Swidzidzirisi

Nhlamuselo: Ku ni tinhlamuselo to hambana-hambana ta rito “swidzidzirisi.” Eka mongo wa leswi hlamuseriwaka laha, swidzidzirisi i swilo leswi nga dyiwiki, leswi kotaka ku cinca xiyimo xa mianakanyo, leswi hi ku ya hi vutshunguri swi langutiwaka swi nga laveki kambe swi tirhiseriwa ku balekela swiphiqo swa vutomi, ku titwa u ri ni milorho, kumbe ku titwa u hanye kahle kumbe u nyanyukile.

Xana Bibele hakunene ya swi alela ku titsakisa hi ku tirhisa swidzidzirisi?

A yi swi boxi swilo swo tanihi heroyini, khokheyini, LSD, PCP (angel dust), mbangi ni fole. Kambe yi hi nyika nkongomiso lowu hi wu lavaka leswaku hi tiva leswi hi faneleke hi swi endla ni ku swi papalata leswaku hi tsakisa Xikwembu. Hi ku fanana, Bibele a yi vuli leswaku swi hoxile ku dlaya munhu hi xibamu, kambe yi ri ku dlaya swa yila.

Lk. 10:25-27: “‘Ndzi ta endla yini ku kuma vutomi lebyi nga heriki?’ . . . “‘Rhandza Hosi Xikwembu xa wena hi mbilu ya wena hinkwayo, ni moya wa wena hinkwawo, ni matimba ya wena hinkwawo, ni ku anakanya ka wena hinkwako.’” Naswona: “‘Rhandza munhu-kuloni kukota loko u tirhandza.”’” (Xana hakunene munhu u va a rhandza Xikwembu hi moya-xiviri hinkwawo ni mianakanyo hinkwayo loko a tirhisa swilo leswi komisaka vutomi byakwe handle ka xivangelo ni leswi bvinyaka miehleketo yakwe? Xana u va a rhandza muakelani wakwe loko a yivela van’wana leswaku a ya emahlweni ni mukhuva wakwe wo tirhisa swidzidzirisi?)

2 Kor. 7:1: “Vanakulorhi switshembiso [swa ku va Yehovha a va Xikwembu xa hina ni Tata wa hina] leswi swi nyikiwile hina. Hikokwalaho, hi fanele ku tibasisa, hi susa thyaka hinkwaro ra miri ni ra moya, hi ringeta ku hanya vutomi lebyo hlawuleka swinene, hi ri karhi hi chava Xikwembu.” (Kambe xana hi nga rindzela ku amukeriwa hi Xikwembu loko hi vomu hi endla swilo leswi thyakisaka mimiri ya hina?)

Tito 2:11, 12, ringanisa NW: “Tintswalo ta Xikwembu ta ku ponisa vanhu hinkwavo, ti humeseriwe erivaleni; ti hi dyondzisa ku tshika ku hanya ehandle ka Xikwembu ni ku navela swa misava, kutani hi hanya emisaveni leyi hi [mianakanyo leyi hlutekeke] [“hi titshinya,” JB; ‘ku hanya vutomi bya ku tikhoma,’ TEV] ni ku lulama, ni [hi ku tinyiketela eka Xikwembu exikarhi ka mafambiselo lawa ya swilo].” (Xana ku tirhisa swidzidzirisi leswi onhaka mianakanyo ya wena kumbe leswi endlaka munhu a pfumala ku tikhoma, swi pfumelelana ni ndzayo yoleyo?)

Gal. 5:19-21: “Mintirho ya ntumbuluko wa nyama yi le rivaleni: I . . . xiloyiloyi, . . . makampfu, ni swo kota sweswo. . . . lava endlaka leswo tano, va nga ka va nga vi na ku averiwa eku fumeni ka Xikwembu.” (Nhlamuselo leyi kongomeke ya rito ra Xigiriki leri nge phar·ma·kiʹa, leri laha va nge “xiloyiloyi,” i “ku tirhisa swidzidzirisi.” An Expository Dictionary of New Testament Words, hi W. E. Vine, loko yi hlamusela rito leri ra Xigriki yi ri: “Evungomeni, ku tirhisa swidzidzirisi, leswi olovaka kumbe swa matimba, hi ntolovelo a ku fambisana ni ku vulavulela ni swirilo leswi yisiwaka eka matimba ya vungoma, ni switshungulo swo hambana-hambana, ni timhamba ni swin’wana, leswi ku vuriwaka leswaku swi endleriwa ku pfuna munhu a hlayisiwa hi matimba ya mademona, ngopfu-ngopfu ku tsakisa munhu hi swilo swo hlamarisa ni matimba ya mungoma.” [London, 1940, Vhol. IV, tl. 51-2] Hi laha ku fanaka namuntlha, vo tala lava tirhisaka swidzidzirisi va endla swilo swa vungoma kumbe ku tshama ni lava, hikwalaho ka mianakanyo leyi tsaneke kumbe hi mijamujamu, va khomiwaka hi ku olova hi mademona. Ringanisa Luka 11:24-26.)

Tito 3:1: “Ku tiveka ehansi ka tihosi ni tindhuna, hi ku ti yingisa.” (Etindhawini to tala, ku kumiwa u ri ni swidzidzirisi swo karhi kumbe ku swi tirhisa i ku tlula nawu.)

Tanihi leswi swidzidzirisi swin’wana swi nga ha endlaka munhu a titwa a hanyile, xana swi ni khombo hakunene?

2 Tim. 3:1-5: “Emasikwini ya makumu, ku ta fika minkarhi yo nonon’hwa. Hikuva vanhu va ta va . . . lava rhandzaka ku tiphina ku tlula ku rhandza Xikwembu . . . Fambela kule ni vanhu lavo tano.” (Entiyisweni Bibele ya tsundzuxa emhakeni ya ku lava ntsako ku fikela laha hi rhangisaka wona hi nga tirhisi misinya ya milawu ya Rito ra Xikwembu leswaku hi amukeriwa hi xona.)

SWIDZIDZIRISI swin’wana swi dlaya switlhavi naswona swi nga tisa ku eneriseka, kambe swi nga ha hundzuka mukhuva naswona swa dlaya loko swi tirhisiwa ku tlula mpimo. Ku dzaha SWIN’OKI swin’wana swi nga tisa nyanyuko, kambe swi nga tlhela swi vanga ku rhukana, ku nga voni kahle, ku heleriwa hi matimba, kun’we ni ku onhaka byongo, xivindzi ni tinso, leswi nga tshungulekiki. SWIDZIDZIRISI LESWI VANGAKA MIJAMUJAMU swa “nyanyula” naswona swi tikomba onge swi susa matshimbi, kambe swi tlhela swi endla munhu a nga koti ku vona ekule, swi endla a nga anakanyi kahle, naswona swi nga hundzula vumunhu hi laha ku heleleke naswona swi nga vanga mimboyamelo ya ku tisunga kumbe ku dlaya.

Ku vuriwa yini hi mbangi—xana a yi na khombo? Madokodela man’wana ma vule leswaku a yi na khombo

David Powelson, M.D., khale ka holobye wa vutshunguri bya miehleketo, eXibedlhele xa Cowell, eYunivhesiti ya California, le Berkeley, u tshame a seketela mhaka ya ku pfumeleriwa ka mbangi yi va enawini. Endzhaku ka nkarhi, loko vumbhoni byo tala se byi ri kona, u tsarile: “Sweswi se ndza pfumela leswaku mbangi i xidzidzirisi xo biha swinene lexi hi faneleke hi lwa na xona: 1. Loko u yi tirhisa ro sungula ya kanganyisa. Loyi a yi tirhisaka u titwa a tsakile; a nga swi twi leswaku tirhelo ra mianakanyo yakwe ni ra miri swa onhaka. 2. Ku tshamela ku yi tirhisa swi tsanisa mianakanyo. Endzhaku ka ku yi tirhisa lembe rin’we kumbe manharhu, tirhelo ra mianakanyo ri sungula ku pfariwa hi miehleketo leyi nga huma endleleni.”—Executive Health Report, October 1977, tl. 8.

Dok. Robert L. DuPont, khale ka mukongomisi wa National Institute on Drug Abuse eUnited States, loyi eku sunguleni a tshahiweke a vula leswaku mbangi a yi na khombo, ku nga ri khale ngopfu u te: “Mhaka leyikulu i khombo ra rihanyo leri vangiwaka hi ntungu lowu [wa ku tirhisiwa ka mbangi hi vantshwa], khombo ra mixaka mimbirhi. Wo sungula i vuyelo bya ku dakwa, ku sukela eka khombo ra yona ro chayerisa munhu hi vusopfa ku ya emhakeni ya ku nga khathali ha nchumu. Khombo lerin’wana i ra miri. Laha ku vilela ku vangiwa hi ku tshamela ku pfimba swirho ka lava tirhisaka mbangi kun’we ni ku onhaka loku nga vaka kona ka tihomoni, ku khumbeka ka fambiselo ra nsawuto hambi ku ngheniwa hi khensa hi yoxe.”—Montreal Gazette, March 22, 1979, tl. 9.

Science Digest yi nyike vuxokoxoko lebyi: “Ku tshamela ku mpakuta mbangi, hi ku famba ka nkarhi, swi nga ha hambanisa misiha ebyongweni, leyi nga ya nkoka ematimbeni ya ku tsundzuka, ya mintlhaveko ni ya mahanyelo. Leswaku misiha yi endla ntirho wa yona, yi fanele ku hlangana.” Kutani, loko xi hlamusela vuyelo bya minkambisiso leyi katsaka swiharhi, xihloko lexi xi ya emahlweni xi ku: “Ku khumbeka loku lokukulu swinene ku endleka emahlanganweni ya byongo, lebyi fambisanaka ni mintlhaveko; hippocampus, leyi vumbaka matimba ya ku tsundzuka; ni amygdala, leyi fambelanaka ni mahanyelo yo karhi.”—March 1981, tl. 104.

Xana ku tirhisa mbangi swi bihe ku tlula ku nwa swakunwa swa xihoko?

Xihoko i swakudya naswona swa borisiwa emirini ivi swi nyika matimba; leswin’wana swa humesiwa emirini. Hambi swi ri tano, mutivi wa matirhelo ya swidzidzirisi emirini u te: “Mbangi i xidzidzirisi xa matimba swinene, naswona xihoxo lexikulu lexi hi xi endlaka i ku yi pimanisa ni swakunwa swa xihoko.” “Loko ku ringanisiwa swiphemunyana leswitsongo, THC [embangini] yi ni matimba ya 10 000 ku tlula xihoko eka vuswikoti bya xona bya ku pyopya hi ku ringanisela . . . THC yi huma hakatsongo-tsongo emirini, naswona swi teka tin’hweti to tala leswaku u hlakarhela.” (Executive Health Report, October 1977, tl. 3) Muvumbi u tiva ndlela leyi hi vumbiweke ha yona, naswona Rito ra yena ri pfumelela ku tirhisiwa ka swakunwa swa xihoko hi ku ringanisela. (Ps. 104:15; 1 Tim. 5:23) Kambe ku nwa swakunwa swa xihoko ku tlula mpimo a nga swi amukeli, tanihi leswi makolo a nga ma laviki.—Swiv. 23:20, 21; 1 Kor. 6:9, 10.

Ha yini Timbhoni ta Yehovha ti teka ku dzaha fole tanihi nandzu lowukulu?

Swi kombisa ku tekela nyiko ya vutomi ehansi

Mint. 17:24, 25: “Xikwembu lexi nga endla misava ni hinkwaswo leswi nga ka yona . . . hi xona lexi nyikaka un’wana ni un’wana vutomi, ni ku hefemula, ni swilo hinkwaswo.”

“Vumbhoni bya leswaku fole ri komisa vutomi byi tele ngopfu; swivangelo swa kona swi tiyisiwile swinene ku fana ni swin’wana eka vutshunguri.”—Science 80, September/October, tl. 42.

Swiviko swi komba leswaku eUnited States nhlayo ya mafu ya lembe na lembe lama vangiwaka hi ku dzaha, yi fika eka 300 000; eBritain, 50 000; eCanada, 50 000. “Vanhu vo tlula miliyoni va fa lembe na lembe hikwalaho ka vuvabyi lebyi yelanaka ni ku dzaha naswona Matiko lama nga siki Hluvukaka, lama hlanganisaka tiphesente ta 52 ta vadzahi va fole, ma endla nhlayo leyi andzaka hi ku hatlisa ya mafu wolawo.”—The Journal (Toronto), September 1, 1983, tl. 16.

Khale ka Matsalana wa Rihanyo, Dyondzo ni Vuhlayiseki, wa le United States, Joseph Califano, u te: “Namuntlha a swi kanakanisi leswaku ku dzaha i ku tidlaya hakatsongo-tsongo.”—Scholastic Science World, March 20, 1980, tl. 13.

A swi fambelani ni leswi Xikwembu xi lavaka Vakreste va xi endlela swona

Rhom. 12:1: “Vamakwerhu, ndza mi khongotela hikwalaho ka tintswalo ta Xikwembu, leswaku mi nyiketa vutomi bya n’wina hinkwabyo, byi va mhamba leyi hanyaka, leyi hlawulekeke, leyi amukelekaka eka Xikwembu; hi wona magandzelele ya n’wina ya xiviri.”

Holobye wa vuhandzuri wa United States, C. Everett Koop, u te: “Ku dzaha fole entiyisweni ku hlamuseriwa tanihi xidlayi-nkulu lexi xi nga siveriwaka evanhwini.” (The New York Times, February 23, 1982, tl. A1) “Tidyondzo ta vutshunguri ti kombisa leswaku . . . xiringaniso xa malembe ya vutomi bya mudzahi xi le hansi hi malembe manharhu kumbe mune eka bya loyi a nga dzahiki. Ku leha ka vutomi bya mudzahi lonkulu—munhu loyi a dzahaka mabokisi mambirhi kumbe ku tlula ya fole, hi siku—byi nga va ehansi hi malembe ya kwalomu ka nhungu eka bya loyi a nga dzahiki.” (The World Book Encyclopedia, 1984, Vhol. 17, tl. 430) Xana swi fanerile leswaku munhu a nyiketela vutomi byakwe entirhweni wa Xikwembu kambe a tlhela a herisa vutomi byebyo hakatsongo-tsongo?

“Ku dzaha swa onha, ngopfu-ngopfu swi onha mbilu ni mahahu, lerova mirhi yin’wana a yi swi koti ku tirha loko munhu a dzaha.” (University of Southern California News Service, February 18, 1982) “Ku dzaha ku fanele ku ri kona xivangelo-nkulu xa vuvabyi, lexi xi nga sivelekaka emisaveni.” (Dok. H. Mahler, mukongomisi-nkulu wa World Health Organization, eka World Health ya February/March 1980, tl. 3) Xana swa twala leswaku munhu a tinyiketela eka Xikwembu ku endla ntirho wo kwetsima ivi a tlhela a onha rihanyo rakwe hi vomu?

Ku dzaha i ku tlula xilaveko xa Xikwembu xa ku rhandza vaakelani va hina

Yak. 2:8: “U ta rhandza munhu-kuloni kukota loko u tirhandza.”—Ringanisa Matewu 7:12.

“Dyondzo yin’wana ya sweswinyana . . . yi paluxe leswaku vavasati lava nga dzahiki lava nga ni vanuna lava dzahaka va fa va ri eka xiringaniso xa le hansi hi malembe ya mune eka vasati lava vanuna va vona va nga dzahiki.” (The New York Times, November 22, 1978, tl. C5) “Ku dzaha loko u tikile swi nga vanga swiphiqo leswikulu endzeni ka khwiri lerova ku nga ha fa mbungu kumbe n’wana a fa a ha ku velekiwa.” (Family Health, May 1979, tl. 8) Ku hanyisana ni swirho swa ndyangu hi ndlela yo tano leyi nga riki ya rirhandzu swi komba kahle leswaku munhu a nga hanyi tanihi Mukreste.—Ringanisa 1 Timotiya 5:8.

“Tidyondzo ti kombise leswaku tanihi leswi mudzahi la ringaniselaka a dzahaka fole rakwe hi xiphemunyana xa nkarhi lowu a ri tshiveleke ha wona, loyi a nga dzahiki a nga ha koka [musi] lowu fanaka ni lowu kokiwaka hi mudzahi la tshameke ekusuhi na yena.” (Today’s Health, April 1972, tl. 39) Munhu wo tano loyi a nga va rhandziki vanhu-kulobye a nga kombisi leswaku Xikwembu wa xi rhandza.—Vona 1 Yohane 4:20.

Ha yini Xikwembu xi endle swimilana swo endla swidzidzirisi, loko swi hoxile ku swi tirhisa?

Swilo leswi tirhisiwaka hi ndlela yo biha hakanyingi swi nga tlhela swi tirhisiwa hi mfanelo. Leswi swi tano hi vuswikoti bya munhu bya ku tswala. Swi tano hi vhinyo. Mbangi yi endliwa hi matluka lama omisiweke ni swiluva swa murhi wo endla mbangi, leswi tirhaka ku endla tintambhu ni swiambalo. Matluka ya fole, lawa vadzahi va ma tirhisaka hi ndlela yo biha, ma nga tlhela ma tirhisiwa ku endla swidlaya-switsongwatsongwana ni swidlaya-switsotswana. Malunghana ni swilo swo tala swa misava, ka ha ri na swo tala leswi faneleke swi dyondziwa malunghana ni ndlela leyi swi nga tirhisiwaka kahle ha yona. Nhlakulo na wona wu pfuna ku sivela ku kukuleka ka misava naswona wa nonisa loko misava yi nga rimiwi.

Xana munhu a nga endla yini loko a ringete ku tshika ku dzaha kumbe ku tirhisa kun’wana ka swidzidzirisi kambe a nga humeleli?

Xo sungula, hi ku dyondza Bibele ni ku anakanyisisa ha yona u fanele u hlakulela ku navela lokukulu ka ku tsakisa Xikwembu ni ku hanya emafambiselweni ya xona lamantshwa yo lulama ya swilo. Loko u tshinela eka xona, xi ta tshinela eka wena, xi ku nyika mpfuno lowu u wu lavaka.—Yak. 4:8.

I swa nkoka ku tiyiseka hi vubihi bya swiendlo leswi ni ku swi venga hi ku helela. (Ps. 97:10) Sweswo u nga swi endla hi ku kambela tinhla leti hlamuseriweke eka xiyenge lexi xa buku ivi u anakanyisisa, hayi hi ntsako wa nkarhinyana lowu tisiwaka hi swiendlo sweswo, kambe u anakanyisisa hi leswi tsakisaka Xikwembu ni ndlela leyi vuyelo bya swiendlo leswi swo biha byi nyenyetsaka ha yona.

Loko u titwa u navela ku dzaha kumbe ku tirhisa xin’wana xa swidzidzirisi, khongela swinene eka Xikwembu leswaku xi ku pfuna. (Lk. 11:9, 13; ringanisa Vafilipiya 4:13.) Swi endle hi nkarhi wolowo. Nakambe, teka Bibele ya wena u yi hlayela ehenhla, kumbe u ya eka Mukreste la wupfeke. U n’wi byela leswi endlekaka ivi u kombela mpfuno wakwe.