Swa Fanela Leswaku Hi Lorha
XANA wa lorha? Hi ta va hi nga hoxisanga loko ho vula leswaku wa lorha, tanihi leswi hinkwerhu hi lorhaka loko hi etlele, hambiloko hina hi anakanya leswaku a hi lorhi. Ku ringanyetiwa leswaku milorho ya tiphesente to tlula 95, a yi tsundzukiwi. Xana hi yihi leyi u yi tsundzukaka? Kahle-kahle, leyi hi yi tsundzukaka hi leyi hi yi lorheke loko se hi ta pfuka.
Vakambisisi va swa milorho va vula leswaku vurhongo i fambiselo leri yaka emahlweni, leri ri dzikaka eka tiawaranyana to sungula kutani endzhaku ka sweswo ri sungula ku vevuka. Ku lorha ku va kona ngopfu-ngopfu hi nkarhi lowu mahlo ma tshukatshukaka hi ku hatlisa, leswi swi vitaniwa vurhongo bya REM (rapid eye movement). Leswi swi siyerisana ni vurhongo lebyi nga riki na yona REM. Ndzhendzeleko wun’wana ni wun’wana wa vurhongo lebyi nga riki na yona REM ni lebyi byi nga ni REM, wu heta timinete ta 90, naswona mindzhendzeleko leyi yi phindha-phindhiwa ka ntlhanu kumbe ka tsevu nivusiku, lowun’wana wu humelela loko se hi ta pfuka.
I xihoxo ku ehleketa leswaku byongo bya wena byi va byi nga tirhi ngopfu loko u etlele. Ku kumiwe leswaku byongo byi tirha ngopfu hi nkarhi wa milorho ku tlula minkarhi yin’wana leyi munhu a vaka a hanyanya ha yona, handle ka misiha yin’wana yo twa leyi nga ebyongweni leyi fambisanaka ni nyingiso swin’we ni mikhumbulo. Yona ya wisa hi nkarhi wa vurhongo bya REM. Kambe, hi ntolovelo, tisele ta misiha yo twa ta le byongweni ti tshama ti ri karhi ti tirha.
Byongo bya hina i xiphemu xa miri lexi rharhanganeke hi ndlela leyi hlamarisaka, lexi nga ni swiaki swa magidi ya timiliyoni leswi humesaka rungula ra kwalomu ka dzana ku ya eka madzana mambirhi kumbe manharhu hi sekene. Swiaki leswi nga kona ebyongweni bya munhu un’we swi tlula nhlayo ya vanhu lava nga kona emisaveni. Valavisisi van’wana va ringanyeta leswaku byi na swiaki swa 20 wa magidi ya timiliyoni ku ya eka swo tlula 50 wa magidi ya timiliyoni. Ku rharhangana ka byona ku pfumelelana ni leswi Davhida mutsari wa Bibele a swi vuleke malunghana ni miri wa munhu: “Nḍa ku nkhensa hikwalaho ka mahlori ya šiv̌umbeko ša mina. Mitiro ya wena ya hlamarisa.”—Pisalema 139:14.
Xivandla Xa Milorho
Loko hi hanyanya, switwi swa hina swa ntlhanu swi yisa rungula ni swifaniso ebyongweni, kambe loko munhu a etlele sweswo a swi humeleli. Byongo byi tiendlela swifaniso hi byoxe byi nga pfuniwi hi swona switwi leswi. Xisweswo, leswi hi swi vonaka emilorhweni ni swiendlo leswi hi swi endlaka eka yona minkarhi yin’wana ko va mihahamo ntsena. Leswi swi endla leswaku hi swi kota ku endla swilo leswi lwisanaka ni milawu ya ntumbuluko, ku fana ni ku haha emoyeni tanihi Peter Pan kumbe ku wa eriweni kambe u nga vaviseki. Nkarhi wa pfilunganyiwa lerova nkarhi lowu hundzeke wu vonaka onge i wa sweswi. Kumbe loko hi ringeta ku tsutsuma, hi vonaka hi nga swi koti ku lawula ndlela leyi hi tsutsumaka ha yona—milenge ya hina a yi pfumeli. Ina, swilo leswi swi hi khumbaka swinene ni leswi hi hlangavetaneke na swona loko hi hanyanya, swi nga khumba milorho ya hina. Vo tala lava voneke tihanyi leti chavisaka enyimpini, a va ti rivali hi ku olova, naswona munhu a nge yi rivali ndlela leyi a titweke ha yona loko a hlaseriwa hi xigevenga. Mintokoto yoleyo leyi chavisaka, leyi humeleleke loko hi hanyanya, yi nga ha vuya emilorhweni ya hina, yi hi vangela milorho yo chavisa. Swilo leswi tolovelekeke leswi nga le mianakanyweni ya hina loko hi ya eku etleleni swi nga ha endleka swi vuya loko hi lorha.
Nkarhi wun’wana loko hi ringeta ku tlhantlha xiphiqo, ntlhantlho wa kona wa ta loko hi etlele. Leswi swi nga ha kombisa leswaku munhu a ngo tshamela ku lorha ntsena loko a etlele. Xiphemu xin’wana xa vurhongo i ku anakanya.
Buku leyi vulavulaka hi milorho ni byongo bya hina yi ri: “Xivumbeko xin’wana lexi tolovelekeke swinene xa ku tirha ka mianakanyo loko munhu a etlele a hi ku lorha kambe i ku anakanya. Ku anakanya ka le vurhongweni a ku fambisani na yona mihahamo naswona a ku swi hundzeleti swilo. Ku tala ku va loku tolovelekeke, naswona hakanyingi ku langutana ni vutomi bya xiviri, swilo swa tolo kumbe swa mundzuku, naswona a ku nyanyuli, a ku tiendleli leswi engetelekeke, naswona ku phindha-phindha swilo.”
Vanhu van’wana va vona onge leswi milorho ya vona yi swi vulaka swi ni nhlamuselo yo hlawuleka eka vona. Leswaku va ta hlamuseriwa milorho leyi, va tshama va ri ni xo tsalela eka xona emubedweni leswaku va ta yi tsala ehansi loko va pfuka. Malunghana ni mpfuno wa tibuku leti ringetaka ku nyikela tinhlamuselo ta leswi milorho yi vulaka swona, The Dream Game, leyi tsariweke hi Ann Faraday, yi ri: “Tibuku ta milorho leti eka tona u langutaka tinhlamuselo ta milorho ni leswi yi yimeleke swona, a ti pfuni nchumu, ku nga khathariseki leswaku i ta ndhavuko kumbe ti sekeriwe eka dyondzo ya ntivo-mianakanyo ya manguva lawa.”
Tanihi leswi swi vonakaka onge milorho ngopfu-ngopfu yi huma ebyongweni, a swi twali ku anakanya leswaku yi hi khomele rungula ro karhi ro hlawuleka. Hi fanele hi yi languta tanihi ndlela ya ntumbuluko ya ku tirha ka byongo leyi pfunaka ku byi hlayisa byi ri exiyin’weni lexinene.
Kambe, ku vuriwa yini hi lava va vulaka leswaku va lorhe va vona xaka ri file kumbe munghana, kutani hi siku leri tlhandlamaka va kuma leswaku munhu yoloye u file? Xana sweswo a swi kombisi swona leswaku milorho yi nga hi byela swilo swa nkarhi lowu taka? Eka xihloko lexi landzelaka, hi ta kambisisa leswi endlaka leswaku ku va ni milorho ya vuprofeta.