Makumu Ya Rivengo eMisaveni Hinkwayo

KWALOMU ka malembe ya magidi mambirhi lama hundzeke, ntlawa lowutsongo wu vengiwile swinene. Tertullian u hlamusela vonelo leri andzaka ra Varhoma vo sungula: “Loko matilo ma nga nisi mpfula, loko ku va ni ku tsekatseka ka misava, loko ku va ni ndlala kumbe ntungu xikan’we-kan’we va ri, ‘Vakreste a va hoxiwe etinghaleni!’”

Hambi leswi a va vengiwa, Vakreste vo sungula va lwisane ni ndzingo wo rihisela eka vuhomboloki lebyi. Edyondzweni yakwe leyi tolovekeke ya le ntshaveni Yesu Kreste u te: “Mi swi twile leswi nga vuriwa, loko va te: ‘U ta rhandza warikwenu, u venga nala wa wena.’ Kambe mina ndzi ri ka n’wina: Rhandzani valala va n’wina, mi khongelela lava va mi xanisaka.”—Matewu 5:43, 44.

Xiga lexi tolovelekeke xa Vayuda xi vula leswaku ‘ku venga nala’ i nchumu lowunene. Hambi swi ri tano, Yesu u te hi fanele hi rhandza nala wa hina, ku nga ri munghana wa hina ntsena. Leswi swa tika kambe swa koteka. Ku rhandza nala a swi vuli ku tsakela tindlela ta yena hinkwato kumbe mintirho ya yena. Rito ra Xigriki leri kumekaka emhakeni ya Matewu ri tekiwe eka a·gaʹpe, leri hlamuselaka rirhandzu leri fambisanaka ni misinya ya milawu. Munhu la kombisaka a·gaʹpe, rirhandzu leri sekeriweke eka misinya ya milawu, u endla leswinene hambi ku ri eka nala loyi a n’wi vengaka ni ku n’wi khoma hi ndlela yo biha. Ha yini? Hikuva hi yona ndlela yo tekelela Kreste, naswona hi yona ndlela yo hlula rivengo. Xidyondzi xin’wana xa Mugriki xi te: “[A·gaʹpe] ri hi endla hi swi kota ku hlula mboyamelo wa hina wa ntumbuluko wa ku kariha ni ku hlundzuka.” Xana leswi swi nga tirha eka misava ya namuntlha leyi teleke hi rivengo?

Ina, a hi hinkwavo lava tivulaka Vakreste lava tiyimiseleke ku landzelela xikombiso xa Yesu. Nsele wa sweswinyana wa le Rwanda wu endliwe hi mintlawa ya tinxaka, leyi swirho swa yona swo tala a swi tivula Vakreste. Pilar Díez Espelosín nani ya Murhoma Khatoliki leyi tirheke eRwanda malembe ya 20, u hlamusela mhaka yin’wana ya nkoka. Wanuna un’wana la khomeke tlhari lero leha, leri swi nga erivaleni leswaku a ri eku ri tirhiseni, u tshinelele kereke ya yena. Nani yi n’wi vutisile: “Ha yini u famba u dlayetela vanhu? Xana a wu anakanyi hi Kreste?” U vule leswaku wa anakanya ha yena, hi loko a nghena ekerekeni a khinsama ehansi hi matsolo, a ri karhi a vula Xikhongelo xa Khatoliki hi mbilu hinkwayo. Kambe loko a hetile, u humile a ya emahlweni ni ku dlayetela. Nani yi te: “Swi kombisa leswaku a hi yi dyondzisi kahle evhangeli.” Hambi swi ri tano, ku tsandzeka koloko, a ku vuli leswaku rungula ra Yesu a ri pfuni. Rivengo ri nga hluriwa hi lava va hanyaka hi Vukreste bya ntiyiso.

Ku Hlula Rivengo eKampeni Ya Nxaniso

Max Leibster i Muyuda wa xiviri, loyi a poneke ku dlayiwa ka Vayuda va le Yuropa hi Manazi. Hambi leswi xivongo xakwe xi vulaka leswaku “la rhandzekaka,” u langutane ni rivengo lerikulu swinene. U hlamusela leswi a swi dyondzeke eJarimani ra Manazi mayelana ni rirhandzu ni rivengo.

“Ndzi kurisiwe ekusuhi na Mannheim, eJarimani, hi va 1930. Hitler u vule leswaku Vayuda hinkwavo a va ri vaxisi lava dyelelaka vanhu va le Jarimani. Kambe ntiyiso hi leswaku tata wa mina a ri murhungi wa tintangu wa le hansi. Hambi swi ri tano, hikwalaho ka nhlohlotelo wa mavunwa wa Manazi, vaakelani va hina va sungule ku va ni langutelo ro biha hi hina. Loko ndza ha ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, muaka-tiko wa ximutana xexo u ndzi tote ngati ya nguluve hi nkani emombyeni wa mina. Xiendlo lexi xo nyenyetsa a ko va xikombiso xa swilo leswi a swa ha ta. Hi 1939 ndzi khomiwile hi Magestapo, ma tlhela ma ndzi tekela nhundzu ya mina hinkwayo.

“Ku sukela hi January 1940 ku ya fika hi May 1945, ndzi xanisekile etikampeni ta nxaniso ta ntlhanu to hambana: Sachsenhausen, Neuengamme, Auschwitz, Buna ni le Buchenwald. Tata wa mina, loyi na yena a rhumeriweke eSachsenhausen, u file hi nkarhi wa vuxika lebyi chavisaka bya 1940. Ndzi rhwele ntsumbu wakwe ndzi wu yisa laha a ku hisiwa kona mintsumbu, laha a ku ri ni nhulu ya mintsumbu leyi a yi yimele ku hisiwa. Nhungu wa vandyangu wa ka hina va fele etikampeni.

“Exikarhi ka vabohiwa, va-kapos a va vengiwa ku tlula ni varindzi va ma-SS. Va-kapos a va ri vabohiwa lava a va twanana ni ma-SS kutani a va kombiwa musa. Va vekiwe ku langutela ku phameriwa ka swakudya, naswona va tlhele va nyikiwa ni mpfumelelo wo bukutela vabohiwa-kulobye. Hakanyingi a va khoma vanhu hi ndlela yo biha naswona a va ri ni mona. Ndzi vona onge a ndzi ri ni xivangelo lexinene xo venga ma-SS ni va-kapos, kambe hi nkarhi wa ku khotsiwa ka mina, ndzi dyondze leswaku rirhandzu ri ni matimba swinene ku tlula rivengo.

“Xivindzi xa vabohiwa lava a va ri Timbhoni ta Yehovha, xi ndzi khorwisile leswaku ripfumelo ra vona a ri sekeriwe eMatsalweni—naswona ndzi ve Mbhoni hi ndzexe. Ernst Wauer, Mbhoni leyi ndzi hlanganeke na yona ekampeni ya nxaniso ya le Neuengamme, u ndzi khutaze ku hlakulela langutelo ra mianakanyo ra Kreste. Bibele yi vula leswaku ‘loko a rhuketeriwa, a nga tlheriselanga hi ku rhuketela; loko va n’wi twisa ku vava, a nga vulanga leswaku ú ta tirihisela kambe ú swi tshikile emavokweni ya loyi a avanyisaka hi ku lulama.’ (1 Petro 2:23) Ndzi ringete ku endla hi laha ku fanaka, ku tshikela ku rihisela emavokweni ya Xikwembu, lexi xi nga Muavanyisi wa hinkwavo.

“Malembe lawa ndzi ma heteke etikampeni ma ndzi dyondzise leswaku vanhu hakanyingi va endla swilo swo biha hikwalaho ko pfumala vutivi. A hi hinkwavo varindzi va ma-SS lava a va bihile—ku ni un’we la poniseke vutomi bya mina. Ndzi tshame ndzi karhatiwa hi nchuluko lowu chavisaka, naswona a ndzi tsanile lerova a ndzi nga swi koti ku suka entirhweni wa mina ndzi ya ekampeni. A ndzi fanele ndzi yisiwe eku dlayiweni eontini ya gasi le Auschwitz mixo lowu landzeleke, kambe mu-SS loyi a hi huma emugangeni wun’we eJarimani, u ndzi lamulerile. U ndzi lunghiselele leswaku ndzi ya tirha ekhefini ya ma-SS, laha ndzi swi koteke ku kuma ku wisanyana ku kondza ndzi hlakarhela. Siku rin’wana u vule leswi eka mina: ‘Max, ndzi vona onge ndzi le xitimeleni lexi fambaka hi rivilo lerikulu, lexi nga lawulekiki. Loko ndzo tlula, ndzi ta fa. Loko ndzo tshama ndzi ta fela eka xona!’

“Vanhu lava a va lava rirhandzu hi laha a ndzi ri lava ha kona. Kahle-kahle a ku ri rirhandzu ni nsovo, swin’we ni ripfumelo ra mina eka Xikwembu, leswi ndzi endleke ndzi swi kota ku hlangavetana ni swiyimo leswi vavisaka, ni ku xungetiwa ka siku na siku ka ku dlayiwa. A ndzi nge vuli leswaku ndzi pone ndzi nga ri na swivati, kambe swivati swa mina swa mintlhaveko a swi nga ri swingani.”

Ku kufumela ni musa lowu Max a nga na wona, endzhaku ka malembe ya 50 i vumbhoni bya matimba bya leswaku marito yakwe i ya ntiyiso. Mhaka ya Max a yi humelelanga eka yena ntsena. A ri ni xivangelo lexi tiyeke xo hlula rivengo—a a lava ku tekelela Kreste. Van’wana lava vutomi bya vona byi kongomisiweke hi Matsalwa va endle hi ndlela leyi fanaka. Simone, un’wana wa Timbhoni ta Yehovha wa le Furwa, u hlamusela ndlela leyi a dyondzeke ha yona leswi rirhandzu ro pfumala vutianakanyi ri vulaka swona hakunene.

“Mana wa mina Emma, loyi a veke Mbhoni emahlweninyana ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, u ndzi dyondzise leswaku vanhu hakanyingi va endla swilo swo biha hikwalaho ka leswi va nga riki na vutivi. U hlamusele leswaku loko ho va venga na hina, swi vula leswaku a hi Vakreste va ntiyiso, hikuva Yesu u te hi fanele hi rhandza valala va hina ni ku khongelela lava hi xanisaka.—Matewu 5:44.

“Ndzi tsundzuka xiyimo xin’wana xo tika lexi ringeke ripfumelo leri ra mina. Hi nkarhi wa ku tekiwa ka Furwa hi Manazi, Manana u xanisiwe swinene hi muakelani la nga emuakweni wun’we ni wa hina. U vike Manana eka Magestapo, naswona hikwalaho ka sweswo, manana u hete malembe mambirhi etikampeni ta nxaniso ta le Jarimani, laha a ri ekusuhi ni ku fa. Endzhaku ka nyimpi maphorisa ya le Furwa ma lave leswaku Manana a sayina phepha leri a ri vula leswaku wansati loyi i xigevenga-kulobye xa Majarimani. Kambe manana u arile, a vula leswaku ‘Xikwembu i Muavanyisi ni Muhakeri wa leswinene ni leswo biha.’ Endzhaku ka malembe ma nga ri mangani, muakelani loyi wa hina u khomiwe hi khensa leyi laveke ku n’wi dlaya. Ematshan’weni ya ku n’wi fela mona eku karhatekeni kakwe, manana u hete tiawara to tala a n’wi pfuna hi laha a koteke ha kona etin’hwetini to hetelela ta vutomi byakwe. A ndzi nge xi rivali xiendlo lexi xa rirhandzu xo hlula rivengo.”

Swikombiso leswi haswimbirhi swi kombisa matimba ya rirhandzu leri lawuriwaka hi nsiya wa nawu, loko u langutane ni vuhomboloki. Hambi swi ri tano, Bibele hi yoxe yi ri “nkari wu kona wa ku ranḍa, wu kona nkari wa ku v̌enga.” (Eklesiasta 3:1, 8) Xana leswi swi nga endlekisa ku yini?

Nkarhi Wa Ku Venga

Ku ni rivengo rin’wana leri Xikwembu xi nga ri soliki. Mayelana na Yesu Kreste, Bibele yi ri: “U rhandzile ku lulama, u vengile ku homboloka.” (Vaheveru 1:9) Hambi swi ri tano, ku ni ku hambana exikarhi ka ku venga swo biha ni ku venga munhu la endlaka leswo biha.

Yesu u kombise ku ringanisela lokunene exikarhi ka rirhandzu ni rivengo. A a venga vukanganyisi, kambe u ringete ku pfuna vakanganyisi leswaku va hundzuka endleleni leyi a va anakanya ha yona. (Matewu 23:27, 28; Luka 7:36-50) U sole madzolonga, kambe u khongelele lava n’wi dlayeke. (Matewu 26:52; Luka 23:34) Hambi leswi misava yi n’wi vengeke yi ri hava xivangelo, u nyikele vutomi byakwe leswaku a tisa vutomi emisaveni. (Yohane 6:33, 51; 15:18, 25) U hi siyele xikombiso lexi hetisekeke xa rirhandzu leri lawuriwaka hi nsinya wa nawu ni leswi Xikwembu xi swi vengaka.

Vuhomboloki byi nga hi hlundzukisa, hi laha swi humeleleke ha kona eka Yesu. (Luka 19:45, 46) Hambi swi ri tano, Vakreste a va pfumeleriwi ku rihisela. Pawulo u laye Vakreste va le Rhoma: “Mi nga rihiseli swo biha hi leswo biha ni ka munhu ni un’we. . . . Endlani hinkwaswo leswi mi swi kotaka, hi tlhelo ra n’wina, ku hanyisana ni vanhu hinkwavo hi ku rhula. Varhandziwa, mi nga tshuki mi tirihisela mi ri n’wina . . . U nga tshuki u hluriwa hi leswo biha, kambe hlula leswo biha hi leswinene.” (Varhoma 12:17-21) Loko hi ala ku va ni rivengo kumbe ku tlherisela swo biha, rirhandzu ra hlula.

Misava Leyi Pfumalaka Rivengo

Leswaku rivengo ri nyamalala emisaveni hinkwayo, langutelo leri enteke ra timiliyoni ta vanhu ri fanele ri cinca. Xana leswi swi nga kotekisa ku yini? Profesa Ervin Staub u endle xibumabumelo lexi landzelaka: “Lava hi va vavisaka hi va tekela ehansi, kasi lava hi va pfunaka hi va teka va ri va nkoka. Loko hi ya hi teka lava hi va pfunaka va ri va nkoka ni ku kuma ku eneriseka loku tisiwaka hi ku pfuna, hi tlhela hi tivona hi ri lava khathalelaka ni lava pfunaka. Yin’wana ya tipakani ta hina i ku vumba vandla ra vanhu leri swi nga ta koteka leswaku hi hlanganyela swinene eku endleleni ka van’wana swilo.”—The Roots of Evil.

Hi marito man’wana, leswaku ku herisiwa rivengo, swi lava leswaku ku vumbiwa vandlha ra vanhu, leri eka rona vanhu va nga ta dyondza ku rhandzana hi ku pfunana, vandla ra vanhu lava va nga ta rivala rivengo hinkwaro leri vangiweke hi xihlawuhlawu, vutiko, ku tihlawula hi rixaka ni hi swivongo. Xana vandla ro tano ra vanhu ri kona? Xiya ntokoto wa munhu un’wana loyi a a langutane ni ku vengiwa hi nkarhi wa Nkitsikitsi Lowukulu wo Lwela Ndhavuko le China.

“Loko Nkitsikitsi Lowukulu wo Lwela Ndhavuko wu sungurile, hi dyondzisiwe leswaku a a hi nga fanelanga ku landzula ‘ntlawa lowu a wu lwa.’ Rivengo a ku ri nchumu lowu phikelelaka. Ndzi nghenele ntlawa wa Red Guard naswona ndzi sungule ku ngundzuvanya ndzi lava ‘valala va ntlawa werhu’—hambi ku ri exikarhi ka ndyangu wa ka hina. Hambi leswi a ndzi ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi hi nkarhi wolowo, ndzi hlanganyele eku ngundzuvanyeni ka tindlu laha a hi lava vumbhoni bya lava a va ‘seketela tlhelo rin’wana.’ Ndzi fambise nhlangano wa le rivaleni lowu a wu sola lava a va nga ‘hlanganyeli eka nkitsikitsi lowukulu.’ Ina, swihehlo leswi nkarhi wun’wana a swi vangiwa ngopfu-ngopfu hi ku vengana ka vanhu hi voxe ku tlula ra politiki.

“Ndzi vone vanhu vo tala—lavatsongo ni lavakulu, vavanuna ni vavasati—va biwa hi ndlela leyi vavisaka ni hi tihanyi letikulu. Un’wana wa vadyondzisi va mina va le xikolweni—munhu wa kahle—u fambisiwe eswitarateni onge hi loko a ri xigevenga. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi mudyondzisi un’wana la xiximekaka swinene exikolweni lexi a ndzi nghena eka xona u kumeke a file eNambyeni wa Suzhou naswona mudyondzisi wa mina wa Xinghezi u sindzisiwe ku tisunga. Swi ndzi tseme nhlana naswona a ndzi hlamarile. Lava, a va ri vanhu va timbilu letinene. Ku va khoma hi ndlela leyi a swi hoxile! Xisweswo ndzi tseme xinghana xa mina hinkwaxo ni ntlawa wa Red Guard.

“A ndzi anakanyi leswaku rivengo leri hlaseleke China nkarhinyana a ro sungula ku endleka. Hi lembe-xidzana leri ri ve ni ku andza loku chavisaka ka rivengo. Hambi swi ri tano, ndza kholwa leswaku rirhandzu ri nga ri hlula rivengo. Hi leswi ndzi swi voneke hi ndzexe. Loko ndzi sungule ku hlanganyela ni Timbhoni ta Yehovha, ndzi tsakisiwe hi rirhandzu ra xiviri leri ti ri kombiseke eka vanhu hinkwavo va tinxaka ni mindhavuko yo hambana-hambana. Ndzi langutele nkarhi lowu, vanhu hinkwavo va nga ta dyondza ku rhandza nakulobye, hi laha Bibele yi tshembisaka ha kona.”

Ina, vandla ra misava hinkwayo ra Timbhoni ta Yehovha i vumbhoni lebyi hanyaka bya leswaku rivengo ri nga herisiwa. Ku nga khathariseki leswaku mindhavuko ya vona hi yihi, Timbhoni ti lwela ku papalata xihlawuhlawu hi ku xiximana ni ku susa vuthala byihi na byihi bya ku tihlawula hi swivongo, hi tinxaka ni hi vutiko. Xisekelo xin’wana lexi va endlaka va humelela i ku tiyimisela ka vona ku tekelela Yesu Kreste eku kombiseni ka rirhandzu leri lawuriwaka hi nsinya wa nawu. Xisekelo xin’wana hi leswaku va langutele Mfumo wa Xikwembu leswaku wu herisa vuhomboloki lebyi va langutanaka na byona.

Mfumo wa Xikwembu hi wona ntlhantlho wo hetelela wo kuma misava leyi pfumalaka rivengo, misava leyi eka yona ku nga ta pfumaleka xivangelo xo vengana. Tanihi leswi eBibeleni yi hlamuseriwaka tanihi “matilo lamantshwa,” hulumendhe leyi ya le tilweni yi ta tisa misava leyi nga riki na vuhomboloki. Yi ta fuma ehenhla ka “misava leyintshwa,” kumbe ntlawa lowuntshwa wa vanhu lava nga ta va va dyondzisiwe ku rhandzana. (2 Petro 3:13; Esaya 54:13) Dyondzo leyi se yi ya emahlweni, hi laha mintokoto ya Max, Simone ni van’wana yi kombisaka ha kona. Yo va xikombiso xa nongonoko wa misava hinkwayo wa ku herisa rivengo ni leswi swi ri vangaka.

Hi ku tirhisa muprofeta wakwe Esaya, Yehovha u hlamusela vuyelo bya kona: “Ku nga ka ku nga endliwi ŝo biha, ni ku onhiwa e nṭhav̌eni hikwayo le’yi kwetsimaka ya mina; hikuv̌a ku tiv̌a Yehova ku ta eneta misav̌a, tani hi leŝi mati ma funengetaka v̌uento bya lwandle.” (Esaya 11:9) Xikwembu hi xoxe xi ta herisa rivengo. Ku ta va nkarhi lowunene wa ku rhandzana hakunene.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Manazi ma tsale nomboro ya le khotsweni evokweni ra ximatsi ra Max Liebster

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Ku nga ri khale rivengo ku ta va nchumu lowu hundzeke