Malembe Ya 50 Ya Matshalatshala Yo Pfumala Mihandzu

“HINA VANHU VA NHLANGANO WA MATIKO HI TIYIMISELE ku ponisa tinxaka leta ha tlhandlamaka emaxangwini ya nyimpi, leyi enkarhini wa ku hanya ka hina yi tiseleke vanhu nhlomulo lowukulu kambirhi, ni ku tlhela hi kondletela timfanelo ta munhu ta xisekelo, eka xindzhuti ni ntikelo wa munhu hi vuyena, timfanelo leti ringanaka eka va xinuna ni va xisati ni le ka matiko lamakulu ni lamatsongo, . . .”—Masungulo ya tsalwa ra Nhlangano wa Matiko.

OCTOBER 24, 1995, ri fungha lembe ra vu-50 ra ku va kona ka Nhlangano wa Matiko. Matiko hinkwawo ya 185 lawa sweswi ma nga swirho, ma tibohe ku namarhela matirhelo ni tipakani to sungula ta nhlangano lowu, hi laha swi kombisiwaka ha kona eka tsalwa rero: ku hlayisa ku rhula ni nsirhelelo ematikweni hinkwawo; ku sivela swiendlo swa ngundzungundzu leswi xungetaka ku rhula; ku khutaza vuxaka exikarhi ka matiko; ku sirhelela ntshunxeko-nkulu wa vanhu hinkwavo ku nga khathariseki leswaku munhu i wa xihlawuhlawu xa rixaka, rimbewu, ririmi, kumbe vukhongeri byihi; ni ku kondletela ntirhisano wa matiko hinkwawo eku ololoxeni ka swirhalanganya swa ikhonomi, ntshamisano ni ndhavuko.

Ku ringana malembe ya 50 Nhlangano wa Matiko wu endle matshalatshala lama xiyekaka yo tisa ku rhula ni nsirhelelo emisaveni. Ee, swi nga ha endleka wu sivele nyimpi ya vunharhu ya misava, naswona ku herisiwa ka vutomi bya vanhu hi ku tirhisa tibomo ta nyutliya a ka ha tlhelanga ku endliwa. Nhlangano wa Matiko wu phalale vana va timiliyoni hi swakudya ni mirhi. Wu nghenise xandla eku hluvukiseni ka tindlela ta mahlayiselo ya rihanyo ematikweni yo tala, ni ku phalala, hi swin’wana, mati yo tenga ni ntlhavelo wo sivela mavabyi ya khombo. Vahlapfa va timiliyoni va phalariwile.

Hi ku vona mintirho ya wona, Nhlangano wa Matiko wu nyikiwe Sagwadi ra Nobel ra Muhlayisi wa ku Rhula ka ntlhanu. Kambe, mhaka leyi nga lo dla erivaleni i ya leswaku ni sweswi hi hanya emisaveni leyi nga ni nyimpi.

Ku Rhula Ni Nsirhelelo—Tipakani Leti Nga Fikeleriwiki

Endzhaku ka matshalatshala lama endliweke malembe ya 50, ku rhula ni nsirhelelo ta ha ri tipakani leti nga fikeleriwiki. Ehungwini ra sweswinyana eNhlengeletanweni-nkulu ya Nhlangano wa Matiko, muungameri wa United States u phofule ku nyangatseka kakwe hi ku vula leswaku, “lembe xidzana leri, leri teleke hi ntshembo, mukhandlu ni mintirho leyi endliweke, ri tlhele ri va nguva ya ndzoviso ni gome.”

Loko 1994 ri hela, The New York Times yi te: “Tinyimpi kumbe minkitsinkitsi ya kwalomu ka 150 yi karhi yi ya emahlweni naswona magidi ya vanhu va fa—laha hi ku ya hi swiviko ku faka ngopfu vanhu lava nga lwiki nyimpi ku tlula masocha—naswona madzana ya magidi va hundzuka vahlapfa.” United Nations Department of Public Information yi vika leswaku ku sukela hi 1945 vanhu lava tlulaka 20 wa timiliyoni va lahlekeriwe hi vutomi bya vona hikwalaho ka tinyimpi ta matlhari. Muyimeri wa United States eka Nhlangano wa Matiko, Madeleine Albright, u phofule leswaku “sweswi tinyimpi ta miganga ti ni lunya hi tindlela to tala.” Ku tluriwa ka timfanelo ta munhu ni xihlawuhlawu i mahungu ya siku ni siku. Matiko yo tala ma tikomba ma tiyiselela man’wana ematshan’wini yo endlelana xinghana.

Sir David Hannay, muyimeri wa Britain eka Nhlangano wa Matiko, u pfumerile leswaku “Nhlangano wa Matiko swa fana ni leswaku, ku ta fikela hi va-1980, a wu vanga na ndzima nikatsongo.” Matsalana-nkulu wa Nhlangano wa Matiko, Boutros Boutros-Ghali, u phofule leswaku Matiko man’wana lama nga swirho ma taleriwa ngopfu hi xinamu ni ku koka milenge emhakeni ya mintirho yo hlayisa ku rhula. U hetelele hi ku vula leswaku eka swirho swo tala, “Nhlangano wa Matiko a wu rhangisiwi emahlweni.”

Nkucetelo Wa Vuhaxi

Hambi leswi Nhlangano wa Matiko wu tikombaka wu ri ni matimba, matshalatshala ya wona ma hingakanyiwa hi tipolitiki ni vuhaxi. Nhlangano wa Matiko a wu na matimba loko wu nga seketeriwi hi swirho swa wona. Kambe handle ka ku pfumeleriwa hi tiko, swirho swo tala swa UN a swi nge wu seketeli Nhlangano wa Matiko. Hi xikombiso, hi ku ya hi The Wall Street Journal, “ku tsandzeka loku nga erivaleni eSomalia ni le Bosnia ku endle Matiko yo tala ya Amerika ma phofula leswaku nhlangano lowu a wo va na vusopfa ntsena, kambe wu ni khombo hakunene.” Langutelo leri ra vanhu, ri tlhele, ri vangela van’watipolitiki van’wana va Amerika ku kunguhata ku hunguta mali ya United States yo seketela Nhlangano wa Matiko.

Minhlangano ya mahungu a yi tipfinyingi emhakeni yo khovolela Nhlangano wa Matiko. Marito lama nge “sirha-ra-vahanyi,” “tsandzeka,” “mpfunakudya,” na “pfumala matimba” a ma tshikiwanga ku tirhisiwa loko ku hlamuseriwa swiyenge swo hambana-hambana swa mintirho ya UN. The Washington Post National Weekly Edition ya ha ku vula leswaku “Nhlangano wa Matiko ni sweswi wa ha ri murhangeri wo nonoka, lowu ngo lo tiveka, lowu dlambadlambaka ku fambisana ni xiyimo lexi nga kona xa misava.”

Phepha-hungu rin’wana ri tshahe Matsalana-Nkulu Boutros Boutros-Ghali a phofula ku nyangatseka kakwe hi ku yayarheriwa ka vanhu eRwanda. U te: “I ku tsandzeka, ku nga ri ka Nhlangano wa Matiko ntsena; i ku tsandzeka ka matiko hinkwawo. Naswona hinkwerhu hi ni vutihlamuleri bya ku tsandzeka loku.” Nongonoko wa xitshuketa wa thelevhixini leyi dumeke, hi 1993 wu vule leswaku Nhlangano wa Matiko “wu tsandzekile ku herisa nxungeto lowukulu wa ku rhula—ku hangalasiwa ka matlhari ya nyutliya.” Nongonoko lowu wa TV wu vulavule hi Nhlangano wa Matiko leswaku “a wu ri ku phyaphyarheni ku ringana makume ya malembe.”

Ku hetiwa mongo loku se ku andzeke ku karhata mianakanyo ya varhangeri va Nhlangano wa Matiko ni ku va endla va wa mapa swinene. Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki ku wa ka vona mapa, elembeni ra vu-50 ra Nhlangano wa Matiko, vo tala va vonaka va pfuxete ntshembo wa vona naswona va langutele ku sungula hi vuntshwa. Hambi leswi a swi amukelaka swihoxo swa Nhlangano wa Matiko, Muyimeri Albright u phindhe marito lama vuriweke hi vo tala loko a ku: “A hi tshikeni ku vulavula hi leswi hi swi endleke khale, hi vulavula hi leswi hi nga ta swi endla enkarhini lowu taka.”

Ina, xana misava yi kongome kwihi? Xana yi ta kala yi va kona misava yo pfumala nyimpi? Loko yi ta va kona, hi xihi xiphemu lexi Nhlangano wa Matiko wu nga ta va na xona eka yona? Tlhandlakambirhi, loko u ri la chavaka Xikwembu, tivutise, ‘Xikwembu xi ta va ni xiphemu xihi eka yona?’

[Bokisi leri nga eka tluka 4]

MATSHALATSHALA LAMA NGA RIKI NA MIHANDZU

Ku rhula ni nsirhelelo swi nge pfuki swi ve kona ntsendze loko ka ha ri ni nyimpi, vusweti, vugevenga, ni vuhomboloki. Nhlangano wa Matiko wa ha ku humesa tinhlayo leti landzelaka.

Tinyimpi: “Etinyimpini ta 82 leti lwiweke hi matlhari exikarhi ka 1989 na 1992, 79 a ti lwiwa endzeni ka tiko, to tala ta tona a ti ri exikarhi ka tinxaka; vahlaseriwa va 90 wa tiphesente a va nga ri valwi va nyimpi.”—United Nations Department of Public Information (UNDPI)

Matlhari: “ICRC [International Committee of the Red Cross] yi ringanyeta leswaku tifeme to tlula 95 ematikweni ya 48 ti endla swibuluki swa nyimpi leswi nge xikarhi ka 5 na 10 wa timiliyoni lembe rin’wana ni rin’wana.”—United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR)

“EAfrika, ku ni swibuluki swa 30 wa timiliyoni leswi hangalakeke ematikweni ya 18.”—UNHCR

Vusweti: “Misava hinkwayo, un’we eka vanhu va ntlhanu—lava tlulaka gidi ra timiliyoni loko va helerile—va hanya hi rikoko ra xilondza, naswona lava ringanyeteriwaka eka 13 wa timiliyoni ku ya eka 18 wa timiliyoni va fa lembe na lembe hi swivangelo leswi fambisanaka ni vusweti.”—UNDPI

Vugevenga: “Vugevenga lebyi vikiwaka byi andze hi xiringaniso xa misava hinkwayo xa 5 wa tiphesente hi lembe ku sukela hi va-1980; eUSA ntsena, ku endliwa vugevenga bya 35 wa timiliyoni hi lembe.”—UNDPI

Vuhomboloki: “Vuhomboloki bya vanhu se i tshamela-maxelo. Ematikweni man’wana timali leti yiviwaka ku ringanyetiwa leswaku ti dya 10 wa tiphesente ta mali leyi nga mbuyelo wa tiko.”—UNDPI