Xisungusungu—I Yini Xana?

XANA xisungusungu xi sungule kwihi? Eku heleni ka lembe-xidzana leri hundzeke, vatshila eka ntivo-vukwembu lava pfumelelanaka ni swiyimo a va cinca tidyondzo ta vona leswaku va kota ku amukela vuxopaxopi lebyikulu bya Bibele ni mianakanyo ya sayense, yo tanihi hundzuluko. Hikwalaho ka sweswo, ku tshemba ka vanhu Bibele ku tsekatsekisiwile. Varhangeri va vukhongeri lava khomelelaka eka xikhale le United States, va angule hi ku simeka leswi va swi vuleke tidyondzo ta ripfumelo ta masungulo.a Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, va kandziyise nhlamuselo ya tidyondzo leti ta masungulo eka nxaxamelo wa tivholumo leti nge, The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Rito leri nge “xisungusungu [fundamentalism]” ri huma eka vito ra buku leyi.

Eka hafu yo sungula ya lembe-xidzana ra vu-20, xisungusungu a ku vulavuriwa ha xona nkarhi na nkarhi. Hi xikombiso, hi 1925, van’waxisungusungu va vukhongeri va mangalele mudyondzisi wa xikolo la vitaniwaka John Scopes wa le Tennessee, eU.S.A., eka mhaka leyi tivekeke tanihi nandzu wa Scopes. Xana nandzu wa yena a ku ri yini? A a dyondzisa hundzuluko kutani sweswo a swi lwisana ni nawu wa tiko. Emasikwini wolawo, van’wana a va vona onge xisungusungu a xi nge tlhaveriwi hi dyambu. Hi 1926, magazini wa Protestente lowu nge Christian Century, wu vule leswaku a xi ri xa “hava naswona xi nga ri xa xiviri” ni leswaku “xi ti kayivela hi ku helela timfanelo to xi endla xi humelela kumbe ku tshama nkarhi wo leha.” Vona ndlela leyi marito wolawo a ma hoxe ha yona!

Ku sukela hi va-1970, xisungusungu a ku vulavuriwa swinene ha xona. Profesa Miroslav Volf, wa Fuller Theological Seminary, le California, eU.S.A., u ri: “Xisungusungu a xi tlhaveriwanga hi dyambu ntsena kambe xi tlhele xi andza.” Namuntlha, rito leri nge “xisungusungu” a ri kombeteli eka mavandla ya Protestente ntsena, kambe ni le ka ya vukhongeri byin’wana byo tanihi Vukhatoliki, Vuislamu, Vuyuda ni Vuhindu.

N’wangulo Wa Minkarhi Ya Hina

Hikwalaho ka yini xisungusungu xi hangalaka? Lava va xi kambisisaka, va vula leswaku hi mpimo wo karhi swi vangiwa hi ku nga tiyiseki loku nga kona eminkarhini ya hina eka mahanyelo ni vukhongeri. Khale vanhu vo tala a va hanya ehansi ka milawu yo karhi ya mahanyelo leyi sekeriweke eka tidyondzo ta ndhavuko. Sweswi tidyondzo teto ta kanetiwa kumbe a ti laviwi. Tintlhari to tala ti vula leswaku Xikwembu a xi kona ni leswaku munhu wo va yexe evuakweni lebyi nga tsakisiki. Van’wasayense vo tala va dyondzisa leswaku munhu u huma eka hundzuluko, ku nga ri leswaku u endliwe hi Muvumbi wa rirhandzu. Mianakanyo ya vutilawuri yi andzile. Misava yi hlaseriwa hi ku pfumaleka ka mimpimanyeto ya mahanyelo eka swiyimo hinkwaswo swa vanhu.—2 Timotiya 3:4, 5, 13.

Van’waxisungusungu va navela mimpimanyeto ya khale, naswona van’wana va ringeta ku endla vanhu va tindhawu ni matiko ya ka vona leswaku va tlhelela eka leswi va swi vonaka swi ri swisekelo leswi faneleke swa mahanyelo ni dyondzo. Va lwa hi matimba hinkwawo ku sindzisa van’wana leswaku va hanya hi ku landza nawu “lowu nga wona” wa mahanyelo ni fambiselo ra tidyondzo ta vukhongeri. N’waxisungusungu u tshemba swinene leswaku yena u lulamile, van’wana a va lulamanga. Profesa James Barr, ebukwini yakwe leyi nge Fundamentalism, u vula leswaku rito xisungusungu “hakanyingi ri tekiwa tanihi rito ro biha ni ra ku hlekula, leswi kombaka ku khuma ka mianakanyo, ku sihalala, ku sivela vanhu ku kuma vutivi ni vupambuki.”

Tanihi leswi ku nga riki na munhu la tsakelaka ku vuriwa leswaku u ni mianakanyo yo khuma, wa sihalala, kumbe i mupambuki, a hi hinkwavo va pfumelelanaka mayelana ni leswaku i mani n’waxisungusungu ni leswaku i mani loyi a nga riki yena. Hambiswiritano, ku ni swin’wana leswi funghaka xisungusungu xa vukhongeri.

Ku Vona N’waxisungusungu

Xisungusungu xa vukhongeri hi ntolovelo i matshalatshala yo hlayisa leswi tekiwaka swi ri mikhuva yo sungula kumbe tidyondzo ta vukhongeri ta ndhavuko ni ku lwisana ni leswi tekiwaka tanihi moya wa misava. Leswi a swi vuli swona leswaku van’waxisungusungu va lwisana ni swilo hinkwaswo leswi nga swa manguva lawa. Van’wana va tirhisa swinene tindlela to vulavurisana ta manguva lawa leswaku va hangalasa vonelo ra vona. Kambe va lwisana ni swa misava.b

Van’waxisungusungu van’wana a va tiyimiselanga ntsena ku tihlayisela tidyondzo ta mindhavuko kumbe ndlela ya vutomi kambe ni ku tlhela va swi rhwexa van’wana, va cinca mahanyelo ya vanhu leswaku ma pfumelelana ni tidyondzo ta van’waxisungusungu. Hikwalaho, n’waxisungusungu wa Khatoliki a nga na matimba lama hikiweke yo lwisana ni ku susiwa ka khwiri. A nga ha tshikilela vaendli va milawu ya tiko ra ka vona leswaku va simeka milawu leyi yirisaka ku susiwa ka khwiri. Le Poland, hi ku ya hi phepha-hungu ra La Repubblica, leswaku nawu lowu yirisaka ku susiwa ka khwiri wu pasisiwa, Kereke ya Khatoliki yi “lwe ‘nyimpi’ leyi eka yona yi tirhiseke matimba hinkwawo ni nhlonhlotelo wa yona.” Hi ku endla tano, varhangeri va tikereke a va endla ku fana ni van’waxisungusungu. Protestant Christian Coalition le United States yi lwa “tinyimpi” leti fanaka.

Van’waxisungusungu va tiveka swinene hi ku namarhela ka vona loku enteke ka vukhongeri. Xisweswo, n’waxisungusungu la nga Muprotestente i museketeri lonkulu wa ku hlamuseriwa ka Bibele hi ku kongoma, kumbexana ni mianakanyo ya leswaku misava yi tumbuluxiwe hi masiku ya xiviri ya tsevu. N’waxisungusungu la nga Mukhatoliki u ni ntshembo lowu tiyeke wa leswaku mupapa a nga na xihoxo.

Hikwalaho, swa twala leswi rito “xisungusungu” ri endlaka vanhu va anakanya hi ku hisekela etlhelo naswona hi nkarhi lowu fanaka lava nga riki van’waxisungusungu va karhateka loko va vona xisungusungu xi hangalaka. Leswi hi nga vanhu, hi nga va ni langutelo leri hambaneke ni ra van’waxisungusungu ni ku nyenyetsiwa hi nkucetelo wa vona eka swa tipolitiki ni swiendlo swa vona swa vukarhi minkarhi yin’wana. Ina, van’waxisungusungu va vukhongeri byin’wana va nga ha chavisiwa hi swiendlo swa lava nga eka vukhongeri byin’wana! Hambiswiritano, vanhu vo tala lava anakanyaka kahle va vilela swinene hi swilo leswi vangaka ku hangalaka ka xisungusungu—ku andza ka mahanyelo yo biha, ku heleriwa hi ripfumelo, ni ku nyenyiwa ka vukhongeri hi vanhu va manguva lawa.

Xana xisungusungu hi yona ndlela yo angula ha yona ntsena eka minkucetelo leyi? Loko swi nga ri tano, hi yihi ndlela yin’wana?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

Hi 1926 magazini wa Protestente wu hlamusele xisungusungu xi ri xa “hava naswona xi nga ri xa xiviri” ni leswaku “xi ti kayivela hi ku helela timfanelo to xi endla xi humelela kumbe ku tshama nkarhi wo leha”