Sinagoga—Ndhawu Leyi Yesu Ni Vadyondzisiwa Vakwe A Va Chumayela Eka Yona
“Kutani a rhendzeleka ni tiko hinkwaro ra Galeliya, a dyondzisa emasinagogeni ya vona ni ku chumayela mahungu lamanene ya mfumo.”—MATEWU 4:23.
MINKARHI yo tala loko hi hlaya tibuku ta Tievhangeli hi twa hi ta Yesu loko a ri esinagogeni. Minkarhi yo tala Yesu a a hlawula ku chumayela ni ku dyondzisa hi Mfumo wa Xikwembu esinagogeni, sweswo a swi endla a ri eNazareta, laha a nga kulela kona kumbe eKapernawume, laha a ku ri ekaya ka vona kumbe eka yin’wana ya miti ni swimitana leswi a nga swi endzela hi nkarhi lowu a a khomekile swinene hi vutirheli byakwe ku ringana malembe manharhu ni hafu. Loko a vulavula hi vutirheli byakwe u te: “Nkarhi hinkwawo a ndzi dyondzisa esinagogeni ni le tempeleni, laha Vayuda hinkwavo va hlengeletanaka kona.”—Yohane 18:20.
Hilaha ku fanaka, minkarhi yo tala vaapostola va Yesu swin’we ni Vakreste van’wana vo sungula a va tala ku dyondzisa emasinagogeni ya Vayuda. Kambe swi tise ku yini leswaku Vayuda va tirhisa masinagoga tanihi ndhawu yo gandzela eka yona? Xana a ti ri njhani tindhawu teto leti a ku gandzeriwa eka tona enkarhini wa Yesu? A hi tikambisiseni hi vuenti.
Ndhawu Leyi Vayuda A Va Tala Ku Hlengeletana Eka Yona Kanharhu hi lembe, vavanuna va Vayuda a va ya eYerusalema eminkhubyeni leyi a yi khomeriwa etempeleni yo kwetsima. Kambe leswaku va endla vugandzeri bya vona bya siku ni siku a va tirhisa sinagoga ya le ndhawini ya ka vona, ku nga khathariseki leswaku va tshama ePalestina kumbe ematikweni man’wana lama lawulaka tiko ra Yuda lama nga ehandle ka muti wa Palestina.
Xana sinagoga yi sungule rini ku tirha? Van’wana va vula leswaku yi sungule ku tirha hi nkarhi lowu Vayuda a va ri evuhlongeni eBabilona (607-537 B.C.E.) naswona hi nkarhi wolowo tempele ya Yehovha a yi ri marhumbi. Kumbexana yi nga ha va yi sungule ku tirha endzhakunyana ka loko va vuye hi le vuhlongeni, loko Ezra la nga muprista a khutaza vanhu leswaku va tlhela va nghenisa vutivi ni ku twisisa Nawu wa Xikwembu.—Ezra 7:10; 8:1-8; 10:3.
Rito leri nge “sinagoga” ri vula “nhlengeletano” kumbe “vandlha.” Ri tirhisiwe hi ndlela yoleyo eka Septuagint, leyi ku nga vuhundzuluxeri bya Xigriki lebyi humaka eMatsalweni ya Xiheveru. Kambe hi ku famba ka nkarhi rito leri ri sungule ku vula muako lowu vanhu va hlengeletanaka eka wona leswaku va gandzela. Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., muti wun’wana ni wun’wana lowu Yesu a wu endzeleke a wu ri ni sinagoga ya wona n’wini; miti leyikulu a yi ri ni to hlayanyana; kasi eYerusalema a ku ri ni to tala. Xana miako yoleyo a yi akiwe njhani?
Yindlu Yo Gandzela Eka Yona Loko Vayuda va hlela ku aka sinagoga, a va tala ku lava ndhawu leyi nga exigangeni naswona a va endla leswaku nyangwa ya muako wa kona wu (1) languta eYerusalema. Swi tikomba onge maakelo wolawo hi wona lawa a ma tolovelekile, hambileswi minkarhi yin’wana a swi nga olovi ku ma landzela.
Loko se yi herile, a yi languteka ku fana ni miako yin’wana naswona a yi nga ri na fanichara yo tala. Nchumu lowu a wu tshama wu ri kona a ku ri areka (2) kumbe ndhawu leyi swilo swa vona swa nkoka a swi tshama eka yona, swo tanihi tibuku-nsongwa leti nga ni Matsalwa yo Kwetsima. Hi nkarhi wa minhlangano, areka leyi rhwalekaka a yi vekiwa endhawini leyi faneleke naswona endzhaku ka minhlangano a yi tlheriseriwa endhawini ya yona (3).
Ekusuhi ni areka emahlweni ka vandlha a ku ri ni switulu (4) swa tindhuna leti ungamelaka sinagoga swin’we ni vaendzi va xiyimo xa le henhla. (Matewu 23:5, 6) Ekusuhi ni le xikarhi ka holo a ku ri ni platifomo leyi nga ni tafula ra xivulavuri swin’we ni xitulu xa xivulavuri (5). Ematlhelweni manharhu lama languteke eplatifomo a ku ri ni mabence lawa vandlha a ri tshama eka wona (6).
Hakanyingi sinagoga a yi tirhisiwa ni ku khathaleriwa hi vandlha leri yi tirhisaka. Minyikelo leyi vanhu hinkwavo a va yi humesa, ku nga ha va ku ri swigwili kumbe swisiwana, a yi endla leswaku muako wu hlayisiwa wu ri exiyin’weni lexinene. Kutani a yi ri njhani minhlangano leyi khomeriwaka esinagogeni?
Vugandzeri Bya Le Sinagogeni Vugandzeri bya le sinagogeni a byi katsa ku dzunisa, ku khongela, ku hlayiwa ka Matsalwa swin’we ni ku dyondzisa ni ku chumayela. Vandlha a ri sungula hi ku endla xikhongelo xa Shema, ku nga ndlela leyi Vayuda a va ri kombisa ha yona ripfumelo. Vito leri ri huma eka rito ro sungula ra tsalwa leri nge: “Yingisa [Shema], Wena Israyele: Yehovha Xikwembu xa hina i Yehovha un’we.”—Deteronoma 6:4.
Endzhaku ka sweswo a ku hlayiwa ku tlhela ku hlamuseriwa buku ya Torah, leyi vumbiwaka hi tibuku ta ntlhanu ta Bibele leti tsariweke hi Muxe. (Mintirho 15:21) A ku tlhela ku hlayiwa ni swiphemu swin’wana swa vuprofeta (haftarahs) naswona a swi hlamuseriwa ni ku kombisa ndlela leyi rungula ra swona ri tirhaka ha yona namuntlha. Minkarhi yin’wana swivulavuri leswi endzeke hi swona leswi a swi hlaya swiphemu leswi swa vuprofeta, hilaha Yesu a endleke hakona eka xiendlakalo lexi nga eka Luka 4:16-21.
Buku-nsongwa leyi nga nyikiwa Yesu eka nhlangano wolowo a yi nga ri na tindzima ni tindzimana ku fana ni Bibele leyi hi nga na yona namuntlha. Kutani hi nga vona Yesu hi mahlo ya mianakanyo a ri karhi a phurumula buku-nsongwa hi voko rakwe ra ximatsi loko hi hala tlhelo a ri karhi a yi songa hi voko rakwe ra xinene kukondza a kuma ndhawu leyi a yi lavaka. Endzhaku ka loko yi hlayiwile, buku-nsonga a yi songiwa.
Minkarhi yo tala leswi a swi hlayiwa a swi ri hi Xiheveru xo sungula kutani swi hundzuluxeriwa hi Xiaramu. Emavandlheni lama tirhisaka Xigriki a ku tirhisiwa Septuagint.
Yi Va Xiphemu Xa Vutomi Bya Siku Ni Siku Vutomi bya Vayuda a byi titshege hi sinagoga swin’we ni miako leyi a yi ri ematlhelo ka yona kumbe leyi nga endhawini leyi sinagoga yi akiweke eka yona naswona a ku endliwa swilo swo hambana-hambana emiakweni yoleyo. Minkarhi yin’wana timhaka ta le hubyeni a ti tengeriwa emiakweni yoleyo, ku khomeriwa eka yona minhlangano ya tiko ni tinhlengeletano leti eka tona a ku dyiwa, tanihi leswi a ku ri ni tindhawu to dyela eka tona leti a ti ri ematlhelo ka sinagoga. Minkarhi yin’wana vavalangi a va kuma ndhawu yo lata rivambu eka yin’wana ya miako leyi nga endhawini leyi sinagoga yi nga eka yona.
Swi tikomba onge sinagoga leyi a yi ri emutini wun’wana ni wun’wana a yi ri ni xikolo, naswona swo tala swa swona a swi ri endzeni ka miako ya sinagoga. Hi mahlo ya mianakanyo hi nga vona kamara ri tele hi vana va xikolo lava nga eku dyondzeni ku hlaya maletere lamakulu lawa mudyondzisi a ma tsaleke ebodweni. Swikolo sweswo hi swona leswi nga endla leswaku Vayuda va khale va va vanhu lava dyondzekeke, hambi ku ri vanhu lava tolovelekeke a va ma toloverile Matsalwa.
Kambe xikongomelo-nkulu xa sinagoga a ku ri ku va ku gandzeriwa eka yona nkarhi na nkarhi. Kutani a swi hlamarisi leswi minhlangano ya Vakreste va lembe-xidzana ro sungula a yi fana swinene ni leyi a yi khomiwa emasinagogeni ya Vayuda. Ninamuntlha xikongomelo-nkulu xa minhlangano ya Vukreste i ku gandzela Yehovha hi ku khongela, ku yimbelela tinsimu to dzunisa ni ku va ku hlayiwa Rito ra Xikwembu ri tlhela ri hlamuseriwa. Leswi a hi swona ntsena leswi a swi fana hikuva etindhawini hinkwato leti ku gandzeriwaka eka tona, swilaveko swa tona a swi hakeriwa hi minyikelo ya ku tirhandzela; naswona lunghelo ro hlaya ni ku hlamusela Rito ra Xikwembu a ri nga ri ra vafundhisi ntsena; kambe minhlangano a yi hleriwa ni ku kongomisiwa hi vavanuna lava kuleke.
Namuntlha Timbhoni ta Yehovha ti tikarhatela ku tekelela xikombiso xa Yesu swin’we ni valandzeri vakwe va lembe-xidzana ro sungula. Swin’wana swa swilo leswi ti swi endlaka eminhlanganweni leyi ti vaka na yona eHolweni ya Mfumo swa fana nileswi a swi endliwa eminhlanganweni leyi a khomeriwa esinagogeni. Ku tlula kwalaho, Timbhoni ti hlengeletana hi xikongomelo xin’we, lexi vanhu lava rhandzaka ntiyiso va nga na xona, ku nga ku ‘tshinela eka Xikwembu.’—Yakobo 4:8.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]
Pulani ya muako lowu yi fana ni leyi yi nga tirhisiwa hi lembe-xidzana ro sungula loko ku akiwa Sinagoga ya Gamla
[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]
Swikolo leswi a swi ri emasinagogeni a swi dyondzisa vafana lava sukelaka emalembeni ya tsevu ku ya eka 13