Ha Yini Ku Ri Ni Ku Hlundzuka Konghasi?

SWILO leswi vangaka ku hlundzuka swi rharhanganile. Hambi ku ri van’wasayense va pfumela leswaku ku hlundzuka a va ku twisisi hi ku helela. Hambiswiritano, madokodela ya mianakanyo ma vula leswaku hinkwerhu ku ni swilo swo karhi leswi hi hlundzukisaka.

Lexi hlundzukisaka munhu ku nga va nchumu lowu pfilunganyaka kumbe lowu siringaka. Hakanyingi sweswo swi vangiwa hi ku kala vululami. Sweswo swi nga endleka loko hi khunguvanyisiwile. Hi nga ha hlundzuka loko hi anakanya leswaku munhu un’wana wa hi tlhontlha kumbe u hi onha vito.

Entiyisweni, swilo leswi hlundzukisaka vanhu swa hambana. Phela vanhu va hambana hi malembe, rimbewu ni ndhavuko. Ku engetela kwalaho, ndlela leyi vanhu va angulaka ha yona ya hambana. Vanhu van’wana a va hatli va hlundzuka naswona va hatla va hlakarhela kasi van’wana va hatla hlundzuka naswona va nga ha heta masiku, mavhiki, tin’hweti kumbe ku tlula va ha hlundzukile.

Ndhawu leyi hi tshamaka eka yona yi ni swilo swo tala leswi nga ha hi hlundzukisaka. Ku engetela kwalaho swilo sweswo swi ya swi andza. Ha yini? Xivangelo xin’wana hileswi vanhu vo tala namuntlha va nga ni vutianakanyi. Bibele yi ri: “Emasikwini yo hetelela . . . vanhu va ta va lava tirhandzaka, varhandzi va mali, lava titivaka, lava titlakusaka, . . . lava omeke tinhloko, lava tikukumuxaka hi ku tinyungubyisa.” (2 Timotiya 3:1-5) Xana leswi a swi hlamuseli xiyimo xa vo tala namuntlha?

I ntiyiso leswaku vanhu lava nga ni vutianakanyi hakanyingi va hlundzuka loko swilo swi nga fambi hi ndlela ya vona. Nakambe ku ni swivangelo swin’wana leswi endlaka leswaku ku hlundzuka ku va xiphiqo lexi andzaka. Xiya swin’wana swa swona.

Xikombiso Xa Vatswari

Mutswari u ni nkucetelo eka vumunhu bya n’wana loko a ha ri ntsongo ni loko se a ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. Mutivi wa mianakanyo Harry L. Mills u te: “Ku sukela loko vanhu va ha ri vatsongo, va dyondza ku hlundzuka hi leswi va voneke lava tshamaka na vona va hlundzuka.”

Loko n’wana a kuriseriwa endhawini leyi nga ni madzolonga—laha vanhu va hlundzukisiwaka hi swilo leswi nga nyawuriki—entiyisweni a nga ha dyondza ku tlhantlha swiphiqo hi ndlela ya tihanyi. U nga ha fanisa xiyimo xa n’wana ni ximilana lexi cheletiwaka hi mati yo thyaka. Ximilana xexo xi nga kula kambe xi ta languteka xi nga ri na rihanyo. Hilaha ku fanaka, ku hlundzuka ku fana ni mati lama thyakisiweke, naswona vana lava nga tolovetiwa ku hanya hi ku hlundzuka a va swi koti ku lulamisa swiphiqo hambi loko va kurile.

Madoroba Lama Nga Lo Mpha!

Hi lembe ra va-1800, kwalomu ka tiphesente tinharhu ta vanhu emisaveni hinkwayo a va hanya emadorobeni. Hi 2008, nhlayo yoleyo yi tlakuke ku ya fika eka 50 wa tiphesente naswona hi 2050, ku languteriwe leswaku yi ta va yi ri eka 70 wa tiphesente. Loko nhlayo ya vanhu yi ya yi andza emadorobeni, ku hlundzuka ni ku pfilunganyeka na swona swa tlakuka. Hi xikombiso, Doroba ra Mexico i rin’wana ra madoroba lamakulu ni leri nga ni mphesamphesa emadorobeni yo tala laha misaveni. Ntlimbano wa timovha i xihlovo lexikulu lexi vangaka maxangu. Muteki un’wana wa mahungu u vika leswaku, leswi Doroba ra Mexico ri nga ni vanhu va kwalomu ka 18 wa timiliyoni ni timovha leti endlaka tsevu wa timiliyoni “swi nga endleka ku ri rona doroba leri nga ni vanhu vo tala lava tshikilelekeke emisaveni hinkwayo. Ntlimbano wa timovha wu hetelela wu vange leswaku vanhu va va ni mahlundzu.”

Madoroba lama nga ni vanhu vo tala ma vanga ntshikilelo, ku katsa ku thyakisiwa ka moya, huwa, ku pfumaleka ka tindlu, mindhavuko yo hambana-hambana swin’we ni vugevenga. Loko swilo leswi vangaka ntshikilelo swi andza, hakanyingi swi endla leswaku vanhu va pfilunganyeka, va hlundzuka va tlhela va hatlisa ku hela mbilu.

Xiphiqo Xa Ikhonomi

Ku wa ka ikhonomi emisaveni hinkwayo ku vange ntshikilelo ni ku karhateka. Hi 2010 xiviko xa Nhlengeletano ya Timali ya Misava Hinkwayo ni xa Nhlengeletano ya Mintirho ya Misava Hinkwayo ya Nhlangano wa Matiko xi ri: “Ku ringanyetiwa leswaku vanhu lava tlulaka 210 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo a va tirhi.” Khombo ra kona hileswaku vanhu vo tala lava heleriweke hi ntirho a va na mali leyi nga ta va pfuna.

Vanhu lava tirhaka na vona va karhateka. Nhlengeletano ya Mintirho ya Misava Hinkwayo ya Nhlangano wa Matiko yi vula leswaku ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho i xiphiqo xa misava hinkwayo. Lorne Curtis mininjhere wa khampani yin’wana ya le Ontario, le Canada u te: “Vanhu va chava ku lahlekeriwa hi mintirho ya vona naswona va tshama va ehlekete swilo swo biha. Leswi swi endla leswaku va rhandza ku tiyimelela naswona va phikizana ni vathori va vona kumbe vatirhi-kulobye.”

Xihlawuhlawu Ni Ku Pfumala Vululami

Anakanya ndlela leyi a wu ta titwa ha yona loko u fanele ku nghenela mphikizano wa ku tsutsuma kambe u lemuka leswaku hi wena ntsena u faneleke u tsutsuma u bohiwe milenge hi tinketana. Vanhu va timiliyoni va titwa hi ndlela leyi fanaka loko va langutane ni ku hambana ka tinxaka kumbe swiendlo swin’wana swa xihlawuhlawu. Vanhu va hlundzuka loko va langutana ni swihinga leswi va sivelaka ku kuma mintirho, dyondzo, tiyindlu ni swilo swin’wana swa nkoka.

Tindlela tin’wana leti kombisaka ku kala vululami ti nga ha heta munhu matimba naswona ti pfatlanya mbilu. Lexi twisaka ku vava hileswaku vo tala va hina va tshame va langutana ni ku kala vululami. Emalembeni ya magidi manharhu lama hundzeke Hosi Solomoni wo tlhariha u te: “Waswivo, mihloti ya lava va tshikileriwaka, kambe a va nga ri na muchaveleri.” (Eklesiasta 4:1) Loko vululami byi nga ri kona naswona nchavelelo wu nga kombisiwi, sweswo swi nga endla leswaku munhu a hlundzuka.

Vuhungasi

Ku endliwe vulavisisi byo tlula gidi leswaku ku tiviwa nkucetelo wa madzolonga lowu thelevhixini ni swin’wana wu nga na wona eka vana. Musunguri wa ndzawulo leyi vuriwaka Common Sense Media, James P. Steyer u ri: “Xitukulwana lexi tolovelaneke ngopfu ni madzolonga loko xi kula, xi va ni tihanyi naswona a xi vi na ntwela-vusiwana.”

Entiyisweni vantshwa vo tala lava tolovelaneke ni swiendlo swa madzolonga swa le ka thelevhixini a va vi swigevenga leswi nga ni tihanyi. Kambe, hakanyingi thelevhixini yi humesa swiendlo swa madzolonga tanihi ndlela yo langutana ni ku tshikileleka naswona xitukulwana xa sweswi na xona se xi nghenile eka swiendlo sweswo.

Nkucetelo Wa Mimoya Yo Biha

Bibele yi vula leswaku matimba lama nga vonakiki hi wona lama vangaka ku hlundzuka loku nga ni khombo namuntlha. Hi ndlela yihi? Eku sunguleni ka matimu ya vanhu, xivumbiwa xa moya lexi pfukelaka xi kanetane ni Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Xivumbiwa lexi nga moya wo biha lexi vuriwaka Sathana, leswi hi Xiheveru swi vulaka Mukaneti kumbe Nala. (Genesa 3:1-13) Hi ku famba ka nkarhi Sathana u yenge tintsumi tin’wana leswaku ti n’wi landzela.

Tintsumi teto leti nga yingisiki leti sweswi ti tiviwaka tanihi madimona kumbe mimoya yo biha, ti lahleriwe laha misaveni. (Nhlavutelo 12:9, 10, 12) Ku engetela kwalaho ti “hlundzukile swinene” hi ku tiva leswaku ti ni nkarhi wo koma. Hambileswi hi nga yi voniki mimoya yo biha, leswi yi swi endlaka swa hi khumba. Hi ndlela yihi?

Leswi Sathana ni madimona ya yena va tivaka ku tsana ka hina, va hi ringa leswaku hi va ni “vulala, dzolonga, mavondzo, swifafa, ku kanetana, ku avana, . . . ni swilo swo fana ni sweswo.”—Vagalatiya 5:19-21.

Lwisana Ni Leswi Ku Endlaka U Hlundzuka

I ntiyiso leswaku loko hi ehleketa hi swiphiqo leswi vilerisaka vanhu ni ku va karhata, ha swi twisisa leswaku ha yini va pfilunganyeka loko va ringeta ku hetisisa vutihlamuleri bya vona bya siku ni siku.

Leswi hi susumetelaka leswaku hi hlundzuka hi tlhela hi tsandzeka ku tikhoma swi nga ha va ni matimba! Kambe swi nga va ni khombo hilaha hi nga ta vona hakona eka xihloko lexi landzelaka.

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

U NGA HA VA NI SWIPHIQO LOKO . . .

▶ U hlundzuka loko u fole layini exitolo.

▶ U tshamela ku holova ni vatirhi-kulobye.

▶ U tshamela ku heleriwa hi vurhongo exikarhi ka vusiku u ri karhi u ehleketa hi swilo leswi ku hlundzukiseke ninhlikanhi.

▶ Swi ku tikela ku rivalela lava ku dyoheleke.

▶ U tsandzeka ku lawula ku hlundzuka ka wena.

▶ Leswi u swi endlaka loko u hlundzukile swi tshamela ku ku khomisa tingana kumbe u tisola.a

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

TINHLAYO TA VANHU LAVA HLUNDZUKAKA

Ndzawulo ya Miehleketo ya le London eNghilandhi yi humese xiviko lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge Boiling Point—Problem Anger and What We Can Do About It. Tinhla ta nkoka leti kumiweke ti katsa tinhlayo leti landzelaka:

84 wa tiphesente va titwa va tshikilelekile swinene loko va ri entirhweni ku tlula eka malembe ya ntlhanu lama nga hundza.

65 wa tiphesente ta lava tirhaka etihofisi swi nga ha endleka leswaku va tshame va hlundzuka kumbe va vona van’wana va hlundzukile.

45 wa tiphesente minkarhi yo tala va va ni ximbilwa-mbilwana entirhweni.

60 wa tiphesente va xwa emintirhweni hikwalaho ka ntshikilelo.

33 wa tiphesente ta lava tshamaka eBritain va hlundzukela vaakelani va vona lerova va nga ha va vulavurisi.

64 wa tiphesente va pfumela leswaku vanhu va ya va hlundzuka.

32 wa tiphesente va vula leswaku va ni munghana kumbe xirho xa ndyangu lexi tsandzekaka ku lawula ku hlundzuka ka xona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Xana ku tsandzeka ku lawula ku hlundzuka swi nga va ni nkucetelo wihi eka vana va wena?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Xana leswi u swi hlalelaka swi hoxa xandla eku hlundzukeni ka wena?