Ku Kuma Xiavelo Lexintshwa Ndzi Ri Na 80 Wa Malembe

HI KU VULA KA GWENDOLINE MATTHEWS

Loko ndzi ri na 80 wa malembe, mina na nuna wa mina hi anakanye ku teka nhundzu ya hina hinkwayo hi yi veketela elorini leyi hirhiwaka ivi hi rhurha eNghilandhi hi ya eSpain. A hi nga xi koti Xipaniya, naswona a hi ya edzonga-vupela-dyambu bya Spain, ekule ni laha vavalangi va Manghezi va tshamelaka ku ya kona. Vo tala va vanghana va hina a va anakanya leswaku ha vabya, kambe hi ntsako ndzi titsundzuxe leswaku Abrahama a ri na malembe ya 75 loko a suka eUri.

ENTIYISWENI, malembe ya hina eSpain ku sukela loko hi fikile hi April 1992 ma ve lama vuyerisaka swinene evuton’wini bya hina. Kambe ndzi nga si hlamusela lexi endleke hi rhurha, mi nge ndzi mi byela ndlela leyi vutomi bya hina entirhweni wa Yehovha byi endleke leswaku hi endla xiboho xo tano lexikulu.

Ntiyiso Wa Bibele Wu Cinca Vutomi Bya Hina

Ndzi kuriseriwe endyangwini lowu a wu rhandza vukhongeri le dzonga-vupela-dyambu bya London, eNghilandhi. Manana a a tolovele ku teka mina na sesi wa mina hi ya etindhawini to hambana-hambana ta vugandzeri a ri karhi a lavisisa ku eneriseka ka moya. Tatana, loyi a a vabya swinene a khomiwe hi rifuva, a nga fambi na hina. Kambe a ri muhlayi wa Bibele la hisekaka, naswona a yi khwatihata minkarhi hinkwayo loko a kuma ndzimana leyi a yi n’wi voningela. Rin’wana ra rifuwo ra mina leri a ndzi ri teka ri ri ra risima swinene a ku ri yona Bibele leyi a yi tirhisiwe ngopfu leyi a yi ri ya nkoka swinene eka yena.

Hi 1925, loko ndzi ri na 14 wa malembe, ku hoxiwe xiphephana ehansi ka rivanti ra yindlu ya ka hina lexi a xi hi rhambela enkulumeni ya le rivaleni eholweni ya le dorobeni eWest Ham. Manana ni muakelani wa hina va anakanye ku ya va ya twa nkulumo yoleyo, kutani mina na sesi wa mina hi famba na vona. Nkulumo yoleyo leyi nge, “Timiliyoni Leti Hanyaka Sweswi A Ti Nge Fi,” yi byale timbewu ta ntiyiso wa Bibele embilwini ya Manana.

Tin’hweti ti nga ri tingani endzhakunyana, Tatana u lovile a ri ni malembe ya 38. Rifu ra yena a ri ri khombo lerikulu, tanihi leswi ri hi siyeke hi tshoveke timbilu hi tlhela hi va evuswetini. Enkosini, lowu khomeriweke eKerekeni ya le Nghilandhi, Manana u hlamarisiwe hi ku twa mufundhisi a vula leswaku moya-xiviri wa Tatana a wu ri etilweni. A a swi dyondze eBibeleni leswaku vafi va etlele esirheni, naswona a pfumela hilaha ku tiyeke leswaku siku rin’wana Tatana u ta pfuxeriwa evuton’wini lebyi nga heriki emisaveni. (Pisalema 37:9-11, 29; 146:3, 4; Eklesiasta 9:5; Mintirho 24:15; Nhlavutelo 21:3, 4) Hi ku khorwiseka leswaku u fanele a tihlanganisa ni vanhu lava dyondzisaka Rito ra Xikwembu, u tiyimisele ku hlakulela vuxaka bya yena ni Swichudeni swa Bibele swa Matiko Hinkwawo, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa hakona hi nkarhi wolowo.

Tanihi leswi a hi nga ri na mali yo hakela swo famba ha swona, vhiki rin’wana ni rin’wana a hi famba tiawara timbirhi ku suka ekaya ka hina ku ya eminhlanganweni ya Timbhoni ta Yehovha. Endzhaku ka sweswo, a hi famba tiawara tin’wana timbirhi hi tlhelela ekaya. Kambe a hi teka minhlangano yoleyo yi ri ya nkoka swinene, naswona a hi nga xwi ni le ka wun’we wa yona, hambiloko hunguva leyi dumeke ya le London yi funengete doroba. Hi ku hatlisa Manana u bohe ku nyiketela vutomi bya yena eka Yehovha ivi a khuvuriwa, naswona hi 1927, na mina ndzi khuvuriwile.

Ku nga khathariseki swiphiqo swa hina swa timali, minkarhi hinkwayo Manana u ndzi dyondzise nkoka wa ku rhangisa swilo swa moya. Matewu 6:33 a ku ri yin’wana ya tindzimana leti a ti rhandzaka, naswona u ‘lave mfumo ku sungula hakunene.’ Loko a dlayiwa hi khensa swi nga languteriwanga hi 1935, a a kunguhata ku hlamula xirhambo xa vatirheli va nkarhi hinkwawo lava nga rhurhelaka eFurwa va ya tirhela kona.

Swikombiso Leswi Hi Tiyiseke

Emalembeni wolawo yo sungula, van’wana lava a va va kona eminhlanganweni eLondon a va lava ku vula mavonelo ya vona vini, naswona vanhu lava va pfuxe timholovo ni ku hlundzuka ka vukarhi. Kambe, minkarhi hinkwayo Manana u vule leswaku ku ta va ku ri ku nga tshembeki ku siya nhlengeletano ya Yehovha endzhaku ka ku va hi dyondze swilo swo tala eka yona. Maendzo ya Joseph F. Rutherford, loyi a ri muungameri wa Watch Tower Bible and Tract Society hi nkarhi wolowo, ma hi kondleterile leswaku hi ya emahlweni hi tirha hi ku tshembeka.

Makwerhu Rutherford ndzi n’wi tsundzuka a ri wanuna wa musa, la tshinelelekaka. Loko ndza ha ri n’wana-wa-kondlo-a-ndzi-dyi, Vandlha ra London ri tihumesile, na yena a ri kona. U ndzi vonile—n’wana-wa-kondlo-a-ndzi-dyi la chavaka—ndzi ri na khamera ivi a vutisa loko ndzi nga tsakela ku n’wi teka xifaniso. Xifaniso xolexo xi hundzuke xitsundzuxo lexi rhandziwaka.

Endzhakunyana, ntokoto lowu wu ndzi endle ndzi kota ku vona ku hambana exikarhi ka lava rhangelaka evandlheni ra Vukreste ni vavanuna va misava lava nga ni ndhuma. A ndzi ri muphameri endlwini leyikulu ya le London laha Franz von Papen, un’wana wa varhumiwa va Hitler, a a rhambiwile leswaku a ta dya swakudya swa ninhlikanhi. U arile ku susa tlharhi ra yena leri veheriwaka evambeni rakwe loko a ri karhi a dya, ivi ri ndzi phija, hiloko ku halaka murhu lowu a ndzi wu khomile. Hi ku hlundzuka u vule leswaku eJarimani vusopfa byebyo a byi ta vanga leswaku ndzi baleseriwa. Enkarhini hinkwawo wa swakudya, ndzi fambele ekule swinene na yena!

Ntsombano wo hlawuleka, laha ndzi tweke Makwerhu Rutherford a vulavula, a wu khomeriwe le Xigodlhweni xa Alexandra hi 1931. Kwalaho hi amukele vito ra hina lerintshwa hi ku hiseka, ra Timbhoni ta Yehovha. (Esaya 43:10, 12) Malembe mambirhi endzhakunyana, hi 1933, ndzi nghenele ntirho wa vuphayona, hilaha vutirheli bya nkarhi hinkwawo byi vitaniwaka hakona. Nkateko wun’wana lowu ndzi wu tsundzukaka wa malembe wolawo a ku ri wa ku kota ku tihlanganisa ni majaha lamanene lawa endzhakunyana ma veke varhumiwa etindhawini ta le kule emisaveni. Vona va katsa Claude Goodman, Harold King, John Cooke na Edwin Skinner. Swikombiso swo tano swa vutshembeki swi ndzi endle ndzi lava ku tirha ensin’wini yimbe.

Ndzi Phayona Le Anglia Vuxa

Xiavelo xa mina xa vuphayona a xi ri le Anglia Vuxa (evuxeni bya Nghilandhi), naswona ku chumayela kwalaho a swi lava ku gingiriteka ni ku hiseka. Leswaku hi hlanganisa nsimu ya hina leyikulu, a hi famba hi xikanyakanya ku suka edorobeni rin’wana ku ya eka rin’wana ni ku suka emutini wun’wana ku ya eka wun’wana hi tshama emakamareni lawa hi hirheke eka wona. A ku nga ri na mavandlha endhawini yoleyo, kutani mina ni loyi a hi tirha swin’we a hi hlamuselana tinkulumo hinkwato ta minhlangano leyi tolovelekeke ya vhiki na vhiki. Evutirhelini bya hina, hi fambise madzana ya tibuku ni swibukwana leswi a swi hlamusela swikongomelo swa Xikwembu.

Riendzo rin’wana leri nga rivalekiki a ku ri ra ku ya endlwini ya kereke laha hi vulavuleke ni mufundhisi wa kwalaho wa Kereke ya Nghilandhi. Etindhawini to tala, a hi nga yi eka mufundhisi wa Anglican hikuva hakanyingi a hi vangela swiphiqo loko a twa leswaku a hi chumayela mahungu lamanene endhawini yoleyo. Kambe endhawini leyi un’wana ni un’wana a vulavula kahle hi mufundhisi wa kona. A a endzela vavabyi, a a lomba lava a va tsakela ku hlaya tibuku naswona a endzela vangheni va kereke ya yena emakaya a ya va hlamusela Bibele.

Entiyisweni, loko hi n’wi endzela, a ri ni xinghana swinene, naswona u teke tibuku to hlayanyana. U tlhele a hi tiyisekisa leswaku loko un’wana emutini a lava ku va ni tin’wana ta tibuku ta hina kambe a nga swi koti ku ti hakelela, yena u ta ti hakelela. Hi twe leswaku mintokoto ya yena leyi chavisaka ya le Nyimpini yo Sungula ya Misava yi n’wi endle a tiyimisela ku kondletela ku rhula ni vunene emugangeni wa vangheni va kereke ya yena. Hi nga si famba u hi navelele mikateko ivi a hi khutaza ku ya emahlweni ni ntirho wa hina lowunene. Marito ya yena yo hi lela a ku ri lama kumekaka eka Tinhlayo 6:24: “Hosi a yi mi katekise, a yi mi hlayise.”—King James Version.

Manana u fe endzhaku ka loko ndzi ri na malembe mambirhi ndzi phayona, kutani ndzi tlhelele eLondon ndzi nga ri na mali ni ndyangu. Mbhoni leyi rhandzekaka ya le Scotland yi ndzi amukerile, yi ndzi pfuna ku langutana ni rifu ra Manana, ivi yi ndzi khutaza ku ya emahlweni ni vutirheli bya nkarhi hinkwawo. Kutani ndzi tlhelele eAnglia Vuxa ndzi ri na Julia Fairfax, makwerhu loyi ndzi sunguleke ku phayona na yena. Hi lunghisise kharavhani ya khale leswaku yi va kaya leri kokekaka; a hi tirhisa teretere kumbe lori leswaku hi yi susa eka ndhawu yin’wana ku ya eka yin’wana. Hi ye emahlweni hi chumayela hi ri ni mpatswa wun’wana lowu dyuhaleke, ku nga Albert na Ethel Abbott, lava na vona a va ri na kharavhani leyitsongo. Albert na Ethel va fane ni vatswari va mina.

Loko ndzi ri karhi ndzi phayona le Cambridgeshire, ndzi hlangane na John Matthews, makwerhu lonene wa Mukreste loyi ana se a kombise vutshembeki bya yena eka Yehovha ehansi ka swiyimo swo nonon’hwa. Hi tekanile hi 1940, endzhakunyana ka ku sungula ka nyimpi ya vumbirhi ya misava.

Nkarhi Wa Nyimpi Ni Ndyangu

Loko ha ha ri mpatswa lowu wa ha ku tekanaka, kaya ra hina a ku ri kharavhani leyitsongo leyi lavaka ku ringana ni xitanga lexitsongo, naswona a hi famba-famba hi xithuthuthu lexi nga hi khomisangiki tingana evutirhelini bya hina. Loko hi ri na lembe hi tekanile, John u gweviwe ku ya tirha epurasini loko hikwalaho ka ripfumelo ra yena leri sekeriweke eBibeleni, a arile ku endla ntirho wa vusocha. (Esaya 2:4) Hambileswi leswi swi vuleke ku tshika ku phayona ka hina, ku gweviwa ka John ku tikombe ku ri nkateko tanihi leswi a ndzi langutele ku kuma n’wana kutani a ta swi kota ku hi wundla.

Emalembeni ya nyimpi, hi tiphine hi minhlangano yo hlawuleka leyi a yi khomiwa hambileswi a ku ri ni swihinga. Hi 1941 hi nkarhi lowu a ndzi tikile n’wana wa hina wa mativula, mina na John hi fambe hi xithuthuthu xa hina hi ya eManchester, ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 300. Endleleni, hi hundze madoroba yo tala lama hlaseriweke hi tibomo, kutani hi tivutisile loko nhlangano wu ta khomiwa ehansi ka swiyimo swo tano. Wu khomiwile. Holo ya The Free Trade exikarhi ka Manchester a yi tele hi Timbhoni leti humaka eswiphen’wini swo tala swa Nghilandhi, kutani nongonoko hinkwawo wu nyikeriwile.

Emakumu ka nkulumo ya xona, xivulavuri xo hetelela entsombanweni xi byele vayingiseri leswaku va fanele va suka hi ku hatlisa endhawini leyi, tanihi leswi a ku languteriwe leswaku yi ta hlaseriwa hi swihaha-mpfhuka swa nyimpi. Xitsundzuxo lexi a xi fike hi nkarhi. A hi nga si va ekule ni holo loko hi twa tibele ni swibalesa swo tisirhelela ha swona eka swihaha-mpfhuka swa nyimpi. Loko hi languta endzhaku, hi vone swihaha-mpfhuka swo tala swi wisetela tibomo exikarhi ka doroba. Loko hi ri le kule, hi vone langavi lerikulu ni musi eholweni leyi a hi ri eka yona, hi ku copeta ka tihlo; a yi lo lohlo! Lexi tsakisaka, ku hava vamakwerhu va Vakreste lava dlayiweke.

Loko hi ri karhi hi kurisa vana va hina, a hi nga swi koti ku phayona, kambe hi amukele valanguteri lava famba-fambaka ni maphayona lawa a ma nga ri na ndhawu. Eka nkarhi wun’wana, maphayona ya tsevu ma tshame ekaya ra hina tin’hweti to hlayanyana. A swi kanakanisi leswaku ku va ni vunakulobye ni vanhu vo tano a ku ri xivangelo xin’wana lexi endleke leswaku n’wana wa hina wa nhwanyana, Eunice a hlawula ku sungula ku phayona hi 1961 loko a ri na malembe ya 15. Lexi vavisaka, n’wana wa hina wa jaha, David, a nga ha yanga emahlweni a tirhela Yehovha loko a kurile, naswona n’wana wa hina un’wana wa nhwanyana, Linda, u fe ehansi ka swiyimo leswi chavisaka hi nkarhi wa nyimpi.

Xiboho Xa Hina Xo Rhurhela eSpain

Xikombiso ni xikhutazo xa Manana swi ndzi pfuxele ku navela ku va murhumiwa, naswona a ndzi yi rivalanga hilaha ku heleleke pakani yoleyo. Xisweswo, a hi tsakile loko hi 1973, Eunice a suka eNghilandhi a ya eSpain laha a ku ri ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri va Mfumo. Kavula, a hi hlunamile loko hi n’wi vona a famba, kambe a hi tibuma hileswi a laveke ku ya tirha etikweni rimbe.

A hi tshama hi ri karhi hi endzela Eunice emalembeni lama hundzeke, kutani Spain hi yi tive kahle. Entiyisweni, mina na John hi n’wi endzele eka swiavelo swa yena swa mune swo hambana-hambana. Kutani, loko malembe ma ri karhi ma famba, matimba ya hina ma sungule ku tsana. John u wele ehansi ivi sweswo swi khumba rihanyo ra yena swinene, naswona mina a ndzi ri na swiphiqo swa mbilu ni swa nxorhonxorho wa kholokholo. Handle ka sweswo, havambirhi ka hina a hi karhatiwa hi vuvabyi bya mahlangano. Hambileswi a hi lava mpfuno wa Eunice swinene, a hi nga swi lavi leswaku a tshika xiavelo xa yena hikwalaho ka hina.

Hi bule hi makungu ya hina na Eunice, kutani hi khongelela nkongomiso. A a swi rhandza ku vuya ekaya a ta hi pfuna, kambe hi anakanye leswaku ntlhantlho lowunene hi leswaku mina na John hi ya tshama na yena eSpain. Loko swi ndzi tsandza ku va murhumiwa, ndzi ta seketela n’wana wa mina wa nhwanyana ni vanghana va yena va maphayona vambirhi entirhweni wa nkarhi hinkwawo. Hi nkarhi wolowo, mina na John a hi teka Nuria na Ana, ku nga vamakwerhu vambirhi lava a va phayona na Eunice lava a va ri ni kwalomu ka malembe ya 15 va ri karhi va phayona swin’we, tanihi vana va hina va xisati. Naswona a va tsakile leswi hina hi teke hi ta tshama na vona kun’wana ni kun’wana laha va nga ha averiwaka kona.

Se ku hundze malembe yo tlula tsevu ku sukela loko hi endle xiboho xolexo. Rihanyo ra hina a ri tsananga ku ya emahlweni, naswona vutomi bya hina byi hundzuke lebyi tsakisaka swinene. Na sweswi a ndzi swi koti ngopfu ku vulavula Xipaniya, kambe sweswo a swi ndzi tshikisi ku chumayela. Mina na John hi titwa hi ri ekaya evandlheni ra hina leritsongo le Extremadura, edzonga-vupela-dyambu bya Spain.

Ku tshama eSpain ku ndzi dyondzise swo tala malunghana ni xiyimo xa ntirho wa hina wo chumayela Mfumo, naswona sweswi ndzi swi twisisa ngopfu, hilaha Yesu Kreste a vuleke hakona leswaku “nsimu i misava” hi ndlela yihi.—Matewu 13:38.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 28]

Ndzi ri phayona hi va-1930