LESWI NGA PFUNAKA NDYANGU | KU KURISA VANA
Hikwalahokayini Swi Ri Swa Nkoka Leswaku Vana Va Hlaya—Xiyenge 1: Ku Hlaya Kumbe Ku Hlalela?
Loko ku ri nkarhi wa leswaku vana va wena va wisa, xana va nga tsakela ku hlalela tivhidiyo kumbe ku hlaya? Xana va nga hlawula foni kumbe buku?
Se swi endla malembe yo tala vanhu va nga ha swi rhandzi ku hlaya, hileswi va hlalelaka ngopfu TV ni tivhidiyo ta le ka Inthanete. Eka buku yakwe leyi nge, Endangered Minds leyi a yi tsaleke hi va-1990 Jane Healy u te: “Hi ku famba ka nkarhi vanhu va to namba va ku swi thyaa ku hlaya.”
Hi nkarhi wolowo leswi a swi vuleke a swi vonaka onge o chela swimunywana. Hambiswiritano, endzhaku ka malembe ya 30 vadyondzisi van’wana ematikweni lama thekinoloji yi tirhisiwaka ngopfu va xiye leswaku vana a va ha swi koti ku hlaya kahle.
Eka nhlokomhaka leyi
Hikwalahokayini swi ri swa nkoka leswaku vana va hlaya?
Ku hlaya swi endla va swi vona hi tihlo ra mianakanyo leswi va swi hlayaka. Hi xikombiso, loko u hlaya xitori marito ya lava nga eka xona ma twala njhani? Va languteka njhani? Xana ndhawu leyi va nga eka yona yi languteka njhani? Mutsari u vula swin’wana kambe muhlayi u fanele a hetisa leswi saleke.
Laura la nga manana u ri: “Loko hi hlalela tifilimi hi vona leswi munhu un’wana a swi ehleketaka. Loko u ri karhi u tiphina hi tona, ku na nchumu wun’wana wo hlawuleka hi ku hlaya hikuva u kota ku swi vona hi tihlo ra mianakanyo leswi un’wana a swi tsaleke.”
Ku hlaya swi pfuna vana leswaku va va ni vumunhu lebyinene. Loko vana va hlaya, va va ni vuswikoti byo ehleketa hi swiphiqo ni ku tlhela va swi tlhantlha. Nakambe loko vana va hlaya va fanele va dzikisa mianakanyo eka leswi va swi hlayaka. Loko va endla tano va kota ku lehisa mbilu, va tikhoma ni ku va ni ntwelavusiwana.
Ntwelavusiwana? Ina! Valavisisi van’wana va tshemba leswaku loko vana va hlaya xitori hi ku nonoka ni hi vukheta swi va pfuna leswaku va twisisa ndlela leyi lava hlayaka ha vona va titwaka hayona. Kutani sweswo swi va pfuna leswaku va va komba ntwelavusiwana lava hlanganaka na vona siku ni siku.
Ku hlaya swi va pfuna va anakanyisisa swinene. Lava hlayaka hi vukheta va hlaya hi ku ya hi ndlela leyi va twisisaka hayona hambi ku ri ku phindha leswi va swi hlayeke loko swi fanerile leswaku va twisisa leswi mutsari a swi vulaka. Loko va endla tano va kota ku tsundzuka leswi va swi hlayeke ni ku tlhela va vuyeriwa eka swona.—1 Timotiya 4:15.
Joseph loyi a nga tatana u ri: “Loko u hlaya, u nga anakanyisisa hi ku olova hi leswi u swi hlayeke ivi u swi hlanganisa ni leswi u swi tivaka kutani u vona leswi u nga swi dyondzaka eka swona. Swilo leswi hi swi hlalelaka a hi mikarhi hinkwayo swi endlaka leswaku hi anakanyisisa swinene.”
Leswi u faneleke u swi tsundzuka: Hambileswi tivhidiyo ni swilo swin’wana leswi hi swi hlalelaka swi nga hi pfunaka, vana va wena va nga ha kayela swin’wana loko va nga tinyiki nkarhi wo hlaya.
Ndlela yo va khutaza ku hlaya
Sungula va ha ri vatsongo. Chloe mana wa majaha mambirhi u ri: “A hi hlayela vana va hina loko va ha ri ekhwirini naswona hi ye emahlweni hi va hlayela loko va velekiwile. Ha tsaka hi leswi hi nga tshikangiki. Hi ku famba ka nkarhi a va swi rhandza swinene ku hlaya naswona swi ve xiphemu xa vutomi bya vona.”
Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: “Ku sukela loko wa ha ri ricece u tive matsalwa yo kwetsima.”—2 Timotiya 3:15.
Endla leswaku kaya ra wena ri va ni tibuku leti vana va wena va nga ti hlayaka. Endla leswaku vana va wena swi va olovela ku hlaya hi ku va ni tibuku ekaya. Tamara manana la nga ni vana va mune u ri: “Kuma tibuku leti n’wana wa wena a nga tsakelaka ku tihlaya kutani u tiveka ekusuhi ni mubedo wakwe.”
Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: “Letela mufana endleleni leyi a faneleke a famba ha yona; hambiloko a kurile a nge yi tshiki.”—Swivuriso 22:6, nhlamuselo ya le hansi.
Pima ndlela leyi va yi tirhisaka hayona Inthanete. Daniel loyi a nga tatana u ringanyeta leswaku nimadyambu ku nga tirhisiwi switirhisiwa swa elektroniki. U ri: “Hambi ku ri kan’we hi vhiki, a hi va ni madyambu lamanene hi nga kavanyetiwi hi TV. A hi va ni nkarhi wo hlaya swin’we kumbe un’wana ni un’wana a tihlayela.”
Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: “Tiva swilo leswi nga swa nkoka swinene.”—Vafilipiya 1:10.
Va vekele xikombiso. Karina mana wa tintombhi timbirhi u ri: “Endla leswaku leswi u swi hlayaka swi hanya hi ndlela leyi u swi hlayelaka vana va wena hayona ni ku kombisa leswaku leswi u swi hlayaka wa swi tsakela. Loko u swi rhandza ku hlaya, vana va wena va ta tekelela xikombiso xa wena.”
Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: “Yana emahlweni u tinyiketela loko u hlaya emahlweni ka vanhu.”—1 Timotiya 4:13.
A hi vana hinkwavo lava nga ta swi rhandza ku hlaya. Hambiswiritano, loko u va khutaza ku hlaya swi nga endla va swi rhandza. David tata wa tintombhi timbirhi u endle leswi engetelekeke. U ri: “A ndzi hlaya leswi tintombhi ta mina a ti swi hlaya, leswi endleke leswaku ndzi tiva leswi ti swi rhandzaka naswona sweswo swi endle hi kuma swo bula hi swona. Hi tiendlele xintlawana xo hlaya. A swi tsakisa!”