Xana A Wu Swi Tiva?

A ku ri yini alitari ya “Xikwembu Lexi Nga Tiviwiki” leyi muapostola Pawulo a yi voneke eAtena?—Mintirho 17:23.

▪ Vatsari vo tala va khale va Magriki va tsale hi tialitari teto. Hi xikombiso, Pausanias, n’wamatimu tlhelo mutivi wa mbango wa lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. u vule leswaku eOlympia a ku ri ni “alitari ya swikwembu leswi nga Tiviwiki.” Nakambe Philostratus, xivulavuri lexi nga ni vutshila tlhelo mutivi wa filosofi, u vule leswaku eAtena “[a ku] akiwe tialitari to fundzha swikwembu hambi ku ri leswi nga tiviwiki.”

Diogenes Laertius, mutsari wa lembe-xidzana ra vunharhu C.E., u vule xitori lexi hlamuselaka ndlela leyi “tialitari leti nga riki na mavito” ti sunguleke ha yona. Xitori xexo xa lembe-xidzana ra vutsevu kumbe ra vunkombo B.C.E., xi hlamusela ndlela leyi munhu loyi a vuriwaka Epimenides a va tengiseke ha yona vanhu va le Atena eka ntungu wun’wana. Diogenes u tsale a ku: “[Epimenides] u teke tinyimpfu . . . kutani a ti yisa eAreyopago; kwalaho u ti tshike ti ya kun’wana ni kun’wana laha a ti tsakela ku ya kona, ivi a lerisa lava a va ti sale hi le ndzhaku leswaku va fungha laha nyimpfu ha yin’we a yi ta vundza kona kutani va endlela xikwembu xa kwalaho gandzelo. Hi ndlela yoleyo, ku vuriwe leswaku ntungu wu herisiwile. Hikwalaho, ninamuntlha ku nga ha kumiwa tialitari leti nga tsariwangiki mavito etindhawini to hambana-hambana ta Attica.”

Xihlamusela-marito xa The Anchor Bible Dictionary xi vula leswaku xivangelo xin’wana lexi endleke leswaku ku akiwa tialitari ta swikwembu leswi nga tiviwiki, hileswi “vanhu a va chava leswaku loko vo tshika ku xixima xikwembu kumbe xikwembu-kati a va ta xi hlundzukisa kumbe va nga yi kumi mikateko ya xona.”

Ha yini Vayuda va lembe-xidzana ro sungula a va venga valuvisi?

▪ Valuvisi a va si tshama va rhandziwa. Hambiswiritano, a va tekiwa tanihi van’wana va vanhu lava hombolokeke swinene ni lava nga ni vukungundzwana eIsrayele hi lembe-xidzana ro sungula.

Mfumo wa Rhoma lowu a wu fuma hi nkarhi wolowo a wu hakerisa vanhu swibalo leswi tlakukeke. Vatirhela-mfumo va Rhoma a va hakerisa vanhu xibalo xa xitandi ni xa nhloko, kambe mintirho yo hakerisa swibalo swa nhundzu leyi a yi xaviwa ni leyi a yi xavisiwa ematikweni mambe swin’we ni leyi humaka ematikweni mambe yi hundza hi le tikweni ra vona yi ya ematikweni man’wana a va yi nyika vanhu lava a va ta va hakela mali yo tala. Xisweswo, van’wamabindzu va kwalaho a va humesa mali leswaku va pfumeleriwa ku va valuvisi etindhawini to karhi. Cyclopædia ya M’Clintock na Strong yi vula leswaku leswi Vayuda volavo a va tiyimisele ku tirhela Varhoma lava a va nga rhandziwi, a va vengiwa swinene hi Vayuda-kulobye lava a va va teka tanihi “vaxengi ni vaxandzuki, lava tinyamiseke hi ku tshamela ku tihlanganisa ni vahedeni.”

Valuvisi a va dume hi vukanganyisi naswona a va tifuwisa hi ku dyelela Vayuda-kulobye. Van’wana a va hundzeleta ntsengo wa nhundzu leyi faneleke yi hakeleriwa xibalo xisweswo va tikumela mali leyi engetelekeke, kasi van’wanyana a va tirhisa swihehlo swa mavunwa leswaku va yivela swisiwana mali. (Luka 3:13; 19:8) Buku leyi nge The Jewish Encyclopedia yi vula leswaku sweswo swi endle leswaku valuvisi va tekiwa tanihi lava fanaka ni vadyohi naswona “a va nga faneleki ku va vaavanyisi kumbe hambi ku ri ku va mbhoni.”—Matewu 9:10, 11.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Alitari ya xikwembu lexi nga tiviwiki, emarhumbini ya Pergamo, le Turkey

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Xifaniso lexi kovotliweke lexi kombaka muluvisi wa lembe-xidzana ra vumbirhi kumbe ra vunharhu C.E.

[Xihlovo Xa Kona]

Erich Lessing/Art Resource, NY