Swivutiso Swa Mune Leswi U Faneleke U Tivutisa Swona Malunghana Ni Ku Endla Xinghana Eka Internet
Tanihi leswi ku tirhisa Internet swi nga ni khombo, swi tano ni hi ku endla xinghana eka yona.a Anakanyisisa hi swivutiso leswi landzelaka.
1 Xana Ku Endla Xinghana Eka Internet Swi Ni Vuyelo Byihi Eka Swilo Swa Mina Swa Xihundla?
“Ku tlula nawu a ku pfumaleki emaritweni yo tala, kambe loyi a tshamaka a kambela milomu yakwe u endla hi vutlhari.”—Swivuriso 10:19.
Leswi u faneleke u swi tiva. Loko u nga tivoneli, vuxokoxoko bya wena, swifaniso swa wena ni rungula leri u ri tsaleke (marungula lawa u ma tsaleleke vanghana va wena hinkwavo ni leswi u va hlamulaka swona) swi nga paluxa swo tala ha wena. Hi xikombiso, swi nga ha kombisa laha u tshamaka kona, loko u ri ekaya niloko u nga ri kona, laha u tirhaka kona kumbe laha u nghenaka kona xikolo. Adirese ya wena swin’we ni rungula ro koma ro tanihi leri nge, “Mundzuku hi ya eka holideyi!” swi nga nyika khamba vuxokoxoko bya laha ri faneleke ri ya hlasela kona.
Vuxokoxoko byin’wana—hi xikombiso, e-mail ya wena, siku ro velekiwa kumbe nomboro ya wena ya riqingho—byi nga endla leswaku u xanisiwa, u xungetiwa kumbe u va ekhombyeni ro yiveriwa. Kambe vanhu vo tala a swi va tovi helo ku nghenisa rungula ro tano eka ti-Web site ta vona to endla xinghana eka Internet.
Vanhu va rivala leswaku loko vo kala va hoxa swo karhi eka Internet, swi voniwa hi mani na mani. Hambiloko vo vula leswaku leswi va swi tsalaka swi voniwa “Ntsena hi Vanghana va Vona,” a va swi tivi leswi vanghana volavo va nga ta swi endla hi rungula ra vona. Entiyisweni, nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hoxiwaka eka Web site yo endla xinghana eka Internet wu nga voniwa hi mani na mani kumbe wu tekiwa tanihi rungula leri swi nga olovaka ku endla leswaku mani na mani a ri tiva.
Leswi u nga swi endlaka. Tolovelana ni tindhawu leti endlaka leswaku vuxokoxoko bya wena byi tshama byi ri xihundla naswona u ti tirhisa. Tiyisekisa leswaku leswi u swi tsalaka ni swifaniso swa wena swi voniwa ntsena hi vanhu lava u va tivaka naswona u va tshembaka.
Nilokoswiritano, tsundzuka leswaku leswi u swi nghenisaka eka Web site yoleyo swi nga ha voniwa hi mani na mani hambiloko u nga tiyimiselanga swona. Kambisisa leswi u swi nghenisaka nkarhi na nkarhi naswona u tivutisa loko leswi u swi hoxeke swi nga tirhisiwaka hi swifamona leswaku swi tiva laha u nga kona kumbe swi yiva vuxokoxoko bya wena. Hambi ku ri eka vanghana va wena, u nga tsali vuxokoxoko bya wena bya xihundla kumbe u paluxa bya munhu un’wana. (Swivuriso 11:13) Loko u ri ni rungula ra xihundla, tirhisa tindlela tin’wana to burisana ni vanhu. Nhwanyana un’wana la vuriwaka Cameron u te: “Rungula ra xihundla ri vuleka kahle hi riqingho.”
Leswi u faneleke u swi tsundzuka. Wansati la vuriwaka Kim u swi veka hi ndlela leyi: “Loko u ri ni mhaka ni leswi u swi endlaka, u ta tiyiseka leswaku leswi u swi hoxaka eka Web site yo endla xinghana eka Internet a swi paluxeki. A swi nge ku nghenisi ekhombyeni handle ka loko wo swi pfumelela.”
2 Xana Ku Endla Xinghana Eka Internet Swi Wu Khumba Njhani Nkarhi Wa Mina?
“Mi tiyiseka hi swilo swa nkoka swinene.”—Vafilipiya 1:10.
Leswi u faneleke u swi tiva. Ku endla xinghana eka Internet swi nga ku dyela nkarhi ni ku ku sivela ku endla swilo swin’wana swa nkoka. Wansati la vuriwaka Kay u ri: “Ku va ni vanghana vo tala hi swona leswi nga ta endla leswaku u heta nkarhi wo tala naswona swi ta ya swi ku godzombela.” Twana leswi vanhu van’wana lava nga phaseka va swi vulaka.
“A swi olovi ku huma eka Web site yo endla xinghana eka Internet, hambiloko u nga swi lavi ku heta nkarhi wo tala eka yona. Swi fana ni loko u godzomberiwile.”—Elise.
“Ku ni swilo swo tala swo swi endla—ku tlanga mintlangu, ku tsala swikambelwana, ku yingisela vuyimbeleri—a ndza ha vuli ku kamba leswi vanghana va wena va swi hoxeke.”—Blaine.
“Swa godzombela naswona a wu nge swi xiyi kukondza mana wa wena a vuya a ku vutisa leswaku ha yini swibya swi nga hlantswiwanga.”—Analise.
“Loko ndzi ri exikolweni a ndzi swi langutela hi mahlo-ngati ku ya ekaya leswaku ndzi ta vona leswaku i vamani lava nga hlamula eka leswi ndzi nga swi nghenisa. Endzhaku ka sweswo, ndzi hlamula vanhu volavo hinkwavo ndzi tlhela ndzi languta swifaniso leswintshwa leswi va swi hoxeke. Loko ndzi ri eka Internet a ndzi nga lavi ku kavanyetiwa. Vanhu van’wana lava ndzi va tivaka va tshama va ri eka Internet—hambiloko va endzele van’wana emakaya ya vona kumbe ku ri exikarhi ka vusiku!”—Megan.
Leswi u nga swi endlaka. Nkarhi a wu xavisiwi naswona a swi lavi u tlanga ha wona. Kutani ha yini u nga wu tirhisi hi vutlhari, hilaha u nga endlaka hakona hi mali ya wena? Rhanga hi ku wu tsala ehansi nkarhi lowu u vonaka onge i swinene ku wu heta u ri eka Internet. Endzhaku ka n’hweti, tikambele ku vona loko u wu landzela nkarhi lowu u tivekeleke wona. Endla mindzulamiso laha swi faneleke.
Loko u ri mutswari naswona vana va wena lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va heta nkarhi wo tala va ri eka Web site yo endla xinghana eka Internet, ringeta ku endla ndzavisiso ku vona loko ku nga ri na nchumu wo karhi lowu endlaka leswaku va endla tano. Hi xikombiso, eka buku yakwe leyi vuriwaka Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy Teens, Nancy E. Willard u vula leswaku ku va munhu a heta nkarhi wo tala a ri eka Web site yo endla xinghana eka Internet swi nga ha va swi vangiwa hi ku vilela, ntshikilelo kumbe ku nga titshembi. U ri: “Vantshwa vo tala va karhateka ngopfu hi ku va ni ndhuma. Loko vantshwa va ti tirhisa ngopfu ti-Web site to endla xinghana eka Internet leswaku va burisana ni vanghana va vona swi hetelela swi va godzomberile.”
U nga pfumeleli ku endla xinghana eka Internet—kumbe ku endla swin’wana eka yona—swi ku sivela ku dzumba ni swirho swa ndyangu. Ebukwini yakwe leyi nge Grown Up Digital, Don Tapscott u ri: “Mhaka leyi hlamarisaka hi Internet hileswaku hambileswi yi endlaka leswaku swi olova leswaku swirho swa ndyangu leswi tshamaka ekule swi kota ku burisana, yi nga ha tlhela yi endla leswaku swi nga swi koti ku burisana loko swi tshama ekaya rin’we.”
Leswi u faneleke u swi tsundzuka. Nhwanyana la vuriwaka Emily u ri: “Ndzi ehleketa leswaku ku endla xinghana eka Internet i ndlela leyinene yo tshama u ri karhi u burisana ni vanhu. Kambe ku fana ni nchumu wun’wana ni wun’wana, u fanele u tivekela mindzilakano.”
3 Xana Ku Endla Xinghana Eka Internet Swi Yi Khumba Njhani Ndhuma Ya Mina?
“Ndhuma leyinene ni xichavo i swa nkoka swinene ku tlula silivhere ni nsuku.”—Swivuriso 22:1, “Contemporary English Version.”
Leswi u faneleke u swi tiva. Leswi u swi nghenisaka eka Web site yo endla xinghana eka Internet swi ku siyela ndhuma leyi swi nga ta ka swi nga olovi leswaku u yi sula. (Swivuriso 20:11; Matewu 7:17) Swi tikomba onge vanhu vo tala a va ri voni khombo leri. Nhwanyana la vuriwaka Raquel u ri: “Swi tikomba onge loko vanhu va endla xinghana eka Internet a va ha swi koti ku ehleketa kahle. Va tsala swilo leswi loko a va ri eku vulavuleni a va nga ta swi vula. Van’wana a va swi xiyi leswaku ku tsala rungula leri humeke endleleni, swi onha ndhuma ya vona leyinene.”
Ku onha ndhuma ya wena leyinene eka Web site yo endla xinghana eka Internet swi nga ku vangela swiphiqo leswi nga ta teka nkarhi wo leha. Buku leyi nge Grown Up Digital yi ri: “Ku ni switori swo tala swa vanhu lava endlaka xinghana eka Internet lava lahlekeriweke hi mintirho kumbe lava tsandzekeke ku kuma mintirho leyintshwa hikwalaho ka leswi va swi hoxeke eka Internet.”
Leswi u nga swi endlaka. Ringeta ku languta Web site ya wena yo endla xinghana eka Internet hi ndlela leyi vanhu van’wana va nga yi langutaka ha yona. Tivutise swivutiso leswi landzelaka: ‘Xana leyi hi yona ndlela leyi ndzi lavaka ku langutiwa ha yona? Loko munhu un’wana a languta swifaniso leswi ndzi swi hoxeke naswona a lava ku hlamusela munhu un’wana leswaku ndzi munhu wa njhani hi ku ya hi leswi a swi voneke, i yini leswi nga ta ta emiehleketweni ya yena? Xana a nga vula leswaku ndzi tlanga hi rirhandzu, ndzi rhandza swilo leswi pfuxaka ku navela ka rimbewu kumbe ndzi rhandza swinkhubyana? Loko swi ri tano, xana yoleyo i ndlela leyi ndzi lavaka ku languteka ha yona loko ndzi endla xikombelo xa ntirho, nileswaku munhu la nga ta ndzi thola a ndzi languta hi ndlela yoleyo? Xana swifaniso leswi swi kombisa ndlela leyi mahanyelo ya mina ma nga xiswona hakunene?’
Loko u ri muntshwa tivutise: ‘Ku vuriwa yini loko vatswari va mina, mudyondzisi kumbe munhu un’wana lonkulu loyi ndzi n’wi xiximaka a languta leswi ndzi swi hoxeke? Xana ndzi ta khomiwa hi tingana hikwalaho ka leswi va swi vonaka ni ku swi hlaya?’
Leswi u faneleke u swi tsundzuka. Loko swi ta emhakeni ya ndhuma ya wena, tsundzuka marito ya muapostola Pawulo lama nge: “U ta tshovela leswi u swi byalaka.”—Vagalatiya 6:7, Good News Translation.
4 Xana Ku Endla Xinghana Eka Internet Swi Yi Khumba Njhani Ndlela Leyi Ndzi Va Hlawulaka Ha Yona Vanghana?
“Loyi a fambaka ni vanhu vo tlhariha u ta tlhariha, kambe loyi a tirhisanaka ni lavo hunguka, a swi nge n’wi fambeli kahle.”—Swivuriso 13:20.
Leswi u faneleke u swi tiva. Vanghana va wena va ni nkucetelo eka ndlela leyi u anakanyaka ha yona ni le ka leswi u swi endlaka. (1 Vakorinto 15:33) Kutani i swa nkoka leswaku u hlawula vanhu lava nga ta va vanghana va wena eka Web site yo endla xinghana eka Internet. Vanhu van’wana va amukela swikombelo swa madzana swa vanhu lava kombelaka ku va vanghana va vona hambiloko va nga va tivi. Van’wana va swi xiya leswaku a hi vanhu hinkwavo lava nga eka nxaxamelo wa vona lava nga vanghana lavanene. Xiya leswi van’wana va swi vuleke.
“Loko munhu a amukela swikombelo leswi humaka eka mani na mani, a nga ha nghena ekhombyeni.”—Analise.
“Vanhu vo tala lava ndzi va tivaka va amukela vanghana lava nga va laviki, kambe va vula leswaku a va lavi ku va twisa ku vava hi ku nga swi amukeli swikombelo swa vona.”—Lianne.
“Swa fana ni ku dzumba ni vanhu volavo. U fanele u tivonela eka vanhu lava vaka vanghana va wena.”—Alexis.
Leswi u nga swi endlaka. Tivekele swipimelo malunghana ni vanhu lava u nga ta va hlawula leswaku va va vanghana va wena. Hi xikombiso, vanhu van’wana va tivekele swipimelo malunghana ni vanghana lava va hlawulaka:b
“Ndzi amukela ntsena vanhu lava ndzi va tivaka leswaku va va vanghana va mina—ku nga ri lava ndzi tshameke ndzi va vona—kambe lava ndzi va tivaka kahle.”—Jean.
“Ndzi amukela ntsena vanhu lava se ku nga khale ndzi va tiva. Lava ndzi nga va tiviki a ndzi va amukeli.”—Monique.
“Ndzi amukela ntsena vanhu lava ndzi va tivaka kahle naswona mahanyelo ya vona ma fambisanaka ni ya mina.”—Rae.
“Loko munhu loyi ndzi nga n’wi tiviki a ndzi kombela leswaku ndzi va munghana wa yena, xikombelo xexo ndzi xi ba hi makatla. Sweswo swa olova. Vanghana va mina hinkwavo ndza va tiva naswona a ho va vanghana va le ka Internet ntsena.”—Marie.
“Loko munghana wa mina a sungula ku hoxa swifaniso kumbe a tsala swo karhi leswi ndzi nga swi twisisiki, a swi ndzi khomisi tingana ku n’wi susa eka nxaxamelo wa vanghana va mina. Hi ku vona ntsena leswi va swi hoxaka, u namba u swi vona leswaku a hi vanghana lavanene.”—Kim.
“Hi nkarhi lowu a ndza ha tirhisa Web site yo endla xinghana eka Internet, a ndzi tiyiseka leswaku rungula ra mina ri tshama ri ri xihundla. A ndzi nga lavi leswaku vanghana va vanghana va mina va vona leswi ndzi swi tsalaka ni swifaniso swa mina—a swi voniwa hi vanghana va mina ntsena. A ndzi endla tano hikuva a ndzi nga swi tivi loko vanghana va vanghana va mina va ri vanhu lavanene vo tihlanganisa na vona. A ndzi nga va tivi kumbe ku tiva ndhuma ya vona.”—Heather.
Leswi u faneleke u swi tsundzuka. Loko Dok. Gwenn Schurgin O’Keeffe a tsala ebukwini yakwe leyi vuriwaka CyberSafe u te: “Xitsundzuxo xa nkoka i ku va u hlawula ntsena vanghana lava u va tivaka naswona mi nga hlanganiki eka Internet ntsena.”c
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Xalamuka! a yi siveli kumbe ku pfumelelana ni ku tirhisiwa ka Internet. Vakreste va fanele va tiyiseka leswaku ndlela leyi va yi tirhisaka ha yona a yi lwisani ni milawu ya Bibele.—1 Timotiya 1:5, 19.
b Eka xihloko lexi, hi vulavula hi vunghana lebyi tolovelekeke ku nga ri lebyi khumbaka mabindzu.
c Leswaku u kuma rungula leri engetelekeke malunghana ni ku endla xinghana eka Internet, vona Xalamuka! ya July 2011, matluka 24-27 ni ya August 2011, matluka 10-13.
[Bokisi leri nga eka tluka 8]
PFALA WEB SITE YA WENA LOKO U NGA RI EKU YI TIRHISENI!
Loko wo tshika Web site ya wena yi pfulekile loko u nga ri eku yi tirhiseni, swi nga ha endla leswaku vanhu van’wana va hoxa rungula ro karhi eka yona. Hi ku ya hi Robert Wilson la nga gqweta, sweswo “swa fana ni ku siya xipachi kumbe selfoni ya wena erivaleni. Munhu un’wana ni un’wana a nga ha fika a tsala rungula leri a ri lavaka eka Web site ya wena.” I yini leswi a swi tsundzuxaka? U ri: “Tiyiseka leswaku wa yi pfala Web site ya wena loko u nga ri eku yi tirhiseni.”
[Bokisi leri nga eka tluka 8]
XANA U TIHOXA EKHOMBYENI?
Ndzavisiso lowu humaka eka magazini wa Consumer Reports wu kombise leswaku vanhu vo tala lava tirhisaka ti-Web site to endla xinghana eka Internet va le “khombyeni ro hlaseriwa hi makhamba lama tshovaka tindlu, ku yiveriwa vuxokoxoko ni ku sariwa endzhaku. Vanhu lava endlaka tiphesente ta 15 va hoxe vuxokoxoko bya laha sweswi va tshamaka kona kumbe bya laha va nga ta endzela kona, 34 wa tiphesente ta vona va hoxe masiku ya ku velekiwa naswona 21 wa tiphesente ta lava va nga ni vana va hoxe mavito ni swifaniso swa vana va vona.”