Ta Rivala

Eka swiharhi swa le lwandle leswi endlaka 95,2 wa timiliyoni leswi phasiwaka lembe ni lembe, kwalomu ka 38,5 wa swona swa cukumetiwa. Karoline Schacht, mutivi wa ta ku phasa tinhlampfi wa Nkwama wa Misava Hinkwayo wa ku Hlayisa Ntumbuluko, u ri: “Loko ha ha cukumeta swiharhi leswi endlaka tiphesente ta 40 leswi phasiwaka elwandle, nhlayo ya tinhlampfi elwandle a yi nge andzi.”—PHEPHA-HUNGU RA BERLINER MORGENPOST, RA LE JARIMANI.

“Tihomu, tinyimpfu ni timbuti ti nga ha tekiwa ti ri swifuwo leswi dlayeriwaka ku kuma nyama ntsena, kambe . . . emisaveni hinkwayo, ku geva ka swona ku humesa tikhemikhali ta 18 wa tiphesente leti endlaka leswaku mahiselo ya misava ma tlakuka [khemikhali leyi vuriwaka methane]—ku tlula tikhemikhali hinkwato leti humesiwaka hi swo famba ha swona swa mixaka hinkwayo.”—MAGAZINI WA NEW SCIENTIST, WA LE BRITAIN.

Vurimba Lebyi Namarhelaka Swinene Bya Khale

Van’wasayense lava tirhaka eKwaZulu-Natal, laha Afrika Dzonga, va kume vurimba lebyi a byi tirhisiwa eka magidi ya malembe lama hundzeke. Phepha-hungu ra The Star ra le Joni ri ri: “Vurimba . . . lebyi byi kahle ku fana ni lebyi u nga byi xavaka eswitolo namuntlha.” Ku ehleketiwa leswaku vahloti va khale a va tirhisa vurimba lebyi leswaku va hlanganisa nhloko ya nseve ni mphiselo. Matshalatshala ya van’wasayense yo ringeta ku endla vurimba byebyo bya khale hi ku hlanganisa ocher yo tshwuka, mafurha ya xiharhi, mafi ya nsinya wa munga ni misava ni ku byi veka etlhelo ka ndzilo lowu nga hisiki ngopfu leswaku byi oma ma tsandzekile, naswona sweswo swi endle leswaku va va xixima swinene vanhu lava a va byi tirhisa.

Ku Etlela Nkarhi Wutsongo Swi Vanga Mukhuhlwana

Xiviko lexi humaka eYunivhesiti ya Carnegie Mellon, ePittsburgh, le Pennsylvania, eU.S.A. xi ri: “Vanhu lava etlelaka tiawara leti nga ehansi ka nkombo ni vusiku va tala ku khomiwa hi mukhuhlwana minkarhi ya kwalomu ka yinharhu ku tlula lava hi xiringaniso va etlelaka tiawara ta nhungu kumbe ku tlula.” Naswona lava hetaka ‘nkarhi lowu endlaka tiphesente ta nhungu va ganame emubedweni kambe byi nga phahi va nga ha va ekhombyeni ro khomiwa hi mukhuhlwana minkarhi ya 5,5’ ku tlula lava etlelaka bya n’wantenyana. Sheldon Cohen, mutsari la rhangeleke nkambisiso lowu u ri: “Hambileswi swi tiviwaka kahle leswaku ku etlela swi nga khumba fambiselo ra munhu ro lwisana ni mavabyi, lebyi i vumbhoni byo sungula lebyi kombisaka leswaku hambi ku ri ku kavanyeteka katsongo ka munhu la etleleke ku nga khumba ndlela leyi mirhi wakwe wu lwisanaka ha yona ni switsongwatsongwana swa mukhuhlwana. Vumbhoni lebyi byi nyikela xivangelo xin’wana xa leswaku ha yini vanhu va fanele va tivekela nkarhi wo etlela tiawara leti eneleke nivusiku.”

Ndhawu Leyikulu Leyintshwa Yo Rimela Eka Yona

Magazini wa New Scientist wu ri: “Ku ni ndhawu leyi eneleke emisaveni leyi ku nga tshoveriwaka eka yona swibyariwa leswi engetelekeke leswi lavekaka ku phamela vaaki va misava lava nhlayo ya vona yi yaka yi andza. Naswona ku hambana ni leswi vanhu va swi ehleketaka, swo tala swa swibyariwa sweswo swi nga byariwa eAfrika.” Magazini lowu wu tshaha xiviko lexi vulavulaka hi ta vurimi lexi kandziyisiweke hi Nhlangano wa Ntirhisano ni Nhluvuko wa Ikhonomi swin’we ni xa Vandla ra Swakudya ni Vurimi ra Nhlangano wa Matiko. Hi ku ya hi xiviko lexi, ndhawu leyi sweswi yi tirhiseriwaka ku rima eka yona emisaveni hinkwayo yi nga phindhiwa kambirhi. Xiviko xexo xi ri: “Ndhawu leyi tlulaka hafu leyi engeteriweke yi kumeka eAfrika ni le Latin America.”