Paradeyisi

Nhlamuselo: Eka vuhundzuluxeri bya Septuagint ya Xigriki bya Bibele, vahundzuluxeri va tirhise rito leri nge “paradeyisi” (pa·raʹdei·sos) hi laha ku faneleke va vula ntanga wa Edeni, hikuva swi le rivaleni leswaku a yi ri phaka leyi endliweke. Endzhaku ka mhaka leyi nga ebukwini ya Genesa, tibuku ta Bibele leti vulavulaka hi paradeyisi ti kombetela eka (1) ntanga wa Edeni hi woxe, kumbe (2) misava hinkwayo enkarhini lowu taka lowu yi nga ta hundzuriwa yi va exiyin’weni xo fana ni lexiya xa le Edeni, kumbe (3) swiyimo leswinene swa moya exikarhi ka malandza ya Xikwembu emisaveni, kumbe (4) malunghiselelo ya le tilweni lama tsundzuxaka munhu hi Edeni.

Xana “Testamente Leyintshwa” ya vulavula hi paradeyisi ya laha misaveni enkarhini lowu taka kumbe swi le ka “Testamente Ya Khale” ntsena?

Ku hambanisiwa ka Bibele yi va swiphemu swimbirhi, ni ku tlakusiwa ka ntikelo wa swivulwa hikwalaho ka leswi swi nga eka xiphemu xa “Khale” kumbe “Lexintshwa” a swi pfumelelani ni Matsalwa. Eka 2 Timotiya 3:16 hi byeriwa leswi: “Matsalwa lawa hinkwawo ma huhutiwile hi Xikwembu, ma pfuna ku dyondzisa, ni ku laya, ni ku ololoxa.” (Xiitaliki i xerhu.) Varhoma 15:4 yi hlamusela Matsalwa lama huhuteriweke ya le mahlweni ka Vukreste loko yi ku: “Hinkwaswo leswi tsariweke hi lava khale, swi tsariwile leswaku hi dyondza ha swona.” Hikwalaho, nhlamulo leyinene ya xivutiso lexi yi fanele ku katsa Bibele hinkwayo.

Genesa 2:8 yi ri: “Yehova Šikwembu a endla ntanga [“phaka,” Mo; “paradeyisi,” Dy; pa·raʹdei·son, LXX] e tikweni ra Eden, hi tlhelo ra v̌uša, kutani a v̌eka kona e munhu [Adamu] loyi a nga ṅwi v̌umba.” A ku tele swiharhi ni swimilana swo hambana-hambana leswi hlamarisaka. Yehovha u katekise mpatswa wo sungula wa vanhu a ku ka wona: “Tŝalanani, mi anḍa, mi tata misav̌a, mi yi fuma, mi fuma ni tinhlampfi ta lwandle, ni tinyanyana ta tilo, ni ŝiṅwana hikwaŝo le’ŝi hanyaka e misav̌eni.” (Gen. 1:28) Xikongomelo xa Xikwembu xo sungula xa leswaku misava hinkwayo yi va paradeyisi leyi akiweke hi lava va hlayisaka milawu ya xona hi ntsako xi ta hetiseka. (Esa. 45:18; 55:10, 11) Hi yona mhaka leyi endleke Yesu a ku: “Ku katekile lavo rhula, hikuva va ta dya ndzhaka ya misava.” (Xiitaliki i xerhu.) Nakambe hi swona leswi endleke leswaku a dyondzisa vadyondzisiwa vakwe ku khongela va ku: “Tata wa hina la nge matilweni, vito ra wena a ri hlawuleke; a ku te ku fuma ka wena; ku rhandza ka wena a ku endliwe misaveni, tanihi loko ku endliwa tilweni.” (Mt. 5:5; 6:9, 10, xiitaliki i xerhu.) Hi ku pfumelelana ni sweswo, Vaefesa 1:9-11 yi hlamusela xikongomelo xa Xikwembu xa “ku hlanganisa swivumbiwa hinkwaswo, swa le matilweni ni swa la misaveni, nhloko ya swona a va Kriste.” (Xiitaliki i xerhu.) Vaheveru 2:5 yi vulavula hi “misava leyi yi taka.” (Xiitaliki i xerhu.) Nhlavutelo 5:10 yi vulavula hi lava tanihi vadyandzhaka na Kreste, va nga ta “va tihosi emisaveni.” (Xiitaliki i xerhu.) Nhlavutelo 21:1-5 na 22:1, 2 yi engetela nhlamuselo yin’wana leyi tsakisaka ya swiyimo leswi nga ta va kona “emisaveni leyintshwa” ni leswi hi tsundzuxaka hi Paradeyisi leyo sungula aEdeni ni murhi wa yona wa vutomi.—Gen. 2:9.

Tlhandla-kambirhi, Yesu u tirhise nhlamuselo ya Xigriki leyi nge paraʹdei·sos loko a vulavula hi Paradeyisi leyi taka ya laha misaveni. “A ku ka xona [xidyohi lexi a xi beleriwe etlhelo ka Yesu lexi kombiseke ripfumelo eka vuhosi lebyi taka bya Yesu]: ‘Ndzi tiyisile ndzi ri ka wena [namuntlha, NW], u ta va na mina eParadeyisini.’”—Lk. 23:43.

Xana hi nga tiyiseka njhani hi leswi Yesu a swi vula hi Paradeyisi loko a byela mudyohi, eka Luka 23:43?

Xana a ku ri vutshamo bya xinkarhana bya ‘mimoya-xiviri leyi nga ha riki kona ya lavanene,’ xiphemu xa Haydesi?

Langutelo lero ri sungule kwihi? The New International Dictionary of New Testament Theology yi ri: “Hikwalaho ka ku nghenelela ka dyondzo ya [Magriki] ya ku nga fi ka moya-xiviri paradeyisi yi hundzuke vutshamo bya vanhu lavo lulama hi nkarhi wa ku rindza ka vona.” (Grand Rapids, Mich.; 1976, leyi tsariweke hi Colin Brown, Vhol. 2, tl. 761) Xana langutelo rolero leri nga riki ra Matsalwa a ri tolovelekile exikarhi ka Vayuda loko Yesu a ha ri laha misaveni? Dictionary of the Bible ya Hastings yi kombisa leswaku leswi swa kanakanisa.—(Edinburgh, 1905), Vhol. III, matl. 669-70.

Hambi loko langutelo rero a ri tolovelekile exikarhi ka Vayuda hi lembe-xidzana ro sungula, xana Yesu a ta va a ri tiyisisile hi xitshembiso xakwe eka mudyohi loyi a hundzukeke? Yesu u sole Vafarisi ni vatsari va Vayuda hi matimba hikwalaho ko dyondzisa tidyondzo leti a ti lwisana ni Rito ra Xikwembu.—Mt. 15:3-9; nakambe vona xihloko-nkulu lexi nge “Moya-xiviri.”

Yesu u yile eHaydesi loko a fa, hi laha swi kombisiwaka ha kona eka Mintirho 2:30, 31. (Muapostola Petro, loko a ri karhi a vulavula hi Pisalema 16:10, u tshahiwa a ri karhi a tirhisa Haydesi tanihi rito leri fanaka na Sheol.) Kambe ku hava laha Bibele yi hlamuselaka leswaku Sheol/Haydesi kumbe xiphemu xihi na xihi xa swona i paradeyisi leyi tiselaka munhu ntsako. Ku ri na sweswo, Eklesiasta 9:5, 10 yi vula leswaku lava nga kwalaho “a v̌a tiv̌i ntšhumu.”

Xana Paradeyisi leyi ku vulavuriwaka ha yona eka Luka 23:43 a ku ri tilo kumbe xiphemu xin’wana xa rona?

Bibele a yi pfumelelani na rona langutelo ra leswaku Yesu ni mudyohi va ye etilweni hi siku leri Yesu a vulavuleke na yena ha rona. Yesu u vhumbhe leswaku, endzhaku ka ku dlayiwa ka yena, a nga ta pfuxiwa ku kondza ku va siku ra vunharhu. (Lk. 9:22) Hi nkarhi wolowo wa masiku manharhu a nga ri etilweni, hikuva endzhaku ka ku pfuxiwa ka yena u byele Mariya wa Magadala a ku: “A ndzi si tlhandlukela eka Tatana.” (Yoh. 20:17) A ku ri endzhaku ka masiku ya 40 Yesu a pfuxiwile laha vadyondzisiwa va yena va n’wi voneke a tlakuseriwa ehenhla a suka emisaveni, a nyamalala emahlweni ka vona loko se a tlhandlukela etilweni.—Mint. 1:3, 6-11.

Mudyohi a nga swi fikelelanga swilaveko swo ya etilweni hambi ku ri endzhaku ka nkarhi wolowo. A a nga ‘tswariwanga ra vumbirhi’—hambi ku ri ku khuvuriwa ematini kumbe ku tswariwa hi moya wa Xikwembu. Moya lowo kwetsima a wu chululeriwanga ehenhla ka vadyondzisiwa va Yesu ku kondza ku hundza masiku yo tlula 50 endzhaku ka rifu ra mudyohi. (Yoh. 3:3, 5; Mint. 2:1-4) Hi siku leri a feke ha rona, Yesu u endle ntwanano wa mfumo wa le tilweni ni ‘lava tiyiseleke na yena miringo ya yena.’ Mudyohi a nga vanga na yona rhekhodo yo tano ya vutshembeki naswona a nga katsiwanga.—Lk. 22:28-30.

I yini lexi kombisaka leswaku Paradeyisi leyi i ya le misaveni?

Matsalwa ya Xiheveru a ma endlanga leswaku Vayuda vo tshembeka va langutela hakelo ya vutomi bya le tilweni. Matsalwa wolawo ma hlamusele ku kondleteriwa ka Paradeyisi kwala misaveni. Daniyele 7:13, 14 yi vhumbhe leswaku loko “ku fuma, ni ku kwetsima ni v̌uhosi” swi ta nyikiwa Mesiya, “va tinšaka hikwato, ni v̌a matiko hikwawo, ni v̌a tinḍimi hikwato v̌a ta ṅwi tirela.” Vafumiwa lava va Mfumo va ta va kwala misaveni. Hikwalaho ka leswi a swi byeleke Yesu, swi le rivaleni leswaku mudyohi a kombisa ntshembo wa leswaku Yesu a ta n’wi tsundzuka loko nkarhi wolowo wu fika.

Kutani, xana Yesu a ta va ni mudyohi hi ndlela yihi? Hi ku n’wi pfuxa eku feni, a endla malunghiselelo ya yena ya swilaveko swa nyama, ni ku n’wi nyika nkarhi wa ku dyondza ni ku landzelela mimpimanyeto ya Yehovha leswaku a ta kuma vutomi lebyi nga heriki. (Yoh. 5:28, 29) Yesu u vone moya wa ku hundzuka ni wa ku xixima eka mudyohi wu ri xisekelo xo n’wi nghenisa exikarhi ka magidi ya timiliyoni ta lava nga ta pfuxeriwa evuton’wini bya le misaveni ni nkarhi wo kombisa ku faneleka ka vona ku hanya hi laha ku nga heriki eParadeyisini.

Xana mudyohi u ta nghena rini eParadeyisini?

Ku twisisa ka munhu ka Luka 23:43 ku vangiwa hi swihikahato leswi tirhisiweke hi muhundzuluxeri. A ku nga ri na swihikahato etibukwini to sungula ta Bibele ta Xigriki. The Encyclopedia Americana (1956, Vhol. XXIII, tl. 16) yi ri: “Ku hava matshalatshala yo hikahata lama vonakaka ematsalweni yo sungula ya Magriki.” Ku hikahata ko tano ku sungule ku tirhisiwa eka lembe-xidzana ra vu-9 C.E. Xana Luka 23:43 yi fanele ku hlayekisa xileswi, “Kunene, ndzi ri ka wena, namuntlha u ta va na mina eParadeyisini” (RS), kumbe hi ndlela leyi, ‘Ndzi tiyisile ndzi ri ka wena namuntlha, u ta va na mina eParadeyisini’? Tidyondzo ta Kreste ni ta Bibele hinkwayo ti fanele ti va tona ti hi kongomisaka, ku nga ri mfungho wo hefemula lowu nghenisiweke etsalweni eka malembe-xidzana yo tala endzhaku ka loko Yesu a vule marito wolawo.

The Emphasised Bible leyi hundzuluxeriweke hi J. B. Rotherham yi pfumelelana ni xihikahato lexi nga eka New World Translation. Eka nhlamuselo ya le hansi leyi nga eka Luka 23:43, muhundzuluxeri wa Bibele wa Mujarimani L. Reinhardt u ri: “Xihikahato lexi tirhisiwaka sweswinyana [hi vahundzuluxeri vo tala] endzimaneni leyi a swi kanakanisi leswaku xi hoxile naswona xi hambana hi laha ku heleleke ni leswi Kreste ni mudyohi a va swi anakanya. . . . Entiyisweni [Kreste] a nga languti paradeyisi tanihi xivandla lexi averiweke vafi, kambe ematshan’weni ya sweswo a yi languta tanihi ku kondleteriwa ka paradeyisi ya le misaveni.”

Xana Yesu a ta ‘nghena rini emfun’weni wa yena,’ a hetisisa xikongomelo xa Tata wa yena xo endla misava yi va paradeyisi? Buku ya Nhlavutelo, leyi tsariweke kwalomu ka malembe ya 63 endzhaku ka loko marito lama nga eka Luka 23:42, 43 ma rhekhodiwile, yi kombisa leswaku swiendlakalo leswi a swi ta va swa nkarhi lowu taka. (Vona matluka 134-7, ehansi ka xihloko lexi nge “Masiku Ya Swiendlakalo,” ni xihloko-nkulu lexi nge “Masiku Ya Makumu.”)