Mukandziyisi La Tiendleleke Vito

XANA u tshame u lava tsalwa ro karhi eBibeleni kambe u nga tsundzuki leswaku ri kumeka kwihi? Kambe, hi ku tsundzuka rito rin’we ntsena, u swi kotile ku ri kuma hi ku tirhisa nxaxamelo wa Bibele. Kumbexana a wu ri enhlanganweni wa Vukreste laha madzana, kumbe hambi magidi, lama veke kona ma koteke ku pfula Tibibele ta wona leswaku ya hlaya tsalwa leri ra ha ku vuriwaka tisekene ti nga ri tingani.

Eka xiendlakalo xin’wana, u kolota swin’wana eka wanuna loyi u nga ha vaka u nga n’wi tolovelanga. U endle leswaku dyondzo ya wena ya Bibele yi olova, naswona u hoxe xandla swinene eku tiyisekiseni leswaku namuntlha hi va ni Tibibele leti kongomeke. U tlhele a kucetela ni ndlela leyi Tibibele to tala ti nga ha yona.

Wanuna loyi a a ri Robert Estienne.a A a ri mukandziyisi, loyi a nga n’wana wa mukandziyisi, eParis, Furwa, emasungulweni ya lembe-xidzana ra vu-16. A ku ri nguva ya Mpfuko ni ya Ndzhundzhunuko. Muchini wo kandziyisa hi wona wu vangeke leswi ha swimbirhi. Henri Estienne, tata wa Robert, a a ri mukandziyisi la tivekaka, la humeseke minkandziyiso ya kahle ya tibuku leti a ti ta humesiwa hi nguva ya Mpfuko. Ntirho wakwe a wu katsa tibuku ta xikolo ni ta Bibele ta Yunivhesiti ya Paris ni wa xikolo xa dyondzo ya yona ya ntivo-vukwembu—leyi nga Sorbonne.

Kambe a hi yiseni nyingiso eka n’wana wakwe, Robert Estienne. A ku tiviwi swo tala hi dyondzo yakwe. Kambe, ku sukela a ha ri ntsongo, u dyondze Xilatini a xi heta, ivi endzhakunyana a dyondza Xigriki ni Xiheveru. Robert u dyondze vutshila byo kandziyisa eka tata wakwe. Loko a tlhandlame Henri tanihi mukandziyisi, hi 1526, Robert Estienne ana se a tiviwa tanihi xidyondzi lexi nga ni mimpimanyeto ya le henhla mayelana ni ririmi. Hambi leswi a kandziyiseke tibuku leti solaka ta Xilatini ni tibuku tin’wana ta xikolo, nchumu lowu a a wu rhandza hi mbilu hinkwayo ku sukela eku sunguleni a a ku ri Bibele. Hikwalaho ko hisekela ku hetisisa leswi endliweke hi Bibele ya Xilatini lexi antswisiweke, Estienne u tiyimisele ku tlhela a simeka kwalomu ka tsalwa ra masungulo ra lembe-xidzana ra vuntlhanu ra Bibele ya Vulgate ya Xilatini ya Jerome.

Vulgate Leyi Pfuxetiweke

Jerome a a hundzuluxele Bibele yi suka eka Xiheveru ni Xigriki xa masungulo, kambe hi nkarhi wa Estienne, Vulgate se a yi ri na gidi ra malembe yi ri kona. A ku nghene swihoxo ni ku homboloka ko karhi loko tinxaka hi ku phindha-phindha ti tsala Vulgate. Ku tlula kwalaho, hi nkarhi wa Nguva ya le Xikarhi, marito ya Bibele lama huhuteriweke hi Xikwembu a ma siviwe hi nhlengeleto lowu rharhanganeke wa mintsheketo ya le mahlweni ka ndhambhi, tindzimana ta mavekelo lamantshwa ni marungula lama engeteriweke ya mavunwa. Leswi swi katsa-katsane ni tsalwa ra Bibele lerova swi sungula ku amukeriwa tanihi matsalwa lama huhuteriweke.

Leswaku a humesa hinkwaswo leswi a swi nga ri kona eku sunguleni, Estienne u tirhise maendlelo ya ku xopa-xopa matsalwa lawa a ma tirhisiwa eku dyondzeni ka tibuku ta nkarhi wolowo. U lavisise matsalwa ya khale ni lamanene lama a ma ri kona. Etilayiburari ta le Paris hinkwaro ni le kusuhi na rona ni le tindhawini to kota Évreux na Soissons, u tshubule matsalwa yo tala ya khale, rin’wana ri tikomba ri ri ra kwalomu ka lembe-xidzana ra vutsevu. Estienne u fananise matsalwa yo hamba-hambana ya Xilatini xiyenge hi xiyenge, a hlawula ntsena swiyenge leswi swi vonakaka swi ri swa nkoka ngopfu. Vuyelo bya kona, Bibele ya Estienne, yi kandziyisiwe ro sungula hi 1528 naswona a ku ri goza leri xiyekaka ro ya emahlweni ni ku pfuxetiwa ka tsalwa ra Bibele leri kongomeke. Ku landzele minkandziyiso yin’wana ya Estienne leyi antswisiweke. Van’wana emahlweni ka yena va ringete ku lulamisa Vulgate, kambe nkandziyiso wakwe a ku ri wo sungula lowu nga ni nhlengeleto lowu tirhaka lowu hakanyingi wu humelelaka ehansi ka tluka. Ematlhelo ka tluka, Estienne u kombise laha a siyeke swiyenge swo karhi leswi kanakanisaka kumbe laha ku nga ha hlayekaka hi tindlela to tlula yin’we. U tlhele a kombisa laha a kumeke kona matsalwa lama seketelaka mindzulamiso leyi.

Estienne u sungule ni swivumbeko swin’wana leswintshwa eka lembe-xidzana ra vu-16. U hambanise tibuku ta Apocrypha ni Rito ra Xikwembu. U veke buku ya Mintirho endzhaku ka Tievhangeli ni le mahlweni ka mapapila ya Pawulo. Ehenhla ka tluka rin’wana ni rin’wana, u tsale tinhloko-mhaka ku pfuna vahlayi ku kuma swiyenge swo karhi. Lexi a ku ri xikombiso xo sungula xa leswi namuntlha swi toloveriweke ku vitaniwa xihloko xa mhaka. Ematshan’wini yo tirhisa Xigoth xo tika, kumbe matsalelo ya ntima lowo dzika, matsalelo lama sunguleke eJarimani, Estienne a a ri un’wana wa lavo sungula ku kandziyisa Bibele hinkwayo hi matsalelo ya Xirhoma lama nga dzwihalangiki naswona lama hlayekaka hi ku olova lawa namuntlha ya tirhisiwaka swinene. Nakambe u kombise tinhlamuselo tin’wana to tala ni tinhla ta ririmi leti pfunaka ku hlamusela kahle swiyenge swo karhi.

Vanhu vo tala va le henhla ni lava tlakukeke va tlangele Bibele ya Estienne, hikuva a yi antswa ku tlula nkandziyiso wihi na wihi wa Vulgate lowu gandlisiweke. Nkandziyiso wakwe wu tirhisiwe hi mani na mani naswona hi ku hatlisa wu sungule ku encisiwa eYuropa hinkwaro, hikwalaho ka ku saseka, xivumbeko ni ku pfuna ka wona.

Mukandziyisi Wa Le Vuhosini

“Šana u ṭunḍukile munhu l’a gingiritekaka e mitirweni ya yena-ke? O ta yima e mahlweni ka tihosi,” ku vula Swivuriso 22:29. Vutshila lebyintshwa ni vuswikoti bya ririmi bya Estienne a byi honisiwanga hi Francis I, hosi ya le Furwa. Estienne u hundzuke mukandziyisi wa swilo swa hosi swa Xilatini, Xiheveru ni Xigriki. Hikwalaho ka sweswo, Estienne u humese leswi ni sweswi swa ha riki tinghwazi ta maandlalelo ya matsalelo swa Xifurwa. Hi 1539 u sungule ku humesa Bibele ya Xiheveru yo sungula ni leyinene leyi heleleke leyi kandziyisiweke eFurwa. Hi 1540 u nghenise swifaniso eBibeleni yakwe ya Xilatini. Kambe ematshan’wini ya swifaniso leswa manyunyu swa swiendlakalo swa le Bibeleni leswi a swi tolovelekile hi Nguva ya le Xikarhi, Estienne u endle mimpfampfarhuto leyi dyondzisaka leyi sekeriweke eka vumbhoni lebyi tshuburiweke kumbe eka mimpimo ni tinhlamuselo leti kumiwaka eBibeleni hi yoxe. Swifaniso leswi a swi mpfampfarhutiwa hi ku ya hi swivumbeko leswi endliweke a swi ti hlamusela hi vuxokoxoko tinhloko-mhaka to tanihi ta areka ya ntwanano, tinguvu ta muprista lonkulu, tabernakela, ni tempele ya Solomoni.

Hi ku tirhisa matsalelo yo hlawuleka ya Xigriki lawa a ma kombeleleke ntsena ku kandziyisa matsalwa ya hosi, Estienne u ye emahlweni a kandziyisa nkandziyiso wo sungula lowu xopaxopiweke wa Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Hambi leswi minkandziyiso yo sungula ya Xigriki ya Estienne a yi nga hambananga kule ni buku ya Desiderius Erasmus, enkandziyisweni wa vunharhu wa 1550, Estienne u engetele vuxopaxopi ni swihlovo swa rungula swa matsalwa ya kwalomu ka 15, ku katsa ni leriya ra lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E. Codex Bezae ni Bibele ya Septuagint. Nkandziyiso lowu wa Estienne a wu amukeriwa swinene lerova endzhakunyana wu hundzuke xisekelo xa leswi vitaniwaka Textus Receptus, kumbe Tsalwa leri Amukeriweke, leri vuhundzuluxeri byo tala endzhakunyana byi sekeriweke eka rona, ku katsa na King James Version ya 1611.

Sorbonne Yi Lwisana Ni Ndzhundzhunuko

Loko mianakanyo ya Luther ni ya van’wana vaseketeri va Ndzhundzhunuko yi ri karhi yi hangalaka eYuropa hinkwaro, Kereke ya Khatoliki yi lave ku lawula leswi vanhu a va swi anakanya hi ku lawula leswi va swi hlayaka. Hi June 15, 1520, Mupapa Leo X u humese papila ra mupapa, a lerisa leswaku a ku fanelanga ku kandziyisiwa, ku xavisiwa kumbe ku hlayiwa buku leyi nga ni “vuxandzuki” etikweni rihi na rihi ra Khatoliki ivi a lerisa leswaku valawuri va mfumo va sindzisa nawu lowu eka tindhawu leti lawuriwaka hi mufundhisi. ENghilandhi, Hosi Henry VIII u veke ntirho wo kambisisa tibuku emavokweni ya Cuthbert Tunstall, bixopo wa Khatoliki. Hambi swi ri tano, etindhawini to tala ta Yuropa, vulawuri lebyi heleleke etimhakeni ta dyondzo, lebyi nga ehansi ka mupapa, a ku ri valeteri va vativi va vukhongeri eYunivhesiti ya Paris—Sorbonne.

Sorbonne a ku ri muvulavuleri wa leswi amukeriwaka swa Khatoliki. Hi malembe-xidzana yi tekiwe yi ri khokholo ra ripfumelo ra Khatoliki. Vakambisisi va tibuku va Sorbonne va lwisane ni minkandziyiso hinkwayo leyi xopaxopiweke ni vuhundzuluxeri bya Vulgate bya tindzimi ta kwalaho va byi languta tanihi “lebyi nga pfuniki nchumu ekerekeni naswona byi ri ni khombo.” Leswi a swi nga hlamarisi hi nkarhi lowu vaseketeri va Ndzhundzhunuko a va kanakana tidyondzo, minkhuvo ni mindhavuko ya kereke leyi a yi nga seketeriwanga eMatsalweni. Hambi swi ri tano, vativi va vukhongeri vo tala va Sorbonne va langute tidyondzo ta kereke leti fundzhiwaka ti ri ta nkoka swinene ku tlula vuhundzuluxeri bya Bibele hi yoxe lebyi kongomeke. Mutivi un’wana wa vukhongeri u te: “Loko tidyondzo leti ti tiviwa, Matsalwa ma fana ni tinsimbhi leti khandziyiwaka leti susiwaka loko khumbi ri akiwile.” Vo tala va vona a va nga xi tivi Xiheveru ni Xigriki, kambe va ale tidyondzo ta Estienne xikan’we ni ta swidyondzi swin’wana swa nguva ya Mpfuko leswi a swi handzisisa tinhlamuselo ta masungulo ta marito lama tirhisiweke eBibeleni. Profesa un’wana wa le Sorbonne u kale a vula leswaku “ku hangalasa vutivi bya Xigriki ni Xiheveru swi ta tirha ku herisa vukhongeri hinkwabyo.”

Minhlaselo Ya Sorbonne

Hambi leswi minkandziyiso yo sungula ya Vulgate ya Estienne yi hluleke vutshila bya vakambisisi va tibuku, a yi tshikanga ku kanetiwa. Le ndzhaku hi lembe-xidzana ra vu-13, Vulgate yi hlayisiwile tanihi ya nkoka tanihi Bibele ya ximfumo ya yunivhesiti, naswona eka vanhu vo tala matsalwa ya yona a ma nga ri na xihoxo. Valeteri va tlhele va sola na Erasmus xidyondzi lexi xiximiwaka hikwalaho ka leswi xi swi endleke eka Vulgate. Eka vo tala a swi va hlamarisa swinene leswaku mukandziyisi la nga nyawuriki wa kwalaho a nga va ni vurhena byo lulamisa tsalwa ra ximfumo.

Kumbexana nchumu lowukulu lowu a wu vilerisa vativi va vukhongeri swinene a ku ri tinhla ta Estienne leti tsariweke ematlhelo ka matluka. Tinhla leti a ti endla leswaku u kanakana ku amukela tsalwa ra Vulgate. Ku navela ka Estienne ko veka swiyenge swin’wana erivaleni ku vange leswaku a hehliwa hi leswaku u nghenelele exivandleni xa ntivo-vukwembu. U ale xihehlo xexo, a vula leswaku tinhla takwe a ku ri minkatsakanyo yo koma ntsena kumbe leyi lawuriwaka hi milawu ya ririmi. Hi xikombiso, yinhla yakwe eka Genesa 37:35 yi hlamusele leswaku rito “tihele” [Xilatini, infernum] kwalaho a ri nga ta tekiwa tanihi ndhawu leyi lavo biha va xupuriwaka eka yona. Valeteri va n’wi hehle hi leswaku a ala ku nga fi ka moya-xiviri ni matimba ya “vakwetsimi” ya ku va vahlanganisi.

Hambi swi ri tano, Estienne a a amukeriwa ni ku sirheleriwa hi hosi. Francis I a a tsakela swinene tidyondzo ta nguva ya Mpfuko, ngopfu-ngopfu ntirho wa mukandziyisi wakwe wa le vuhosini. Ku vikiwa leswaku, Francis I u kale a endzela Estienne naswona eka khamba rin’wana hi ku lehisa mbilu u rindzile loko Estienne a endla mindzulamiso leyi a ku sale katsongo yi sala etsalweni. Hi nseketelo wa hosi, Estienne u swi kotile ku yimelana ni Sorbonne.

Vativi Va Vukhongeri Va Yirisa Tibibele Ta Yena

Hambi swi ri tano hi 1545, swiendlakalo swi vange leswaku rivengo hinkwaro ra valeteri va Sorbonne ri yisiwa eka Estienne. Hi ku xiya vuyelo lebyinene bya ku vumba vandla leri nga ni vun’we leri lwisanaka ni vaseketeri va Ndhundzhunuko, tiyunivhesiti ta Khatoliki ta le Cologne (Jarimani), Louvain (Belgium), ni le Paris ana se a ti twananile emahlweninyana leswaku ku kamberiwa tidyondzo leti lwisanaka ni kereke etibukwini. Loko vativi va vukhongeri va Yunivhesiti ya Louvain va tsalele Sorbonne va vula leswaku va hlamarisiwe hi leswaku Tibibele ta Estienne a ti nga ri kona enxaxamelweni wa tibuku leti yirisiweke eParis, Sorbonne yi hembile yi hlamula leswaku hakunene a yi ta va yi ti yirisile loko a yi ti vonile. Valala va Estienne va valeteri sweswi a va tiyisekile leswaku nkucetelo wa valeteri va le Louvain ni le Paris wu ta va wu ringene ku kombisa Francis I hi swihoxo swa mukandziyisi wakwe.

Hi nkarhi wolowo, leswi Estienne a a tiva makungu ya valala vakwe, u rhangelerile a ya eka hosi. Estienne u ringanyete leswaku loko vativi va vukhongeri vo humesa nxaxamelo wa swihoxo swihi na swihi leswi va swi kumeke, a a tiyimisele ku swi kandziyisa xikan’we ni mindzulamiso ya vativi va vukhongeri ivi a swi katsa ni Bibele yihi na yihi leyi xavisiwaka. Hosi yi wu amukerile ntlhantlho lowu. Yi kombele Pierre du Chastel, muleteri wa yona wa le vuhosini leswaku a langutana ni mhaka leyi. Hi October 1546 valeteri va tsalele Du Chastel va rila hi leswaku Tibibele ta Estienne a ti ri “swakudya swa lava a va ala Ripfumelo ra hina naswona lava seketelaka . . . tidyondzo ta sweswi leti lwisanaka ni kereke” ni leswaku a ti tele hi swihoxo lerova a to faneriwa hi “ku herisiwa ni ku susiwa hi laha ku heleleke.” Leswi hosi a yi nga swi tshembi, sweswi hi yoxe yi lerise leswaku valeteri va humesa vukambisisi bya swihoxo leswaku byi ta kandziyisiwa ni Tibibele ta Estienne. Va tshembise ku swi endla, kambe entiyisweni va endle xin’wana ni xin’wana lexi va nga xi kotaka ku papalata ku humesa nongonoko lowu nga ni vuxokoxoko wa swihoxo leswi a va ku swi kona.

Francis I u fe hi March 1547, ivi Estienne a lahlekeriwa hi munghana wakwe wa matimba swinene loyi a a lwisana ni nkucetelo wa Sorbonne. Loko Henry II a tshama exiluvelweni, u pfuxete xileriso xa tata wakwe xa leswaku valeteri va humesa vukambisisi bya vona bya tibuku. Kambe, hi ku xiya ndlela leyi tinghanakati ta le Jarimani a ti tirhisa Ndzhundzhunuko ku fikelela swikongomelo swa politiki, Henry II u byi bakanyele etlhelo vuyelo lebyinene kumbe byo biha lebyi nga ha vaka kona bya Tibibele ta mukandziyisi wa le vuhosini a khomeka ngopfu hi ku hlayisa Furwa ri ri ra Vukhatoliki naswona ri ri ni vun’we ehansi ka hosi ya rona leyintshwa. Hi December 10, 1547, Huvo ya Vatsundzuxi ya hosi yi kunguhate leswaku Tibibele ta Estienne a ta ha fanelanga ti xavisiwa ku kondza loko vativi va vukhongeri va ta va va humese nongonoko wa vona wa vukambisisi bya tibuku.

A Hehleriwa Ku Va Muxandzuki

Valeteri sweswi a va lava ndlela yo nghenisa nandzu wa Estienne ehubyeni yo hlawuleka leyi a ya ha ku simekiwa ku tenga milandzu ya vuxandzuki. Estienne a a ri vona kahle khombo leri a a ri eka rona. Ku nga si hela malembe mambirhi ya ku simekiwa ka yona, huvo yi tiviwe tanihi chambre ardente, kumbe “kamara leyi hisaka.” Kwalomu ka vatengisiwa va 60 va vambiwile, ku katsa ni vakandziyisi ni vaxavisi van’wana va tibuku lava va hisiweke va ri karhi va hanya le Place Maubert, ndhawu leyi nga ekusuhi ni yindlu ya Estienne. Yindlu ya Estienne yi hangunuxiwe hi ku phindha-phindha leswaku va kuma vumbhoninyana byo n’wi hehla. Timbhoni to tlula 80 ti konanisiwile. Lava tivaka xo karhi va tshembisiwe ku nyikiwa n’we xa mune xa nhundzu yakwe loko o voniwa nandzu wa vuxandzuki. Hambi swi ri tano, vumbhoni bya vona byin’we lebyi a va ri na byona hi leswaku Estienne u kandziyise Tibibele takwe erivaleni.

Nakambe hosi yi lerise leswaku ku tisiwa nongonoko wa vukambisisi bya tibuku bya valeteri eka Huvo yakwe ya Vatsundzuxi. Hi ku tiomisa tinhloko, valeteri va hlamule va ku ‘vativi va vukhongeri a va nga swi tolovelanga ku tsala swivangelo leswi va solaka nchumu wo karhi ha swona leswaku wu ni vuxandzuki a va hlamula hi nomu ntsena, naswona wolowo hi wona ntiyiso ntsena, handle ka sweswo a va nge swi heti loko vo swi tsala.’ Henry a pfumela. Ku lerisiwa ku yirisiwa loku heleleke. Kwalomu ka nchumu wun’wana ni wun’wana wa Bibele lowu Estienne a tshameke a wu humesa wu soriwile. Hambi leswi a poneke ku hisiwa le Place Maubert, u kunguhate ku rhurha eFurwa hikwalaho ka leswi Tibibele takwe a ti yirisiwile hi laha ku heleleke, ni ku karhatiwa loku swi nga ha endlekaka leswaku a ku ta va kona.

Mukandziyisi La Nga Mubaleki

Hi November, 1550, Estienne u rhurhele eGeneva, Switzerland. Valeteri va endle leswaku swi nga vi enawini eFurwa ku kandziyisa Bibele yihi na yihi handle ka Vulgate. Sweswi leswi se a tshunxekile ku kandziyisa leswi a a swi lava, Estienne u tlhele a kandziyisa “Testamente Leyintshwa” ya yena ya Xigriki hi 1551, ni vuhundzuluxeri bya Xilatini (bya Vulgate ni bya Erasmus) byi ri etikholomini leti vandzamaneke. Hi 1552 u tlhandlamise leswi hi vuhundzuluxeri bya Xifurwa bya Matsalwa ya Xigriki lama a ma vandzakanisiwe ni tsalwa ra Erasmus ra Xilatini. Eminkandziyisweni leyi yimbirhi, Estienne u sungule endlelo ro avanyisa matsalwa ya Bibele hi tindzimana leti nga ni tinomboro—endlelo leri fanaka ni leri tirhisiwaka emisaveni hinkwayo namuntlha. Hambi leswi khale van’wana va ringeteke maendlelo man’wana lama hambaneke yo hambanisa tindzimana, leri ra ka Estienne ri amukeriwile. Bibele yakwe ya Xifurwa ya 1553 a yi ri Bibele yo sungula leyi heleleke leyi nga avanyisiwa hi tindzimana.

Bibele ya Estienne leyi nga ni vuhundzuluxeri byimbirhi bya Xilatini ya 1557 na yona i ya nkoka hikwalaho ka leswi a tirhiseke vito ra Xikwembu, Jehova, eMatsalweni ya Xiheveru hinkwawo. Eku heteleleni ka pisalema ya vumbirhi, u kombise leswaku lexi vangeke ku nghenisiwa ka ʼAdho·naiʹ endhawini ya Tetragrammaton ya Xiheveru (יהוה) ngopfu-ngopfu a swi vangiwa hi vukholwa-hava bya Xiyuda naswona byi fanele ku cukumetiwa. Enkandziyisweni lowu, Estienne u tirhisa xiitaliki leswaku a kombisa marito ya Xilatini lama engeteriweke ku hetisisa mongo wa Xiheveru. Endzhakunyana endlelo leri ri tekeleriwe ni le Tibibeleni tin’wana, ndzhaka leyi hakanyingi yi hlamarisaka vahlayi vo tala namuntlha lava va toloveleke ku tirhisiwa ka xiitaliki ku kombisa ku kandziyisa.

Hikwalaho ka leswi a a lava leswaku van’wana va dyondza leswi yena a swi dyondzeke, Estienne u nyiketele vutomi byakwe eku humeseni ka Matsalwa yo Kwetsima. Lava namuntlha va xiyaka nkoka wa Rito ra Xikwembu va nga tsaka hi matshalatshala ya yena ni ntirho wa van’wana lava byarheke maxangu va lwela ku paluxa marito ya Bibele hi laha a ya tsariwe ha kona eku sunguleni. Endlelo leri va ri sunguleke ri ya emahlweni loko hi ya hi kuma vutivi lebyi kongomeke bya tindzimi ta khale, naswona hi ri karhi hi tshubula matsalwa ya khale lama kongomeke swinene ya Rito ra Xikwembu. Emahlweninyana ka rifu rakwe (1559), Estienne a a ri karhi a endla vuhundzuluxeri lebyintshwa bya Matsalwa ya Xigriki. U vutisiwile: “Xana i mani la nga ta byi xava? Byi ta hlayiwa hi mani?” Hi ku tiyiseka u hlamurile: ‘Vanhu hinkwavo lava nga ni vutivi lava nga tinyiketela eka Xikwembu.’

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Matshalatshala ya Robert Estienne ya pfune tinxaka ta swichudeni swa Bibele

[Xihlovo Xa Kona]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Swifaniso swa Estienne leswi dyondzisaka swi encisiwile etinxakeni leto tala

[Xihlovo Xa Kona]

Bibliothèque Nationale, Paris