Ha Yini Ku Ri Na Xiphiqo Xa Ku Nga Tshembi Van’wana?
‘XANA u nga n’wi tshemba munhu hakunene masiku lawa?’ U nga ha va u twe vanhu van’wana lava hetiweke matimba va vutisa xivutiso lexi. Kumbe u nga ha va u vutise xivutiso lexi loko u karhatekile hikwalaho ka ku endleka ka swilo swo karhi evuton’wini bya wena.
Handle ko kanakana, emisaveni hinkwayo vanhu a va yi tshembi minhlangano ni vanhu-kulobye. Hakanyingi, ku pfumaleka loku ka ku tshemba van’wana ka sasiwa. Xana munhu a nga langutela leswaku van’watipolitiki vo tala va hlayisa switshembiso swa vona hinkwaswo leswi va swi tshembiseke emahlweni ka nhlawulo? Nkambisiso wa 1990 wa swichudeni swa 1 000 le Jarimani wu kombise leswaku hambileswi 16,5 wa tiphesente ta swona a swi tiyiseka leswaku van’watipolitiki va ta tlhantlha swiphiqo swa misava, swichudeni swa tiphesente teto ti andzisiwe kambirhi swi kombise ku kanakana lokukulu. Naswona vunyingi byi vule leswaku a byi tshembi leswaku van’watipolitiki va ni matimba yo tlhantlha swiphiqo naswona a va tiyimiselanga ku endla tano.
Phepha-hungu leri nge Stuttgarter Nachrichten ri vilerile ri ku: “Van’watipolitiki vo tala swinene va rhangisa swilaveko swa vona, ivi loko swi koteka ku landzela swa vanhu lava va va hlawuleke.” Vanhu va le matikweni man’wana va pfumelelana na swona sweswo. Phepha-hungu leri nge The European ri vule leswi hi tiko rin’wana: “Ku va vantshwa va nga tshembi van’watipolitiki swa twala naswona swi seketeriwa ni hi vanhu lavakulu.” Ri vule leswaku ‘hakanyingi vahlawuri va humesa mavandla ya tipolitiki emintirhweni.’ Ku tlula kwalaho phepha-hungu leri ri te: “Un’wana ni un’wana la hetaka nkarhi a ri ni vantshwa [etikweni rolero] hi ku hatlisa u xiya leswaku a va tshembi munhu naswona va titwa va lahliwile.” Kambe hulumendhe ya xidemokrati yi nge endli nchumu loko yi nga tshembiwi hi vanhu. Khale ka Muungameri wa le United States, John F. Kennedy, u tshame a ku: “Xisekelo xa hulumendhe leyi humelelaka i ku tshembiwa hi vanhu.”
Malunghana ni ku tshembiwa etimhakeni ta mali, ku hohloka ka xitshuketa ka ikhonomi ni marhengu ya ku fuma hi xihatla lama hlulekeke, swi vangele vo tala ku kanakana. Loko xitoko xa makete xa misava hinkwayo xi cinca-cincile hilaha ku nga lawulekiki hi October 1997, magazini wa timhaka wu vulavule hi “ku pfumala ntshembo loku hlamarisaka naswona minkarhi yin’wana ku nga twisiseki” swin’we ni hi “ntungu wa ku pfumala ntshembo.” Ri tlhele ri vula leswaku “ntshembo wu tsanile swinene [etikweni rin’wana ra le Asia] lerova vukona bya hulumendhe ya kona . . . byi vonaka byi xungetiwa.” Hi ku komisa, ri vule leswi nga erivaleni: “Ikhonomi yi titshege hi ntshembo.”
Vukhongeri na byona bya tsandzeka ku khutaza ntshembo. Magazini wa vukhongeri wa le Jarimani lowu vitaniwaka Christ in der Gegenwart hilaha ku khomisaka gome wu ri: “Mpimo lowu vanhu va nga na wona wa ku tshemba Kereke wu ya wu hela.” Exikarhi ka 1986 na 1992, nhlayo ya Majarimani lama tshembaka kereke hi ndlela yo karhi yi suke eka 40 yi ya eka 33 wa tiphesente. Kahle-kahle, le khale ka Jarimani Vuxa, yi ehle yi ya va ehansi ka 20 wa tiphesente. Ku hambana ni sweswo, vanhu lava nga yi tshembiki kereke va tlakuke va suka eka 56 wa tiphesente va ya eka 66 le khale ka Jarimani Vupela-dyambu naswona va tlakuke va ya eka 71 wa tiphesente le khale ka Jarimani Vuxa.
Ku hela ka ntshembo ku ve loku xiyekaka eka swin’wana handle ka tipolitiki, timali ni vukhongeri—tinsika tinharhu ta vandla ra vanhu. Xikombiso xin’wana i ku tirhisiwa ka nawu. Ku honisa milawu ya vugevenga, ku nonon’hweriwa eku tirhiseni ka nawu hi ndlela leyi lulameke, ni swiboho leswi kanakanisaka swa le hubyeni swi yi ninginise swinene ndlela leyi vanhu va tshembaka van’wana ha yona. Hi ku ya hi magazini wa Time, “ku karhateka ka vaaka-tiko ni maphorisa ku vange leswaku va nga ha ri tshembi fambiselo leri hi ku phindha-phindha ri ntshunxaka swigevenga leswi nga ni khombo.” Hikwalaho ka swihehlo swa ku onhaka ni tihanyi ta maphorisa, ku tshemba maphorisa ku hungutekile.
Malunghana ni tipolitiki ta misava hinkwayo, ku herisiwa ka minkanerisano ya ku rhula ni ku tlula mintwanano ya ku veka matlhari ehansi swi kombisa ku pfumaleka ka ntshembo. Bill Richardson, muyimeri wa United States eka Nhlangano wa Matiko, u kombise xihinga-nkulu lexi sivelaka ku fikelela ku rhula le Middle East, a vula hi ku olova a ku: “A ku na ku tshembana.”
Hi nkarhi lowu fanaka, vanhu vo tala a va ma tshembi hambi ku ri maxaka ya le kusuhi ni vanghana lavakulu, ku nga vona lava hi ntolovelo vanhu va yaka eka vona leswaku va va twisisa ni ku va chavelela loko va ri ni swiphiqo. Swi fana swinene ni xiyimo lexi muprofeta wa Muheveru Mikiya a xi hlamuseleke: “Mi nga ṭhembeni v̌anakuloni, mi nga tišisi hi munghana; hiteka e tinyangweni ta nomu wa wena e mahlweni ka loyi a etleleke šifuveni ša wena.”—Mikiya 7:5.
Xikombiso Xa Minkarhi
Mutivi wa mianakanyo wa le Jarimani Arthur Fischer wa ha ku tshahiwa a ku: “Ku tshemba nhluvuko wa vanhu ni le ka vumundzuku bya munhu entiyisweni swi hohloke hi ndlela leyi hlamarisaka etindhawini hinkwato. Vantshwa va kanakana leswaku minhlangano ya vanhu yi nga va pfuna. A va ha tshembi nchumu, hambi tipolitiki, vukhongeri, kumbe nhlangano wihi na wihi.” A swi hlamarisi leswi mutivi wa ntshamisano Ulrich Beck a vulavulaka hi “ntolovelo wo kanakana” vulawuri lebyi veke kona nkarhi wo leha, minhlangano ni vatshila.
Loko va ri ni ntolovelo wo tano, vanhu va tala ku susa vulawuri hinkwabyo, va lwisana na byona, ni ku hanya hi ku ya hi mimpimanyeto ya munhu hi xiyexe, va endla swiboho leswi nga riki na switsundzuxo kumbe nkongomiso wa van’wana. Van’wana va ehleketelela swinene, kumbexana hambi ku ri ku nga anakanyeli, loko va tirhisana ni lava va vonaka leswaku a va nge he pfuki va va tshembile. Langutelo leri ri hlohlotela moya wo biha, wo tanihi lowu hlamuseriweke eBibeleni: “Emasikwini yo hetelela ku ta fika minkarhi ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona. Hikuva vanhu va ta va lava tirhandzaka, varhandzi va mali, lava titivaka, lava titlakusaka, vasandzi, lava nga yingisiki vatswari, lava nga nkhensiki, lava nga tshembekiki, lava nga riki na xinakulobye xa ntumbuluko, lava nga laviki ntwanano hambi wu ri wihi, valumbeti, lava nga tikhomiki, lava nga ni tihanyi, lava nga rhandziki vunene, vaxengi, lava omeke tinhloko, lava tikukumuxaka hi ku tinyungubyisa, lava rhandzaka mintsako ku ri ni ku rhandza Xikwembu, va ri ni xivumbeko xa ku tinyiketela loku nga ni vukwembu kambe va tikomba va nga tshembeki eka matimba ya kona.” (2 Timotiya 3:1-5; Swivuriso 18:1) Ina, xiphiqo xa namuntlha xa ku nga tshembi van’wana i xikombiso xa minkarhi, xikombiso xa ‘masiku yo hetelelela.’
Emisaveni leyi nga ni xiphiqo xa ku nga tshembi van’wana, naswona yi tele hi vanhu lava fanaka ni lava hlamuseriweke laha henhla, vutomi a byi nge tsakeriwi hilaha ku teleke. Kambe xana swa twala ku anakanya leswaku swilo swi ta hundzuka? Xana xiphiqo xa namuntlha xa ku nga tshembi van’wana xi nga hluriwa? Loko swi ri tano, xi nga hluriwa njhani naswona rini?