Mhaka Ya Vutomi

Ku Amukela Swirhambo Swa Yehovha Swa Vuyerisa

HI KU VULA KA MARIA DO CÉU ZANARDI

“Yehovha u tiva leswi a swi endlaka. Loko a ku rhumela xirhambo, u fanele u xi amukela hi ku titsongahata.” Marito wolawo lama vuriweke hi tata wa mina malembe ya kwalomu ka 45 lama hundzeke, ma ndzi pfunile leswaku ndzi amukela xirhambo xo sungula lexi ndzi xi kumeke enhlengeletanweni ya Yehovha, xa ku va mutirheli wa nkarhi hinkwawo. Ni namuntlha ndza ha xi tlangela xitsundzuxo xa tata wa mina, hikuva ku amukela swirhambo swo tano swi ndzi vuyerise ngopfu.

HI 1928, Tatana u endle xikhokhelo xa magazini wa Xihondzo xo Rindza, naswona u tsakele ku dyondza Bibele. Leswi a a tshama exikarhi ka tiko ra Portugal, a a tolovelane ni vandlha ra Xikwembu hikwalaho ka tibuku leti a a ti kuma hi poso a tlhela a pfuniwa hi Bibele leyi a yi ri ya vakokwa wa mina. Hi 1949, loko ndzi ri na malembe ya 13 hi vukhale, ndyangu wa ka hina wu rhurhele eBrazil, laha Manana a tswaleriweke kona, laha hi nga fika hi tshama ekusuhi ni doroba ra Rio de Janeiro.

Vaakelani va hina lavantshwa va hi rhambile leswaku hi famba na vona ekerekeni, kutani hi fambe na vona ko talanyana. Tatana a a rhandza ku va jikijela hi swivutiso swa ndzilo wa tihele, moya-xiviri ni vumundzuku bya misava leyi—kambe vambuyangwana a va nga tivi nchumu. Hakanyingi Tatana a ku: “Swa antswa hi rindza ku kondza ku fika swichudeni swa ntiyiso swa Bibele.”

Siku rin’wana ku fike wanuna un’wana wa bofu ekaya loyi a a fambisa timagazini ta Xihondzo xo Rindza na Xalamuka! Tatana u n’wi vutise timhaka leti fanaka, kutani a n’wi hlamula kahle hi ku tirhisa Bibele. Hi vhiki leri landzeleke, hi endzeriwe hi wansati un’wana loyi a nga Mbhoni ya Yehovha. Endzhaku ko hlamula swivutiso leswi engetelekeke, u kombele ku hi siya a vula leswaku u ya entirhweni wa nsimu. Leswi Tatana a yo na yi xa loko ku vulavuriwa hi ntirho wa nsimu, wansati loyi u n’wi hlayele tsalwa ra Matewu 13:38 leri nge: “Nsimu i misava.” Tatana u n’wi vutisile a ku: “Xana ndzi nga famba na wena?” Hiloko wansati luya a ku: “A hi fambe.” A hi nga ha tikoti hi ntsako hileswi hi tlheleke hi kuma ntiyiso wa Bibele! Tatana u khuvuriwile eka ntsombano lowu landzeleke, ivi mina ndzi khuvuriwa endzhakunyana hi November 1955.

Ndzi Amukela Xirhambo Xo Sungula

Endzhaku ka lembe na hafu, ndzi kume mvhilopho leyikulu ya ribungu yo huma ehofisini ya rhavi ra Timbhoni ta Yehovha le Rio de Janeiro, leyi a yi ri ni xirhambo xa leswaku ndzi nghenela ntirho wo chumayela nkarhi hinkwawo. Hi nkarhi wolowo Manana a a nga tiphini kahle emirini, kutani ndzi vutise tatana hi mhaka leyi. Yena u hlamule a nga jikajiki a ku: “Yehovha u tiva leswi a swi endlaka. Loko a ku rhumela xirhambo, u fanele u xi amukela hi ku titsongahata.” Hi ku khutaziwa hi marito lawa, ndzi tate fomo ya xikombelo kutani ndzi nghenela ntirho wa nkarhi hinkwawo hi July 1, 1957. Xiavelo xa mina xo sungula a ku ri ku ya tirha le Três Rios, ku nga doroba leri nga eXifundzheni xa Rio de Janeiro.

Eku sunguleni, vanhu va le Três Rios a va nga lavi ku twa nchumu hi rungula ra hina, tanihi leswi a hi nga tirhisi vuhundzuluxeri bya Bibele ya Makhatoliki. Hi kume mpfuno loko ndzi sungula ku dyondza Bibele na Geraldo Ramalho, loyi a a tivula Mukhatoliki. U ndzi pfunile leswaku ndzi kuma Bibele leyi sayiniweke hi mufundhisi wa ndhawu yoleyo. Ku sukela kwalaho, loko munhu a ku u pfula nomu, a ndzi n’wi komba laha mufundhisi a sayineke kona, kutani a a nga ha vutisi swivutiso swin’wana. Geraldo u khuvuriwile endzhaku.

A ndzi nga tikoti hi ntsako loko nhlengeletano ya xifundzha yi khomeriwa exitikweni xa Três Rios hi 1959. Ndhuna ya maphorisa, leyi hi nkarhi wolowo a yi dyondza Bibele, yi endle malunghiselelo ya ku hayeka switiviso swa nongonoko wa kona edorobeni hinkwaro. Loko hi tirhe malembe manharhu le Três Rios, ndzi kume xirhambo xa ku ya exiavelweni lexintshwa le Itu, mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara ta kwalomu ka 110 ku suka eSão Paulo loko u ya evupela-dyambu.

Tibuku To Tshwuka, Ta Wasi Ni Ta Xitshopana

Mina na mutirhi-kulorhi hi hete nkarhinyana hi ri karhi hi lava vutshamo, ivi hi kuma ndhawu leyinene exitikweni xa doroba, leyi hi lunghiseleriweke hi Maria, noni leyi nga ni musa. Maria a a hi khoma ku fana ni vana vakwe. Kambe swi nga si ya kwihi, mufundhisi-nkulu wa Rhoma Khatoliki u endzele noni leyi, ivi a yi byela leswaku yi hi hlongola, kambe yena u be hansi hi nenge a ku: “Loko nuna wa mina a fa, ni ku ndzi chavelela a mi ndzi chavelelanga. Timbhoni ta Yehovha ti ndzi pfunile, hambileswi ndzi nga hlanganyeliki na tona.”

Hi nkarhi wolowo, wansati un’wana u hi byele leswaku vafundhisi va Khatoliki va le Itu va byele vanhu va kereke ya vona leswaku va nga yi teki “buku leyo tshwuka leyi vulavulaka hi Diyavulosi.” A va vulavula hi “Let God Be True,” ku nga buku leyi fambisanaka na Bibele leyi a hi yi nyika vanhu exikarhi ka vhiki. Tanihi leswi buku leyo tshwuka a yi “yirisiwile” hi vafundhisi, hi hlele ndlela yo fambisa buku leya wasi (“New Heavens and a New Earth”). Endzhaku, loko vafundhisi va lumiwe ndleve hi ta buku leyi, hi cincile hi tirhisa leya xitshopana (What Has Religion Done for Mankind?) ni tin’wana. Ku va ni tibuku ta swifunengeto swa mivala yo hambana swi pfunile hakunene!

Loko se ndzi hete nkarhi lowu endlaka lembe ndzi ri le Itu, ndzi kume xirhambo xa xihatla lexi ndzi kombelaka ku ya tirha nkarhinyana eBethele, ku nga rhavi ra Timbhoni ta Yehovha le Rio de Janeiro, leswaku ndzi ya lunghiselela nhlengeletano ya tiko hinkwaro. Ndzi amukele xirhambo xexo hi ntsako.

Malunghelo Ni Swiphiqo Swin’wana

Le Bethele ntirho a wu lo vuya, naswona ndzi swi tsakerile ku pfuna hi ndlela yihi na yihi leyi kotekaka. Ndzi vuyeriwile swinene hi ku va kona mixo wun’wana ni wun’wana loko ku buriwa hi ndzimana ya siku ni madyambu man’wana ni man’wana hi Musumbhunuku loko ku khomiwa Dyondzo ya ndyangu ya Xihondzo xo Rindza! Swikhongelo leswi humaka embilwini swa Otto Estelmann ni swirho swin’wana swa ndyangu wa Bethele leswi nga ni ntokoto, swi ndzi khumbile swinene.

Endzhaku ka nhlengeletano ya tiko hinkwaro, ndzi longe nhundzu ya mina ndzi lunghekela ku tlhelela le Itu, kambe lexi ndzi hlamariseke, mulanguteri wa rhavi, ku nga Grant Miller, u ndzi nyike papila leri a ri ndzi rhamba leswaku ndzi va xirho xa ndyangu wa Bethele hi ku helela. A ndzi tshama ekamareni rin’we na Makwerhu wa xisati Hosa Yazedjian, loyi ni sweswi a ha tirhaka eBethele ya le Brazil. Hi nkarhi wolowo ndyangu wa Bethele a wa ha ri wutsongo—a hi ri 28 ntsena—naswona hinkwerhu ka hina a hi ri vanghana lavakulu.

Hi 1964, João Zanardi, mutirheli wa nkarhi hinkwawo la ha tsakamaka, u te eBethele a ta leteriwa. Hi nkarhi wolowo a a ri mulanguteri wa xifundzha kumbe mufamberi wa mavandlha ya kwalaho. Minkarhi yin’wana a hi vonana loko a tisa swiviko swakwe eBethele. Mulanguteri wa rhavi u nyike João mpfumelelo wo va kona edyondzweni ya ndyangu hi madyambu man’wana ni man’wana hi Musumbhunuku, kutani hi kote ku vonana nkarhinyana. Mina na João hi tekanile hi August 1965. Ndzi xi amukele hi ntsako xirhambo xa ku ya hlanganyela na nuna wa mina entirhweni wo fambela mavandlha.

Eminkarhini yoleyo, ku fambela mavandlha exitikweni xa Brazil a swi nga olovi. A ndzi nge pfuki ndzi ma rivarile mapfhumba lawa hi ma tekeke loko hi endzela ntlawa wa vahuweleri va le Aranha, eXifundzheni xa Minas Gerais. A hi boheka ku famba hi xitimela kutani mpfhuka lowu nga sala hi famba hi milenge—hi rhwale tiputumende, muchini wo thayipa ni wo kombisa tislaydi, minkwama ya nsimu ni tibuku. Minkarhi hinkwayo a hi tsaka swinene loko hi kuma Lourival Chantal, makwerhu la dyuhaleke, a hi yimele exitichini leswaku a hi pfuna ku rhwala minkwama ya hina.

Minhlangano ya le Aranha a yi khomeriwa endlwini leyi qachiweke. Hina a hi etlela ekamareni leritsongo emahosi ka yindlu ya kona. Empfungwe ka kamara ra kona a ku ri ni xitiko xo tshivela ndzilo lowu a hi sweka hi wona ni ku kufumeta mati lawa vamakwerhu a va hi tisela wona hi mabakiti. Xihambukelo xa kona a xi lo ceriwa kunene exikarhi ka mirhi ya misengele kwalaho kusuhi. Vusiku hinkwabyo a hi nga ri timi rivoni ra gasi leswaku hi chavisa swifufunhunu—switsotswana leswi nga ku tluletaka vuvabyi bya Chagas. Loko hi pfuka nimixo, minkarhi hinkwayo a hi kuma tinhompfu ta hina ti lo byi, hi musi. Byebyo a byi ri vutomi byin’wana!

Loko ha ha fambela mavandlha le Xifundzheni xa Paraná, hi tlhele hi kuma yin’wana ya timvhilopho letiya tikulu ta ribungu, yi huma ehofisini ya rhavi. A ku ri xirhambo xin’wana xo huma enhlengeletanweni ya Yehovha—kambe sweswi a hi averiwe ku ya tirha ePortugal! Papila ra kona ri hi tsundzuxe leswaku hi anakanyisisa hi nsinya wa nawu lowu nga eka Luka 14:28, ku nga ku gayela hi mhaka leyi hi nga si amukela xiavelo xa kona, tanihi leswi ntirho wa hina wa Vukreste a wu yirisiwile kwalaho, naswona mfumo wa Portugal ana se a wu khome vamakwerhu vo tala.

Xana a hi ta ya etikweni leri kumbexana a hi ta fika hi cinisiwa gija? João u te: “Loko vamakwerhu va le Portugal va kota ku tirhela Yehovha hi ku tshembeka va ri kwalaho, hina hi nga tsandza hi yini?” Hi ku tsundzuka marito ya tata wa mina lama khutazaka, ndzi pfumerile ndzi ku: “Yehovha u hi rhumele xirhambo, hi fanele hi xi amukela, hi tshemba yena.” Endzhakunyana ka kwalaho hi fike eBethele ya le São Paulo, laha hi nga fika hi kuma swiletelo leswi engetelekeke ni ku lulamisa maphepha ya ndlela.

João Maria Na Maria João

Byatso lebyi hi byi khandziyeke, lebyi vuriwaka Eugênio C, byi suke ehlalukweni ra Santos le Xifundzheni xa São Paulo hi September 6, 1969. Endzhaku ko heta masiku ya kaye hi ri elwandle, hi fike ePortugal. Eku sunguleni, hi hete tin’hweti to hlayanyana hi ri karhi hi tirha ni vamakwerhu lava nga ni ntokoto eswitarateni swo khuma le Alfama ni le Mouraria, laha khale a ku ri emugangeni wa Lisbon. Va hi dyondzise ku xalamuka leswaku maphorisa ma nga hi kumi.

Minhlangano ya vandlha a yi khomeriwa emakaya ya Timbhoni. Loko hi xiya leswaku vanhu va ndhawu a va sungula ku hi ehleketelela, a hi hatla hi rhurhisela minhlangano endhawini yin’wana hi endlela leswaku va nga ti va ta ngundzuvanya makaya wolawo kumbe ku khoma vamakwerhu. Minhlangano ya hina leyi a hi yi vula tipikiniki a yi khomeriwa ePhakeni ya Monsanto, ekusuhi ni doroba ra Lisbon, ni le Costa da Caparica, ndhawu leyi nga khwati ntsena eribuweni ra lwandle. Loko hi ya kona a hi famba hi ambale swiambalo leswi tolovelekeke, naswona ntlawa wa valanguteri lava xalamukeke a wu tshama wu pfule mahlo wu ri etindhawini leti faneleke. Loko ku ta munhu la sorisaka, a hi hatla hi hlela ntlango wo karhi, hi lunghiselela pikiniki kumbe hi sungula ku yimbelela risimu ra ndhavuko.

Ku endlela leswaku maphorisa ma nga hi tivi, un’wana ni un’wana a a nga tirhisi vito ra yena ra xiviri. Vamakwerhu a va hi vitana João Maria na Maria João. Mavito ya hina a ma nga tirhisiwi emapapileni kumbe eka swiviko. Ku ri na sweswo, a hi tiviwa hi tinomboro to karhi. Ndzi swi papalate swinene ku tiva tiadirese ta vamakwerhu hi nhloko. Kutani loko ndzo tshuka ndzi khomiwile, a ndzi nga ta swi kota ku va xenga.

Hambileswi a hi yirisiwile, mina na João a hi ringeta ku nyikela vumbhoni nkarhi wun’wana ni wun’wana loko xiyimo xi pfumela, hikuva a hi swi tiva leswaku ntshunxeko wa hina wu nga xaxa rini na rini. Hi dyondze ku titshega hi Yehovha Tata wa hina wa le tilweni. Tanihi Musirheleri wa hina, u tirhise tintsumi takwe lerova hi titwa “onge hiloko [hi] vona Loyi a nga vonakiki.”—Vaheveru 11:27.

Siku rin’wana loko hi ri karhi hi chumayela hi yindlu na yindlu le Porto, wanuna un’wana u sindzise leswaku hi nghena endlwini. Makwerhu wa xisati loyi a ndzi tirha na yena a nga kanakananga ku nghena, kutani na mina ndzi boheke ku n’wi sala endzhaku. Swi ndzi tseme ni nhlana loko ndzi vona xifaniso xa munhu la ambaleke yunifomo ya vusocha xi ri ephacisini. Xana a hi ta endla yini? Wanuna loyi u hi byele leswaku hi tshama ehansi, kutani a ndzi vutisa a ku: “Xana u nga n’wi pfumelela n’wana wa wena ku ya evusocheni loko a vitaniwa?” Xivutiso lexi a xi fundze mhaka yo tika. Endzhaku ko khongela hi mbilu, ndzi hlamule kahle ndzi ku: “Mina a ndzi na n’wana, naswona ndzi ehleketa leswaku na wena a wu ta hlamula hi ndlela leyi fanaka loko a wo vutisiwa xivutiso xexo.” Wanuna loyi a nga hlamulanga. Hiloko ndzi ya emahlweni ndzi ku: “Kambe loko a wu ndzi vutisa leswaku swi njhani ku feriwa hi makwerhu kumbe tatana, sweswo ndzi nga swi hlamula hikuva makwerhu na tata wa mina va file.” Mahlo ya mina a ma tenga-tenga mihloti loko ndzi vulavula, kutani ndzi xiya leswaku na yena u lava ku rila. U vule leswaku wa ha ku feriwa hi nsati. U rhiye ndleve loko ndzi n’wi hlamusela hi ntshembo wa ku pfuxiwa ka lava feke. Kutani hi lelane kahle ivi hi suka hi famba hi nga dyiwanga hi nchumu, hinkwaswo hi swi veka emavokweni ya Yehovha.

Hambileswi a hi yirisiwile, vanhu va timbilu letinene va pfuniwile leswaku va tiva ntiyiso. Le Porto nuna wa mina u sungule ku dyondza na Horácio, n’wamabindzu loyi a endleke nhluvuko hi ku hatlisa. Endzhaku n’wana wakwe wa xinuna, Emílio, loyi a nga dokodela ra vutshila, na yena u sungule ku tirhela Yehovha kutani a khuvuriwa. Kunene, a xi kona lexi nga sivelaka moya wo kwetsima wa Yehovha.

“Leswi Yehovha A Nga Swi Pfumelelaka A Swi Nge Tiviwi Hi Munhu”

Hi 1973, mina na João hi rhambiwile leswaku hi ya eNhlengeletanweni ya Matiko Hinkwawo ya “Ku Hlula Ka Xikwembu” leyi khomeriweke eBrussels, le Belgium. A ku ri ni magidi ya vamakwerhu va le Spain ni va le Belgium, kun’we ni vamakwerhu vo huma eMozambhiki, Angola, Cape Verde, Madeira, ni le swihlaleni swa Azores. Loko a gimeta, Makwerhu Knorr la humaka eyindlu-nkulu ya le New York, u khutazile a ku: “Hambetani mi tirhela Yehovha hi ku tshembeka. Leswi Yehovha a nga swi pfumelelaka a swi nge tiviwi hi munhu. Swi tiviwa hi mani, kumbexana ntsombano lowu taka wa matiko hinkwawo wu nga khomeriwa ePortugal!”

Hi lembe leri tlhandlamaka, ntirho wo chumayela wu amukeriwe ximfumo ePortugal. Naswona ku pfumelelana ni marito ya Makwerhu Knorr, hi 1978, hi ve ni ntsombano wa hina wo sungula wa matiko hinkwawo eLisbon. Hi ve ni lunghelo lerikulu ra ku macha eswitarateni swa Lisbon, hi nyikela vumbhoni hi makhadi ya switiviso, timagazini ni swirhambo swo ta yingisela nkulumo ya le rivaleni! Ku navela ka hina ku hetisekile hakunene.

Hi ve ni rirhandzu lerikulu eka vamakwerhu va le Portugal, lava vo tala va vona va pfaleriweke emakhotsweni ni ku himeteriwa, hileswi va namarheleke vukala-tlhelo bya vona bya Vukreste. A hi navela ku hambeta hi tirha ePortugal. Kambe a swi vanga tano. Hi 1982, João u ve ni vuvabyi lebyi chavisaka bya mbilu, hiloko hofisi ya rhavi yi ringanyeta leswaku hi tlhelela eBrazil.

Nkarhi Wa Ndzingo

Vamakwerhu va le hofisini ya rhavi ya le Brazil va twelane na hina, kutani va hi avela ku ya tirha ni Vandlha ra Quiririm, edorobeni ra Taubaté, le Xifundzheni xa São Paulo. Vuvabyi bya João byi tinyike matimba, lerova endzhakunyana a nga ha swi koti ni ku huma endlwini. Vanhu lava tsakelaka a va ta ekaya ra hina leswaku va ta dyondza Bibele, kasi ni minhlangano ya ntirho wa nsimu a yi khomeriwa kona masiku hinkwawo, ku katsa ni dyondzo ya buku ya vhiki na vhiki. Malunghiselelo lawa ma hi pfunile leswaku hi tshama hi tiyile emoyeni.

João u hambete a endla leswi a nga swi kotaka entirhweni wa Yehovha, ku kondza loko a fa hi October 1, 1985. Sweswo swi ndzi twise ku vava swi tlhela swi ndzi vangela mabibi ya mbilu, kambe a ndzi tiyimisele ku ya emahlweni ni xiavelo xa mina. Xin’wana lexi ndzi vangeleke mabibi ya mbilu hileswi hi April 1986 makhamba ma fikeke ma tshova yindlu ya mina ma nghena, kutani ma vungetela hinkwaswo leswi a swi ri kona. A ndzo sungula evuton’wini bya mina ku titwa ndzi ri ni xivundza naswona ndzi tshama ndzi ri eku chaveni. Mpatswa wun’wana wu ndzi rhambe hi malwandla leswaku ndzi pfa ndzi ya tshama na wona, naswona sweswo ndzi swi tlangele hi mbilu ya mina hinkwayo.

Rifu ra João kun’we ni ku yiveriwa loku swi tlhele swi khumba ndlela leyi a ndzi tirhela Yehovha ha yona. Se a ndzi nga ha ri na xivindzi loko ndzi ri ensin’wini. Loko ndzi tsalele hofisi ya rhavi malunghana ni ku nonon’hweriwa loku, ndzi rhamberiwe ku ya heta nkarhinyana eBethele leswaku ndzi pfuniwa ku hlakarhela. Hi nkarhi wolowo ndzi tiyisiwile hakunene!

Loko se ndzi antswanyana, ndzi amukele xiavelo xo ya tirha le Ipuã, ku nga doroba leri nga exifundzheni xa São Paulo. A ndzi khomekile hi ntirho wo chumayela, kambe minkarhi yin’wana a ndzi pfa ndzi hela matimba. Loko ndzi titwa ndzi hele matimba, a ndzi bela vamakwerhu va le Quiririm riqingho, kutani ndzi endzeriwa hi ndyangu wun’wana masiku ma nga ri mangani. Maendzo wolawo ma ndzi khutazile hakunene! Eka lembe ro sungula loko ndzi ri eIpuã, vamakwerhu vo hambana-hambana va 38 va teke riendzo ro leha va ta ndzi vona.

Hi 1992, loko ku hundze malembe ya tsevu João a file, ndzi kume xirhambo xin’wana xo huma enhlengeletanweni ya Yehovha, xa ku rhurhela le Franca, eXifundzheni xa São Paulo, laha ni sweswi ndza ha tirhaka kona tanihi mutirheli wa nkarhi hinkwawo. Nsimu ya kona yi ni mihandzu swinene. Hi 1994 ndzi sungule ku dyondza Bibele ni meyara wa doroba. Hi nkarhi wolowo, a a ri etsimeni ra ku lwela ku vhoteriwa leswaku a kuma xitulu epalamendhe ya le Brazil, kambe hambileswi a a tshama a khomekile, a hi dyondza nkarhi na nkarhi hi Musumbhunuku nindzhenga. Leswaku a nga kavanyetiwi hi munhu, a a tima riqingho rakwe. Swi ndzi tsakisile swinene loko ndzi n’wi vona a tikulula hakatsongo-tsongo etimhakeni ta politiki, ivi ntiyiso wu n’wi pfuna ku kondletela ndyangu wakwe! Yena ni nkatakwe va khuvuriwe hi 1998.

Loko ndzi languta endzhaku, ndzi nga vula leswaku ndzi katekisiwe swinene ni ku va ni malunghelo yo tala ku sukela loko ndzi ri mutirheli wa nkarhi hinkwawo. Ku amukela swirhambo swo huma eka Yehovha hi ku tirhisa nhlengeletano yakwe swi ndzi vuyerisile swinene. Naswona xirhambo xihi ni xihi lexi ndzi nga xi kumaka enkarhini lowu taka, ndza ha ta xi amukela hi tinghitsi letikulu.

[Swifaniso eka tluka 25]

Hi 1957, loko ndzi nghenela ntirho wa nkarhi hinkwawo, ni namuntlha

[Xifaniso eka tluka 26]

Ndzi ri ni ndyangu wa Bethele ya le Brazil hi 1963

[Xifaniso eka tluka 27]

Nkhuvo wa hina wa mucato hi August 1965

[Xifaniso eka tluka 27]

Nhlengeletano ya le Portugal loko ntirho wa ha yirisiwile

[Xifaniso eka tluka 28]

Ku nyikela vumbhoni bya le xitarateni le Lisbon hi nkarhi wa Ntsombano wa Matiko Hinkwawo wa 1978 wa “Ku Hlula Ka Ripfumelo”