheni vo tala va kereke a va tiyiseki. Hambi leswi va nga kanakaniki leswaku tihele ti kona, va na swona swivutiso malunghana ni xivumbeko xa tihele. Mufundhisi un’wana wa pfumela: “Ni le ka mina, a swi kanakanisi leswaku tihele ti kona, ti le rivaleni hi ku ya hi vumbhoni bya Bibele, kambe xivumbeko xa tona lexi kongomeke i xiphiqo.” Ina, eka vafundhisi ni vanhu vo tala swinene, xivutiso xa namuntlha a ka ha ri xona lexi nge, “Xana tihele ti kona?” kambe xona hi lexi nge, “Xana tihele i yini?”

A wu ta hlamurisa ku yini? Xana u byeriwe yini hi xivumbeko xa tihele? Naswona hikwalaho ka yini Vakreste va ntiyiso va karhatiwa hi dyondzo leyi?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

Cover: Doré’s illustration of Tumult and Escape for Dante’s Divine Comedy

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

Doré’s illustration of Devils and Virgil for Dante’s Divine Comedy