Constantine Lonkulu-Xana A A Ri Nghwazi Ya Vukreste?

Mufumi wa Rhoma Constantine i wun’wana wa vavanuna va nga ri vangani lava mavito ya vona ematin’wini ma sasekisiweke hi rito “Lonkulu.” Vujagana byi engetele marito yo tanihi “mukwetsimi,” “muapostola wa vukhume-nharhu,” “la kwetsimaka a tlhela a ringana ni vaapostola,” ni leri nge ‘u hlawuriwe hi Nkongomiso wa Xikwembu ku hetisisa ku hundzuka lokukulu emisaveni hinkwayo.’ Eka tlhelo lerin’wana, van’wana va hlamusela Constantine tanihi loyi a nga “thoneriwa hi ngati, u khomisiwe tingana hi vubihi lebyikulu ni ku taleriwa hi vuxisi, . . . muxanisi wo biha swinene, la nga ni nandzu wa vugevenga lebyi tsemaka nhlana.”

VO TALA lava tivulaka Vakreste va dyondzisiwe leswaku Constantine Lonkulu a ri un’wana wa vaseketeri lava nga ni ndhuma swinene eka Vukreste. Va n’wi dzunisa tanihi loyi a kutsuleke Vakreste eka mbitsi ya ku xanisiwa hi Varhoma ni ku va nyika ntshunxeko wa vukhongeri. Ku tlula kwalaho, ku pfumeriwa swinene leswaku a ri mulandzeri la tshembekaka wa mikondzo ya Yesu Kreste, a ri ni ku navela lokukulu ko yisa vandla ra Vukreste emahlweni. Kereke ya Orthodox ya le Vuxeni ni Kereke ya Coptic ti vitane Constantine ni mana wa yena, Helena, ti ku i “vakwetsimi.” Nkhuvo wa vona wu tlangeriwa hi June 3 kumbe hi ku ya hi khalendara ya kereke, hi May 21.

Kahle-kahle, Constantine Lonkulu a ku ri mani? Xana a xi ri xihi xiphemu xa yena eku hluvukisiweni ka Vukreste bya le ndzhaku ka vaapostola? Swi voningela swinene ku pfumelela matimu ni swidyondzi va hlamula swivutiso leswi.

Constantine Wa Le Matin’wini

Constantine, n’wana wa Constantius Chlorus, u velekiwe le Naissus eSerbia kwalomu ka lembe ra 275 C.E. Loko tata wa yena a ve mufumi wa swifundzha swa le vupela-dyambu bya Rhoma hi 293 C.E., a ri eku lweni eDanube a lerisiwe hi Mufumi Galerius. Constantine u ye eka tata wa yena loyi a ri karhi a fa le Britain hi lembe ra 306 C.E. Endzhakunyana ka ku fa ka tata wa yena, vuthu ri kurise Constantine leswaku a va exiyin’weni xa mufumi.

Enkarhini wolowo, ntlhanu wa vanhu a va tivula leswaku hi vona va Augusti. Nkarhi wa le xikarhi ka 306 na 324 C.E., lowu endzhaku ka wona Constantine a fumeke a ri yexe, a ku ri nkarhi wa nyimpi ya xin’wana-manana leyi yaka emahlweni. Ku hlula eka matsima mambirhi ku tiyisekise ndhawu ya Constantine ematin’wini ya Rhoma naswona ku n’wi endle mufumi un’we ntsena wa Mfumo wa Rhoma.

Hi 312 C.E., Constantine u hlule loyi a a lwa na yena Maxentius enyimpini ya le Milvian Bridge ehandle ka le Rhoma. Valweri va ripfumelo lava nga Vakreste va vule leswaku hi nkarhi wa tsima rolero, ku humelele xihambano lexi pfurhaka ehansi ka dyambu lexi a xi ri ni marito ya Xilatini lama nge, In hoc signo vinces, leswi vulaka leswaku “Hi mfungho lowu hlula.” Ku tlhela ku pfumeriwa leswaku enorhweni, Constantine u byeriwe leswaku a tsala maletere mambirhi yo sungula ya vito ra Kreste hi Xigriki eswitlhangwini swa masocha ya yena. Hambiswiritano, mhaka leyi yi ni swihoxo swo tala swa minkarhi. Buku leyi nge A History of Christianity yi ri: “Ku ni ku lwisana ka vumbhoni malunghana ni nkarhi lowu kongomeke, ndhawu ni vuxokoxoko bya xivono lexi.” Loko yi amukela Constantine eRhoma, Huvo ya vuhedeni yi n’wi vule hosi Augustus na Pontifex Maximus, hi leswaku, muprista lonkulu wa mfumo wa vukhongeri bya vuhedeni.

Hi 313 C.E., Constantine u hlele ku tirhisana na Mufumi Licinius, mufumi wa swifundzha swa le vuxeni. Hi ku tirhisa Edict wa le Milan, va nyikele ntshunxeko wa vukhongeri va ri vambirhi ni timfanelo leti ringanaka eka mintlawa hinkwayo ya vukhongeri. Hambiswiritano, van’wamatimu vo tala va tsongahata nkoka wa tsalwa leri, va vula leswaku a ko va papila ra ximfumo leri phindhiwaka naswona a ku nga ri tsalwa lerikulu ra le mfun’weni leri kombisaka ku cinciwa ka nawu eVukresteni.

Ku nga si hela malembe ya khume lama landzeleke, Constantine u hlule nala wa yena wo hetelela la seleke, ku nga Licinius, ivi a va mufumi la nga soriwiki wa vanhu va le Rhoma. Hi 325 C.E., a nga si khuvuriwa, u ungamele eka huvo yo sungula leyikulu ya misava hinkwayo ya kereke ya “Vukreste,” leyi a yi sola Vuarius ivi a tsala mhaka ya tidyondzo ta nkoka leti vuriwaka Dyondzo ya le Nicaea.

Constantine u ve ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi lembe ra 337 C.E. Loko a ri kusuhi ni ku fa, u khuvuriwile ivi a fa. Loko a ta va a file Huvo yi n’wi lahle exikarhi ka swikwembu swa le Rhoma.

Xiphemu Xa Vukhongeri Eka Endlelo Ra Constantine

Loko yi kombetela eka langutelo leri tolovelekeke leri vafumi va Rhoma va lembe-xidzana ra vunharhu ni ra vumune va veke na rona malunghana ni vukhongeri, buku leyi nge Istoria tou Ellinikou Ethnous (Matimu ya Rixaka ra Magriki) yi ri: “Hambi leswi lava tshameke exiluvelweni xa mfumo a va nga ri na yona mimboyamelo leyi enteke evukhongerini, ku tinyiketa eka mianakanyo leyi tolovelekeke ya vanhu, va vone swi fanerile ku nyika vukhongeri xiyimo xa nkoka eka lunghiselelo ra makungu ya vona ya tipolitiki, ku nyika mfanelo ya vukhongeri eka swiendlo swa vona.”

Entiyisweni, Constantine a a ri wanuna loyi a titwananisa ni minkarhi leyi a hanya eka yona. Eku sunguleni ka ntirho wa yena, a lava mpfuno wa “vukwembu,” naswona leswi a swi nga ta endliwa hi swikwembu swa Rhoma leswi a swi nga pfuni nchumu. Mfumo, swin’we ni vukhongeri bya wona ni minhlangano yin’wana a swi ya eku heleni, naswona a ku laveka nchumu wun’wana lowu hambaneke ni lowu phyuphyisaka leswaku wu swi hlanganisa. Nsonga-vutivi lowu vitaniwaka Hidria wu ri: “Constantine a tsakela ngopfu-ngopfu Vukreste hikuva a byi nga seketeli ku hlula ka yena ntsena kambe ni ku vuyetela mfumo wa yena. Tikereke ta Vukreste leti a ti ri kona hinkwako-nkwako ti hundzuke nseketelo wa yena eka tipolitiki. . . . A tshama ni vabixopo lavakulu va minkarhi yoleyo . . . , naswona u kombele leswaku va hlayisa vun’we bya vona byi hetisekile.”

Constantine u swi vonile leswaku vukhongeri bya “Vukreste”—hambileswi a byi gwinehile naswona byi onhake swinene hi nkarhi wolowo—a byi ta tirhisiwa hilaha ku humelelaka tanihi matimba yo vuyetela ni ku hlanganisa ku hetisisa kungu ra yena lerikulu ra ku lawula ka mfumo. Loko a ta va a tekelele masungulo ya Vukreste bya vugwinehi leswaku a kuma nseketelo eku yiseni emahlweni ka swikongomelo swa yena swa tipolitiki, u anakanye ku hlanganisa vanhu ehansi ka vukhongeri byin’we bya “khatoliki,” kumbe bya mani na mani. Mikhuva ya vuhedeni ni minkhuvo yi nyikiwe mavito ya “Vukreste.” Naswona vafundhisi va “Vakreste” va nyikiwe swikhundla, miholo ni nkucetelo lowu nga ni matimba wa vaprista va vuhedeni.

Hi ku lava ntwanano wa vukhongeri hikwalaho ka swivangelo swa tipolitiki, Constantine hi ku hatlisa u ma hlule hi ku helela marito lama alaka, ku nga ri exisekelweni xa ntiyiso wa tidyondzo, kambe exisekelweni xa ku amukeriwa hi vunyingi. Ku hambana loku enteke ka tidyondzo exikarhi ka kereke ya “Vukreste” leyi avaneke hi ndlela leyi hundzeletiweke swi n’wi nyike nkarhi wo nghenelela tanihi muhlanganisi la “rhumeriweke hi Xikwembu.” Hi ku tirhisana ka yena na Vadonatist va le N’walungwini wa Afrika ni valandzeri va Arius exiyengeni xa le vuxeni xa mfumo, u hatle a swi xiya leswaku a ku nga laveki nkucetelo ntsena leswaku ku vumbiwa vukhongeri lebyi tiyeke, lebyi hlanganeke.a A ku ri matshalatshala yo tlhantlha nkaneto wa Arius laha a ku hlengeletaniwe eka huvo yo sungula ya misava hinkwayo ematin’wini ya kereke.—Vona bokisi leri nge “Constantine ni Huvo ya le Nicaea.”

Malunghana na Constantine, n’wamatimu Paul Johnson u ri: “Xin’wana xa swivangelo-nkulu swa yena swo tiyiselela Vukreste xi nga ha va leswaku swi nyike yena ni Mfumo nkarhi wo lawula nawu wa Kereke eka tidyondzo ni le ka ku tameriwa ka tidyondzo leti nga riki ta vukhongeri.”

Xana U Kale A Va Mukreste?

Johnson u ri: “Constantine a nga ku tshikanga ku gandzela dyambu naswona u hlayise xifaniso xa dyambu xi ri kona eka swingwece swa yena.” Catholic Encyclopedia yi ri: “Constantine a byi rhandza hilaha ku ringanaka vukhongeri habyimbirhi. Ku fana na pontifex maximus u khathalele vugandzeri bya vuhedeni a tlhela a sirhelela timfanelo ta byona.” Nsonga-vutivi lowu vitaniwaka Hidria, wa engetela wu ku: “Constantine a nga kalanga a va Mukreste, Eusebius wa le Khezariya, la tsaleke matimu ya yena, u vula leswaku u hundzuke Mukreste loko a ri kusuhi ni ku fa. Ku khuvuriwa loku a ku khorwisi, tanihi leswi tolo xa kona, [Constantine] a nyikeleke magandzelo eka Zewusi hikuva a ri ni vito leri nge Pontifex Maximus.”

Ku fikela hi siku leri a feke ha rona hi 337 C.E., Constantine a ri ni vito ra vuhedeni ra Pontifex Maximus, murhangeri la nge henhla-henhla wa timhaka ta vukhongeri. Malunghana ni ku khuvuriwa ka yena, swa twala ku vutisa leswaku, Xana a byi kombisa ku hundzuka ka xiviri ni ku hundzuka, hilaha Matsalwa ma lavaka hakona? (Mintirho 2:38, 40, 41) Xana a ku ri ku nyuperisiwa hilaha ku heleleke ematini tanihi xikombiso xa ku tinyiketela ka Constantine eka Yehovha Xikwembu?—Ringanisa Mintirho 8:36-39.

Xana A Ri “Mukwetsimi”?

Encyclopædia Britannica yi ri: “Constantine u vitaniwe Lonkulu hikwalaho ka leswi a swi hetisiseke ematshan’weni ya leswi a ri swona. Hakunene, loko ku kambisisiwa timfanelo ta yena a ta va ehansi swinene eka hinkwavo lava xithopo [Lonkulu] xi tirhisiweke eka vona eminkarhini ya khale ni ya manguva lawa.” Naswona buku leyi nge A History of Christianity ya hi tivisa yi ku: “A ku ri ni swiviko swa le ku sunguleni swa leswaku u ni xifafa ni tihanyi loko a hlundzukile. . . . A nga byi xiximi vutomi bya munhu . . . Vutomi bya yena a byi chavisa loko a ri karhi a dyuhala.”

Entiyisweni Constantine a ri ni swiphiqo leswikulu swa vumunhu. Muendli wa ndzavisiso wa matimu u vula leswaku “ximbilwambilwana xa yena hakanyingi a xi vanga leswaku a endla vugevenga.” (Vona bokisi leri nge “Ku Dlayana Hi Xivongo.”) Constantine a nga ri “Mukreste,” ku kaneta n’wamatimu H. Fisher eka buku leyi nge History of Europe. Mintiyiso a yi n’wi hlamuseli tanihi Mukreste wa ntiyiso loyi a a ambale “vumunhu lebyintshwa” ni loyi a ku ta kumiwa eka yena mihandzu ya moya lowo kwetsima wa Xikwembu—rirhandzu, ntsako, ku rhula, ku va ni mbilu yo leha, musa, vunene, ripfumelo, ku olova ni ku tikhoma.—Vakolosa 3:9, 10; Vagalatiya 5:22, 23.

Vuyelo Bya Matshalatshala Ya Yena

Ku fana na Pontifex Maximus wa muhedeni—hikwalaho a ri murhangeri wa Mfumo wa Rhoma—Constantine u ringete ku va ni xinghana eka tibixopo ta kereke ya vagwinehi. U va nyike swikhundla swo fuma, swa ndhuma ni rifuwo tanihi vatirhela-mfumo va vukhongeri bya Mfumo wa Rhoma. Catholic Encyclopedia ya pfumela yi ku: “Vabixopo van’wana, hi ku kanganyisiwa hi vuxongi bya huvo, va swi hundzeletile lerova va dzunisa mufumi tanihi ntsumi ya Xikwembu, tanihi xivumbiwa lexi kwetsimaka, ni ku profeta leswaku u ta fuma etilweni ku fana ni N’wana wa Xikwembu.”

Tanihi leswi Vukreste bya vugwinehi byi tsakeriweke hi hulumendhe ya tipolitiki, byi ve xiphemu xa misava leyi swinene, xiphemu xa mafambiselo lawa ya tiko, ivi byi hambuka etidyondzweni ta Yesu Kreste. (Yohane 15:19; 17:14, 16; Nhlavutelo 17:1, 2) Hikwalaho, ku ve ni ku pfanganisiwa ka “Vukreste” ni tidyondzo ni mikhuva ya mavunwa—Vunharhu-un’we, ku nga fi ka moya-xiviri, ndzilo wa tihele, pagatori, ku khongela vafi, ku tirhisa ricindha, swifaniso ni leswi fanaka na swona.—Ringanisa 2 Vakorinto 6:14-18.

Ku suka eka Constantine, kereke yi tlhele yi tekelela mboyamelo wa ku tshikilela. Swidyondzi Henderson na Buck swi ri: “Ku olova ka Evhangeli ku onhiwile, ku sunguriwe mihivahivana ni mikhuva ya ku titlakusa, ku va ni ndhuma emisaveni ni tihakelo swi endliwile eka vadyondzisi va Vukreste, naswona Mfumo wa Kreste wu hundzuriwe ngopfu wu vuriwa mfumo wa misava leyi.”

Vukreste Bya Ntiyiso Byi Kwihi?

Mintiyiso ya matimu yi paluxa ntiyiso lowu nga eka “vukulu” bya Constantine. Ematshan’weni ya ku va byi simekiwe hi Yesu Kreste, Nhloko ya vandlha ra Vukreste bya ntiyiso, Vujagana i vuyelo bya maendlelo ya tipolitiki ni ku yengiwa hi mufumi wa muhedeni. N’wamatimu Paul Johnson wa vutisa hilaha ku faneleke a ku: “Xana mfumo wu tinyiketile eka Vukreste, kumbe Vukreste byi tiendle nghwavava eka mfumo?”

Hinkwavo lava swi lavaka hakunene ku namarhela eka Vukreste lebyi tengeke va nga pfuniwa ku xiya ni ku tihlanganisa ni vandlha ra Vukreste bya ntiyiso namuntlha. Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo ti swi navela swinene ku pfuna vanhu va timbilu leti tshembekaka leswaku va kota ku vona Vukreste bya ntiyiso ni ku gandzela Xikwembu hi ndlela leyi amukelekaka eka xona.—Yohane 4:23, 24.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Constantine Ni Huvo Ya Le Nicaea

Xana Mufumi Constantine la nga khuvuriwangiki u hetisise xiphemu xihi eHubyeni ya le Nicaea? Encyclopædia Britannica yi ri: “Constantine u ungamerile, a kongomisa mabulo hi ku hiseka . . . Hi ku chaviwa swinene hi mufumi loyi, vabixopo hinkwavo handle ka vambirhi, va yi sayinile dyondzo, vo tala va vona a va nga fambisani na swona.”

Endzhaku ka tin’hweti timbirhi ku phikizaniwa hi vukarhi hi vukhongeri, n’watipolitiki loyi wa muhedeni u nghenelerile ivi a yima ni lava a va vula leswaku Yesu i Xikwembu. Kambe ha yini a endla tano? “Kahle-kahle Constantine a nga swi twisisi swivutiso swihi na swihi leswi a swi vutisiwa hi ntivo-vukwembu wa Xigriki,” ku vula A Short History of Christian Doctrine. Leswi a a swi twisisa a ku ri leswaku ku avana ka vukhongeri a ku ri nxungeto emfun’weni wa yena, kasi a tiyimiserile ku tiyisa mfumo wa yena.

Malunghana ni tsalwa ro hetelela leri tsariweke le Nicaea ehansi ka nseketelo wa Constantine, buku leyi nge Istoria tou Ellinikou Ethnous (Matimu ya Rixaka ra Magriki) yi ri: “Swi kombisa ku honisa ka [Constantine] etimhakeni ta tidyondzo, . . . ku sindzisa ka yena ka ku sihalala eku ringeteni ka ku vuyetela vun’we endzeni ka kereke ku nga khathariseki leswi katsekaka, naswona eku heteleleni ripfumelo ra yena ra leswaku tanihi ‘bixopo wa lava nga ngheniki kereke’ u endle xiboho xo hetelela malunghana ni mhaka yihi na yihi ya vukhongeri.” Xana moya wa Xikwembu a wu ri kona eka swiboho leswi endliweke ehubyeni yoleyo?—Ringanisa Mintirho 15:28, 29.

[Bokisi leri nga eka tluka 29]

Ku Dlayana Hi Xivongo

Ehansi ka nhloko-mhaka leyi, buku leyi nge Istoria tou Ellinikou Ethnous (Matimu ya Rixaka ra Magriki) yi hlamusela leswi yi swi vulaka “vugevenga lebyi nyenyetsaka bya le ndyangwini lebyi Constantine a byi endleke.” Endzhaku ko kuma xivongo xa yena, u rivale ndlela yo tiphina hi swilo leswi hetisisiweke swi nga rindzeriwanga ivi a xalamukela makhombo lama n’wi rhendzeleke. Hi ku va munhu la solaka naswona kumbexana a hlohloteriwa hi vanhu lava tilavelaka swa vona ntsena, u sungule a sola ntukulu wa yena Licinianus—n’wana wa Augustus la nga mavizweni loyi ana se a n’wi dlayile—tanihi loyi a nga ha n’wi hlulaka. Ku dlayiwa ka yena ku landzeriwe hi ku dlayiwa ka jaha ra mativula ra Constantine, ku nga Crispus, loyi a xavisiweke hi mana wa yena wa vumbirhi ku nga Fausta hikuva a vonaka onge i xihinga eka ku fuma loku heleleke ka n’wana wa yena.

Xiendlo lexi xa Fausta eku heteleleni xi vangele rifu ra yena leri hlamarisaka. Swi vonaka onge Augusta Helena, loyi a ri ni nkucetelo eka n’wana wa yena Constantine ku fika emakumu, a a katseka eka ku dlaya loku. Mintlhaveko ya vuhunguki leyi hakanyingi a yi lawula Constantine yi tlhele yi hoxa xandla eka ku dlayeteriwa lokukulu ka vanghana va yena vo tala ni vatirhi-kulobye. Buku leyi nge History of the Middle Ages yi gimeta hi ku: “Ku avanyiseriwa rifu—ku nga ri ku vula ku dlaya—ka n’wana wa yena ni nsati wa yena ku kombisa leswaku a nga khumbiwanga hi nkucetelo wihi na wihi wa moya eVukresteni.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Nyangwa ya xivurha ya le Rhoma yi tirhiseriwe ku dzunisa Constantine

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Musée du Louvre, Paris