Loko Mikhuva Yi Lwisana Ni Ntiyiso

TIVONELE—MATI LAWA A MA NWIWI. Hi nga ha va hi toloverile ku vona marito yo tano lama hi lemukisaka. Etindhawini to tala vanhu va ni vukheta mayelana ni leswi va swi nwaka hikuva va swi tiva leswaku mimphakelo yin’wana ya mati yi ni chefu ya leswi vitaniwaka “mpfangano wa tikhemikhali ta chefu” leti nga ni nthyakiso wa chefu. Hikwalaho ka nthyakiso lowu, tanihi laha nkambisiso wun’wana wu vulaka ha kona, ematshan’weni ya leswaku ma va “nchumu lowu hlayisaka ni ku sirhelela vutomi,” mati ma nga hundzuka “xitluleti xa switsongwatsongwana leswi vangaka vuvabyi ni . . . ku thyakisiwa hi tikhemikhali.”—Water Pollution.

Ku Thyakisa Mati Ya Ntiyiso

Mikhuva leyi lwisanaka ni ntiyiso yi fana ni mimphakelo ya mati leyi thyakisiweke. Hi ku pfumala vutivi hi nga namarhela swinene eka mikhuva—mahungu, mianakanyo, tidyondzo, kumbe mindhavuko leyi hundzisiweke hi xitukulwana xin’wana yi ya eka xin’wana—leyi kahle-kahle yi thyakisiweke hi “mpfangano wa tikhemikhali ta chefu” ta vuxisi, tidyondzo leti hambukisaka ni tifilosofi. Ku fana ni mati lama thyakisiweke, leswi swi nga ha vanga khombo leri nga hlamuselekiki—khombo hi tlhelo ra moya.

Hambi loko hi vona onge tidyondzo ta hina leti nga mukhuva wa vukhongeri ti sekeriwe eBibeleni, hinkwerhu ka hina hi fanele hi tinyika nkarhi wo ti kambisisa hi vukheta. Tsundzuka, loko Martin Luther a namarhele tidyondzo leti nga mikhuva ta siku ra yena ivi a tseketsela Copernicus, a a tshemba leswaku a seketeriwa hi Bibele. Kambe, Luther u tsandzekile ku landzela xikombiso lexinene xa Vaberiya va nkarhi wa khale lava a va ri ni ‘mafundzha, va kambisisa Matsalwa, va lava ku tiva loko timhaka teto ti ri tano.’—Mintirho 17:10, 11.

Anakanya hi khombo leri vangiweke hi tidyondzo leti nga mikhuva eka Vayuda van’wana va siku ra Yesu. A a va tshemba swinene leswaku mikhuva ya vona a yi ri ya ntiyiso. Loko va endle mphikamakaneta ya leswaku vadyondzisiwa va Yesu a va nga yi hlayisi mikhuva, Yesu u va tlhontlhile hi xivutiso: “Na n’wina, mi tlulela yini nawu [wa] Xikwembu hi mikhuva ya n’wina ke?” (Matewu 15:1-3) I yini lexi a xi hoxile? Yesu u boxe xiphiqo loko a tshaha marito ya muprofeta Esaya: “Va tikarhata ntsena hi ku . . . nkhinsamela [Xikwembu], tidyondzo leti va ti dyondzisaka i milawu ya vanhu ntsena.” (Xiitaliki i xerhu.)—Matewu 15:9; Esaya 29:13.

Ina, ematshan’weni ya mintiyiso leyi humaka eka Xikwembu, va nghenise tidyondzo ta vanhu naswona ku tlula kwalaho va nghenise ni tidyondzo leti humaka eka mademona. Hi xikombiso, Insight on the Scriptures, Vholumo 1, tluka 506, ya hlamusela: “Enkarhini wolowo Vafarisi a va dyondzisa leswaku loko munhu a hlambanyile hi rifuwo ra yena leswaku ri va ‘korbani,’ kumbe nyiko leyi nyikeriweke eka Xikwembu, a a nga ha ta yi tirhisa leswaku a enerisa swilaveko swa vatswari va yena, ku nga khathariseki leswaku va swele ku fikela kwihi, kasi yena a a ta ri tirhisa rifuwo ro tano ku fikela loko yena a fa, ntsendze loko a tsakela ku endla tano.” Vutlharhi bya vanhu lebyi thyakiseke mati ya ntiyiso byi ve ni vuyelo byo biha eka vumoya bya Vayuda. Vo tala va ale hambi a ri Mesiya loyi a a va n’wi languterile nkarhi wo leha.

Vujagana Bya Engetela Eka Nthyakiso

Ku onhaka loku fanaka hi tlhelo ra moya, ku humelerile endzhaku ka rifu ra Yesu. Vo tala lava a va tivula valandzeri va yena va hundzukele eka mikhuva ya nomu tanihi xisekelo xa tidyondzo letintshwa. Hi ku ya hi Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ya McClintock na Strong, van’wana lava tivulaka Vakreste a va vona onge mukhuva wo tano a wu ri “xiletelo lexi humaka enon’wini wa vaapostola hi ku tirhisa tikereke to sungula ta Vukreste, wu hundzisiwa ku sukela enkarhini wa vuapostola, kutani wu hlayisiwa wu tengile ku fikela enkarhini wa vona.”—Xiitaliki i xerhu.

Entiyisweni, yo tala ya mikhuva leyi a yi ri tidyondzo leti thyakeke, leti hoxeke. Tanihi laha Cyclopedia yi hlamuselaka ha kona, tifilosofi leti letintshwa a ti ngo “hambana ntsena ni mikhuva leyin’wana, kambe a ti hambana ni matsalwa ya vaapostola lawa a va ri na wona emavokweni.” Lowu a hi nchumu lowu a wu nga languteriwanga hi laha ku heleleke. Muapostola Pawulo u lemukise Vakreste a ku: “Chavani leswaku munhu a nga mi phasi hi tidyondzo ta vutlhari, hi marito ya vunwa lama nga pfuniki nchumu, lama humaka eka mintolovelo ya vanhu ni ka mimoya leyi fumaka misava leyi, ku nga ri eka Kriste.”—Vakolosa 2:8.

Ni namuntlha tidyondzo leti nga mikhuva ti ‘hambana ni matsalwa ya vaapostola.’ Vujagana byi chele chefu eka mati ya ntiyiso hi tidyondzo to tala leti huhuteriweke hi mademona, to tanihi Vunharhu-un’we, ndzilo wa tihele, ku nga fi ka moya-xiviri wa munhu, vutiko, ni vugandzeri bya swifaniso.a (1 Timotiya 4:1-3) Matimu ma nyikela vumbhoni mayelana ni vuvabyi bya moya lebyi khomeke vanhu lava hlaseriweke hi tidyondzo ta vudemona leti hundzukeke tidyondzo leti nga mikhuva ta Vujagana.—Ringanisa Esaya 1:4-7.

Kahle-kahle, ku thyakisiwa ka ntiyiso hi ndlela leyi, ku hambetile ku ya emahlweni ku sukela emasungulweni ya vanhu. Sathana u hambetile ni endlelo ra yena leri a ri sunguleke le Edeni ro thyakisa mianakanyo ya vanhu hi mavunwa ni vukanganyisi. (Yohane 8:44; 2 Vakorinto 11:3) Tanihi leswi ndyangu wa vanhu wu nga hangalaka emisaveni hinkwayo endzhaku ka Ndhambi ya siku ra Nowa, vanhu va mindhavuko hinkwayo va hlaseriwe hi chefu leyi cheriweke hi vomu eka swihlovo swa vutivi bya vanhu, hi tifilosofi ni tidyondzo leti huhuteriweke hi mademona.

Vuyelo Bya Nthyakiso Hi Tlhelo Ra Moya

Xana i khombo ra muxaka muni leri nga vangiwaka hi nthyakiso wo tano hi tlhelo ra moya? Hi nga swi ringanisa ni vuyelo bya mati lama thyakeke eka rihanyo ra hina ra miri. Mutshila un’wana u te: “Vanhu va kwalomu ka 200 wa timiliyoni va hlaseriwa hi vuvabyi bya ndzhundzhwana (bilharzia) [vuvabyi bya swihumbani lebyi vangaka ku tsana ka ngati, ntshikilelo, ku tshamela ku vabya hambi ku ri rifu], lebyi vangiwaka hi mati lama thyakeke ehenhla ka nhlonge. Vanhu va timiliyoni ta madzana-ntlhanu va ni vuvabyi bya xinyeku, ku nga byin’wana bya mavabyi lama talaka ku vanga vubofu, hikwalaho ko hlamba hi mati ya thyaka. . . . Swirho swa kwalomu ka magidi-mbirhi ya timiliyoni swa rixaka ra vanhu a swi na wona mati lama tengeke.” (Our Country, the Planet) Vanhu va timiliyoni va tsanisiwile hi tlhelo ra moya, va kanganyisiwa ni ku dlayiwa hikwalaho ko landzela mikhuva leyi thyakisiweke hi tidyondzo ta mavunwa ta mademona.—1 Vakorinto 10:20, 21; 2 Vakorinto 4:3, 4.

Hi xikombiso, vo tala va pfilunganyekile, kumbe va kanganyisiwile mayelana ni vuxaka bya Yesu Kreste ni Tata wa yena, Yehovha Xikwembu. I mukhuva exikarhi ka van’wana lava tivulaka Vakreste ku susa vito leri kwetsimaka ra Xikwembu, Yehovha, eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. George Howard wa hlamusela eka Journal of Biblical Literature: “Ku susiwa ka Tetragram[maton], hi ku vona ka hina, ku vange ku pfilunganyeka ka mianakanyo ya Vakreste vo sungula va Vamatiko mayelana ni vuxaka exikarhi ka ‘Hosi Xikwembu’ na ‘Hosi Kreste.’”

Nakambe, anakanyisisa hi ku pfilunganyeka, vukholwa-hava, ni nchavo lowu vangiweke hi mukhuva lowu nga riki wa matsalwa wa leswaku moya-xiviri wa munhu a wu fi. (Ringanisa Eklesiasta 9:5; Ezekiyele 18:4.) I vanhu vangani lava nga evuhlongeni byo gandzela vakokwana kumbe lava tshamaka hi ku chava leswaku mufi u ta vuya a ta va vavisa? Dyondzo leyi yi susumetele vanhu leswaku va tidlaya ni ku dlaya van’wana.

Majapani yo tala ma anakanya leswaku endzhaku ka rifu mimoya ya wona yi ta hlangana exivandleni xin’wana. Hikwalaho, vatswari van’wana lava tisungaka va ehleketa leswaku swa antswa leswaku va dlaya ni vana va vona. An English Dictionary of Japanese Ways of Thinking ya hlamusela: “Le Japani ku tisunga a hi minkarhi hinkwayo ku soriwaka, kambe hi ntolovelo ku langutiwa tanihi ndlela leyi amukelekaka yo tilandzula eka xihoxo lexikulu xa munhu hi xiyexe . . . Hambi ku tisunga ka mindyangu hi ntolovelo ka vikiwa hi marito ya ntwela-vusiwana.”

Kambisisa Mikhuva

Hi ku languta makhombo lama katsekaka eku landzeleleni ka tidyondzo ni mikhuva ya ndhavuko handle ko anakanya, xana hi fanele ku endla yini? Eku heleni ka lembe-xidzana ro sungula, muapostola Yohane u nyikele xitsundzuxo lexi eka Vakreste-kulobye: “Varhandziwa, mi nga pfumeleni moya wihi na wihi, kambe kambisisani mimoya [tanihi loko mi kambela vutengi bya mati] ku vona loko hakunene yi ri ya Xikwembu; hikuva vaprofeta va mavunwa va hangalakile ni misava.” (1 Yohane 4:1; nakambe vona 1 Vatesalonika 5:21.) Xana u nga swi tivisa ku yini loko mukhuva wu ri ni khombo? U lava muxaka wo karhi wa vukongomisi, mpimanyeto wo karhi wa vutengi, leswaku u kambisisa leswi u swi pfumelaka.

Bibele i nkongomiso wo tano. Yesu Kreste u te: “Va hlawulekise entiyisweni; rito ra wena i ntiyiso.” (Yohane 17:17) Nakambe u tlhele a ku: “Nkarhi wa ta, ni sweswi wu tile, lowu vagandzeri va xiviri va nga ta gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso.” (Yohane 4:23) Hi ku tirhisa Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke, u nga kuma mati lama tengeke ya ntiyiso ku tlula mati lama thyakeke ya vanhu ni filosofi ya vudemona.—Yohane 8:31, 32; 2 Timotiya 3:16.

Tsundzuka leswaku hambi ku ri mpimo lowu nga nyawuriki wa swithyakisi wu nga va na vuyelo byo chavisa. Minkarhi yin’wana ku nga hela malembe vuyelo byi nga si tikomba. Shridath Ramphal, khale ka muungameri wa World Conservation Union u ri: “Mati ya thyaka ma hundzeke xidlayi xa misava lexikulu lexi nga ni khombo swinene. Vanhu va kwalomu ka makume-mbirhi-ntlhanu wa magidi va fa siku na siku hikwalaho ko tirhisa wona.” Mikhuva leyi thyakeke ya moya yi ni khombo swinene.

Xana u na xona xivindzi xo tshika tidyondzo leti nga mikhuva leti u ti landzeleke malembe yo tala, loko ti vonaka ti lwisana ni ntiyiso? Yingisa loko u lemukisiwa. Tisirheleti wena ni ndyangu wa wena hi ku tiyiseka leswaku mikhuva ya wena yi pfumelelana ni Rito ra Xikwembu leri tengeke, ra ntiyiso.—Pisalema 19:8-11; Swivuriso 14:15; Mintirho 17:11.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Rito ra Xikwembu ra ntiyiso ri fana ni nambu wa mati lama tengeke, lama baseke