Sayense, Vukhongeri Na Ku Lavisisa Ntiyiso

“Ku hangalaka ka vukhongeri byo tala bya mavunwa . . . swi ndzi khumbile hi ndlela yo karhi.”—Charles Darwin

EKU sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19, sayense na vukhongeri a swi ri ni vuxaka lebyikulu. Buku leyi nge Darwin: Before and After, yi ri: “Hambi ku ri ematsalweni ya sayense, vatsari a va nga kanakani ku vulavula hi Xikwembu hi mukhuva lowu a wu vonaka wu tolovelekile ni lowu tshembekaka.”

Buku ya Darwin leyi nge Origin of Species yi pfunetile eku hundzuleni ka sweswo. Sayense na hundzuluko swi sungule ku va ni vuxaka, ivi swi bakanyela vukhongeri—na Xikwembu—etlhelo. Sir Julian Huxley u ri: “Eka mianakanyo ya hundzuluko, vukona bya muvumbi wa le henhla a byi bohi naswona a byi fanelanga.”

Namuntlha ku vuriwa leswaku sayense ingi yi nga vanga kona loko a ku nga ri dyondzo ya hundzuluko. Xivangelo-nkulu xa vuxaka lebyi xi nyikeriwa hi Fred Hoyle, mutivi wa fisika, loko a ku: “Vativi va sayense lava namarhelaka mianakanyo ya ndhavuko va tikarhatela swinene ku sivela vanhu ku tlhelela eka malangutelo lama hundzeletiweke ya vukhongeri ya nkarhi lowu hundzeke, ku ri ni ku tiyimisela ku kuma ntiyiso.” I malangutelo ya muxaka muni lama hundzeletiweke lama endleke leswaku vukhongeri byi va manyala lamakulu eka sayense?

Vukhongeri Byi Onha Ndhuma Leyinene Ya Ntumbuluko

Eka leswi vuriwaka matshalatshala yo seketela Bibele, “lava pfumelaka eku tumbuluxiweni ka swilo”—lava ngopfu-ngopfu va fambisanaka ni Maprotestente lama tekaka nhlamuselo ya matsalwa hi ku kongoma—va sindzise leswaku misava ni vuako swi ni malembe lama nga ehansi ka 10 000 swi ri kona. Mianakanyo leyi yi hundzeletiweke yi tivangele ku hlekuriwa hi vativi va maribye, vativi va tinyeleti ni vativi va fisika, hikuva yi kanetana ni mintshubulo ya vona.

Kambe xana Bibele yona yi ri yini? “E ku sunguleni Šikwembu ši tumbulušile tilo ni misav̌a.” (Genesa 1:1) A yi wu kombisi nkarhi lowu katsekeke. “Siku ro ranga” ra ku tumbuluxa ri boxiwa endzhaku eka Genesa 1:3-5. “Tilo ni misav̌a” ana se a swi ri kona loko ku sungula “siku” leri ro rhanga. Hikwalaho, xana tilo ni misava swi nga va swi ri ni tibiliyoni ta malembe, hi laha vativi va sayense va vulaka ha kona? Sweswo swi nga va ntiyiso. Bibele a yi vuli leswaku swi teke nkarhi wo tanihi kwihi.

Mianakanyo yin’wana leyi hundzeletiweke ya vukhongeri i ndlela leyi van’wana va ma hlamuselaka ha yona ‘masiku’ ya tsevu ya ku tumbuluxa. Van’wana lava tekaka nhlamuselo ya matsalwa hi ku kongoma va vula leswaku lawa i masiku ya xiviri, leswi vulaka leswaku ku tumbuluxiwa ka swilo swa le misaveni ku teke tiawara ta 144 ntsena. Leswi swi pfuxa nkaneto wa vativi va sayense, hikuva va swi vona leswaku nhlamuselo leyi yi lwisana ni tinhlamuselo leti twisisekaka ta sayense.

Hambi swi ri tano, i mahlamuselelo ya lava va tekaka nhlamuselo ya Bibele hi ku kongoma—hayi Bibele hi yoxe—lama kanetanaka ni sayense. Bibele a yi vuli swona leswaku “siku” rin’wana ni rin’wana ra ku tumbuluxiwa a ri lehe tiawara ta 24; entiyisweni, yi katsa ‘masiku’ lawa hinkwawo eka ‘siku ro leha swinene leri Yehovha Xikwembu a endleke misava ni tilo ha rona,’ yi kombisa leswaku ‘masiku’ man’wana ya le Bibeleni a ma na tiawara ta 24. (Genesa 2:4) Man’wana swi nga ha endleka a ma lehe magidi ya malembe.a

Xisweswo, mianakanyo ya ku tumbuluxiwa yi onhiwile hi vaseketeri va dyondzo ya ku tumbuluxiwa ka swilo ni lava tekaka nhlamuselo ya matsalwa hi ku kongoma. Tidyondzo ta vona ta vukhale bya vuako ni mpimo wa ‘masiku’ ya ku vumbiwa ka swilo a ti pfumelelani na sayense leyi twalaka, hambi ku ri ku pfumelelana ni Bibele. Hambi swi ri tano, ku ni mianakanyo yin’wana leyi hundzeletiweke leyi endleke leswaku vativi va sayense va nyenya vukhongeri.

Ku Tirhisa Matimba Hi Ndlela Yo Biha

Ematin’wini hinkwawo, vukhongeri hi byona byi vangeke vuhomboloki lebyikulu. Hi xikombiso, eMalembeni ya le Xikarhi, dyondzo ya ku tumbuluxiwa ka swilo yi soholotiwile leswaku yi yima ni ku seketela ka kereke mfumo wa mulawuri un’we, le Yuropa. Xikongomelo xa kona a ku ri leswaku vanhu va vekiwe hi Xikwembu eswikhundlheni swa vona, hambi i swigwili kumbe swisiwana. The Intelligent Universe yi ri: “Vana lavatsongo va xinuna va swigwili a va byeriwa leswaku a ku ri ‘ku rhandza ka Xikwembu’ leswaku va kuma ndzhaka yitsongo ya ndyangu kumbe va nga kumi nchumu, naswona wanuna la tirhaka a a tshamela ku khutaziwa leswaku a eneriseka hi ‘xikhundlha lexi Xikwembu xi n’wi vekeke eka xona.’”

A swi hlamarisi leswi vo tala va chavaka ku tlhelela “eka malangutelo lama hundzeletiweke ya vukhongeri ya nkarhi lowu hundzeke”! Ematshan’wini yo va vukhongeri byi enerisa swilaveko swa munhu swa moya, hakanyingi byi tlange hi swona. (Ezekiyele 34:2) Muhleri wa magazini wa India Today u ri: “Hikwalaho ka rhekhodo leyi vukhongeri byi veke na yona hi malembe yo tala, swa hlamarisa leswi bya ha tshembiwaka hi mpimo wo karhi. . . . Vanhu va endle swiendlo swa tihanyi letikulu swinene eka vanhu-kulobye . . . hi vito ra Muvumbi la Tlakukeke.”

Rhekhodo leyi hlamarisaka ya vukhongeri bya mavunwa, yi ve ni nhlohlotelo lowukulu emianakanyweni ya Darwin. U tsarile a ku: “Hakatsongo-tsongo ndzi sungule ku ala leswaku Vukreste i vuhlavuteri bya Xikwembu. Ku hangalaka ka vukhongeri byo tala bya mavunwa hi xitalo emisaveni ku fana ni malangavi lamakulu ya ndzilo, swi ndzi khumbile hi ndlela yo karhi.”

Ku Hlula Ka Vukhongeri Bya Ntiyiso

Vukanganyisi bya vukhongeri a byi sunguli emisaveni leyi. Yesu u byele varhangeri va vukhongeri va le nkarhini wakwe lava a va ri ni torha ro fuma a ku: “Ehandle mi vonaka mi ri vanhu lavanene—kambe endzeni mi tele hi vukanganyisi ni vuhomboloki.”—Matewu 23:28, Phillips.

Hambi swi ri tano, Vukreste bya ntiyiso “a hi [bya] misava.” (Yohane 17:16) Valandzeri va byona a va hlanganyeli eka vukhongeri byo homboloka ni tipolitiki; naswona a va kanganyisiwi hi tifilosofi leti alaka vukona bya Muvumbi. Muapostola Pawulo u tsarile a ku: “Vutlhari bya misava leyi i vuhunguki emahlweni ka Xikwembu.”—1 Vakorinto 3:19.

Kambe leswi a swi vuli swona leswaku Vakreste va ntiyiso a va tivi nchumu hi sayense. Ku hambana na sweswo, valandzeri va vukhongeri bya ntiyiso va tsakisiwa hi sayense. Esaya muprofeta wa khale u byeriwe leswi landzelaka: “[Tlakusa] mahlo ya [wena u] languta! I mani l’a tumbulušeke ŝilo ŝeŝo?” (Esaya 40:26) Hi ku fanana, Yobo u komberiwe leswaku a langutisisa swihlamariso swa ntumbuluko ni vuako, leswaku a ta twisisa Muvumbi ku antswa.—Yobo, tindzima 38-41.

Ina, lava va pfumelaka eka Muvumbi va languta ntumbuluko hi xichavo lexikulu. (Pisalema 139:14) Ku tlula kwalaho, leswi Muvumbi, Yehovha Xikwembu a swi vulaka malunghana ni ntshembo wo hlamarisa hi vumundzuku va swi tshemba. (Nhlavutelo 21:1-4) Hi ku dyondza Bibele, timiliyoni ti kuma leswaku masungulo ya munhu ni vumundzuku byakwe a swi titsheganga hi ku tiendlekela ka swilo. Yehovha a a ri ni xikongomelo loko a endla munhu, naswona xikongomelo xexo xi ta hetiseka—ku va nkateko eka vanhu hinkwavo lava yingisaka. Ha ku khutaza leswaku u kambisisa mhaka leyi hi wexe.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

XANA VUMBHONI A VA BYI VONI KE?

EBUKWINI yakwe ya 1971 leyi nge Darwin Retried—An Appeal to Reason, gqweta Norman Macbeth u tsarile a ku: “Hambi ti ri Timbhoni ta Yehovha ti dyondze swo tala hi ntivo-vutomi.” Endzhaku ko hlaya xihloko xa Xalamuka! lexi vulavulaka hi hundzuluko, Macbeth u te: “Swi ndzi hlamarisile ku kuma leswaku a xi sola dyondzo ya Darwin hi ndlela yo twisiseka.” Hi ku xiya nkambisiso lowukulu ni tinhlamuselo leti nga erivaleni leti tshahiweke ematsalweni lama vulavulaka hi mhaka leyi, mutsari u gimete hi ku: “Simpson se u hoxile loko a ku: ‘. . . lava va nga pfumeriki [eka hundzuluko] vanhu va va teka tanihi lava honisaka vumbhoni bya sayense.’”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vumundzuku bya munhu a byi titsheganga hi ku tiendlekela ka swilo