Minkokotso Swakudya Swo Xawula

Ntlawa wa vanhu lava khomiweke hi ndlala a wu tshame erhesiturente ya le Dorobeni ra New York. A wu tirhisa switirhisiwa swo karhi leswaku wu pfula swiphambati swa switsotswana leswi a wu phameriwe swona. A wu nga ri na mhaka ni mahlo ya swona lamakulu lawa a ma tikomba onge ma wu langutile, a wu tiphina hi nyama ya swona leyi swekiweke kahle. Wu dya yini? Minkokotso (kumbe maganje).

HA YINI minkokotso yi vitaniwa switsotswana swa le lwandle? Loko vaphasi va yona va yi vona yi famba-famba endzeni ka swikepe swa vona, a va vona switsotswana.

Kambe swona swa yelana. Hi va-1700, minkokotso a yi tele ku fana ni switsotswana le ribuweni ra n’walungu-vuxa bya United States. Switsotswana sweswo a swi tekiwa kutani swi ya hangalasiwa emasin’wini leswaku swi endla manyoro. Loko vanhu va phasa tinhlampfi a va hoxa swona eka swinjovo swa vona. Vabohiwa a va phameriwa swona. Hi nkarhi wolowo, minkokotso a yi dyiwa ngopfu lerova ntlawa wun’wana wa vatirhi lava a va hlundzukile va le ndhawini yoleyo va yise xirilo xa leswaku a va nge swi koti ku dya yona ku tlula kanharhu hi vhiki, naswona xirilo xa vona xi yingisiwile!

Kambe vanhu lava a va tshama ekule swinene ni lwandle a va yi khoma hi ndlela yo hlawuleka. Ha yini? Hikuva yi hatla yi bola loko yi fa naswona a swi koteki ku yi endla mintonga. Exikarhi ka va-1800, vaphasi va yona va sungule ku yi chela emathinini leswaku yi nga hatli yi bola naswona vanhu vo tala se a va tiphina hi nyama ya yona. Ku engetela kwalaho, ku endliwa ka swiporo swi endle leswaku swi koteka ku rhumela minkokotso leyi hanyaka eUnited States. Leswi swi endle leswaku ku laveka yo tala swinene. Kambe ku rhumela minkokotso leyi hanyaka etindhawini tin’wana a swi durha swinene, naswona etindhawini teto a yi dyiwa hi swigwili ntsena.

Namuntlha, emisaveni hinkwayo vaphasi va tinhlampfi va phasa minkokotso yo hambana-hambana elwandle. Le Amerika va yi phasa eLwandle ra Atlantic, ku suka eNewfoundland ku ya eCarolina N’walungu. Kambe laha yi nga tala kona hi le Maine, leyi nga en’walungu-vuxa bya United States. Matiko yo tala ma rhumeriwa minkokotso leyi hanyaka ni leyi swekiweke ku suka endhawini leyi. Vaxavisi va yona va nga rhumela minkokotso leyi tikaka tikhilogiramu ta kwalomu ka 36 000 eka xihaha-mpfhuka xin’we.

Tikhampani ti humesa swakudya swo tala leswi tsakeriwaka hi vanhu vo tala emisaveni hinkwayo naswona ti kuma mali yo tala. Kambe a swi tano hi minkokotso. Etindhawini to tala vaphasi ya yona vo titirha. Minkokotso a yi tshoveriwi emapurasini, kambe yi phasiwa eLwandle ra Atlantic.

Ndlela Yo Phasa Minkokotso

Xana va yi phasa njhani? Leswaku yi hlamula xivutiso lexi, Xalamuka! yi burisane na Jack, loyi eka switukulwana swa ka vona a nga wa vumune ku phasa minkokotso le Bar Harbor, eMaine. Jack u sungule ku phasa minkokotso loko a ri ni malembe ya 17 naswona u yi phasa elwandle leri kokwa-xinguwe wakwe a a phasela eka rona. U tirha ni nsati wakwe Annette eka bindzu leri. Annette u ri: “Ndzi tekane ni muphasi wa minkokotso, hiloko a ndzi dyondzisa ku yi phasa. Ndzi hete malembe mambirhi ndzi ri eku dyondzeni exikepeni xa nuna wa mina, kambe hi ku famba ka nkarhi ndzi tixavele xa mina.”

Xana Jack na Annette va yi phasa njhani? Annette wa hlamusela: “Hi tirhisa nchumu wo phasa ha wona lowu endliweke hi tiwayere lowu nga ni matlhelo ya mune naswona wu nga ni mbhovo lowutsongo. Endzeni ka wona hi chela swilo swo phasa ha swona, ngopfu-ngopfu tinhlampfi leti vuriwaka swigedlana.” Vaphasi va minkokotso va bohelela xirimbana eka nchumu lowu vuriwaka buoy lowu nga nyuperiki. Annette u ri: “Vaphasi va minkokotso va penda ti-buoy ta vona hi mivala yo hambana-hambana leswaku swi ta va olovela ku yi vona.”

Loko xirimbana lexi xi hoxiwa elwandle, xi ya le ndzeni-ndzeni ka rona kutani buoy ya kona yi papama ehenhla ka rona leswaku vini va yona va ta hatla va yi vona. Annette u ri: “Swirimbana swa hina hi swi tshika swi tshama endzeni ka mati masiku yo hlayanyana kutani hi ya swi humesa. Minkokotso leyi hi yi kumaka ha yi pima.” Vaphasi va minkokotso lava tlhariheke, ku fana na Jack na Annette, a va yi teki leya ha riki yitsongo; naswona yin’wana ya xisati va yi tlherisela elwandle leswaku yi ta tswala.

Endzhaku ka sweswo, muphasi wa yona u ya ehlalukweni ra le kusuhi leswaku a ya yi xavisa ya ha hanya. A swi kali swi lava leswaku munhu a kuma mpfumelelo wa le nawini leswaku a ta ya xavisela kwalaho, kambe vaphasi va kwalaho va xavisela vanhu va kwalaho. Kambe lava tirhaka hi mintlawa va fanele va kuma mpfumelelo. Hilaha swi boxiweke hakona laha henhla, ku phasiwa ka minkokotso a swi fani ni ku khathalela swibyariwa. Jack u ri: “Vaphasi van’wana va pfumeleriwe ku teka minkokotso leyi mitheke va famba na yona emakaya. Loko se yi veke mandza kutani yi ma tlhotlhorha, va kurisanyana vana va kona kutani va ya va yi hoxa elwandle. Leswi swi endla leswaku ku va ni minkokotso yo tala leyi nga ta phasiwa hikuva loko yi tshikela elwandle, mandza ya kona ma dyiwa.”

A swi olovi ku va munhu a tihanyisa hi ku phasa minkokotso kumbe a va n’wankumi. Kambe loko wo vutisa vaphasi va yona, va ta ku byela tindlela tin’wana leti va vuyeriwaka ha tona, to tanihi ku va ni bindzu ra wena leritsongo, ku wu yisa emahlweni ndhavuko wa laha va tshamaka kona ni wa ndyangu kumbe ku tiphina hi ku tirha ni ku tshama eribuweni. Kambe ku tlula hinkwaswo, vaphasi va yona va tsaka hi ku tiva leswaku minkokotso leyi va yi phasaka yi ta tsakeriwa hi vanhu vo tala emisaveni hinkwayo.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

MAKHOMBO YO PHASA MINKOKOTSO

Ku phasa minkokotso swi nga ha tikomba swi hlayisekile kambe a swi tano. Hi xikombiso, Nhlangano wa Tiko wo Khathalela Vuhlayiseki ni Rihanyo ra Vatirhi [National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH)] wu vule leswaku “ku sukela hi 1993 ku ya eka 1997, le Maine vatirhi va 14 eka va 100 000 va file hikwalaho ka makhombo lama veke kona ebindzwini leri, ku nga nhlayo leyi tlulaka vatirhi va 4,8 eka va 100 000 etikweni hinkwaro.”

Nhlangano wa NIOSHl wu vula leswaku eka ndzavisiso lowu endliweke hi rhavi ra le U.S.A ra Varindzi Va Lwandle, ku kumiwe leswaku “vaphasi va minkokotso va tala ku phaseka eka nsiha lowu kokaka xirimbana naswona xi va kokela elwandle kutani va nwela loko va nga ha swi koti ku tintshunxa kumbe ku tlhelela endzeni ka xikepe.” Ndzavisiso lowu endliweke exikarhi ka 1999 na 2000 eka vaphasi va minkokotso va 103, wu kombise leswaku eka vaphasi va mune, vanharhu va vule leswaku va tshame va phaseka eka nsiha wa xirimbana kambe a hi hinkwavo xi va kokeleke elwandle. Ku tekiwe magoza yo pfuna vaphasi va minkokotso leswaku va va ni switirhisiwa leswi nga ta va pfuna leswaku tintshunxa loko va phasekile kumbe va papalata ku phaseka.

[Swifaniso leswi nga eka matluka 10, 11]

1. Jack u koka xirimbana xo phasa

2. Annette na Jack va humesa minkokotso eka xirimbana xa vona

3. Minkokotso hinkwayo ya kariwa hi xikalo xa kona