‘U ta kela suku lomu zitsungeni’

A ZILO lezo zi nga hi lomu ka wutshamu go fihlala, na zi phutselwe hi sango ga hlanga, zi thumbilweko hi Março wa 1961, zi wa hi kwalomo ko hunza 400 wa zilo, niku a wunyingi ga zona zi wa mahilwe hi suku. Xikari ka zona ku wa hi ni tixakaxaka ta zidlodlo, tinhonga ta wuhosi, zilo zo tira hi zona, tinhonga to komba zikhundla, ni zilo zinwani za kulwa hi zona yimpi. A kuthumbiwa ka zilo lezi ku na ni lisima ka vagonzi va Biblia kota lezi a bhuku ga Genesisi 4:22 gi kumbukako Tubal-kaini kota “mufuli wa zontlhe zo kariha, za ziketse ni za suku.”

Ku na ni ziwutiso zo tala xungetano hi lomu a zilo lezo za lisima zi tako hi kona. Hambulezo, a kuthumbiwa ka zona ku komba lezaku a vanhu matikweni lawa ma kumbukiwako lomu ka Biblia va sangulile kale ku tiva ku kela suku, ku yi nyekisa, ni ku maha hi yona zilo.

MATSHAMU YA SUKU TIKWENI GI TSUMBISILWEKO

A xikhati lexi a vaIsraeli va nga hi kusuhani ni ku nghena Tikweni gi Tsumbisilweko, Mosi i te ngalo kabye: ‘U ta kela suku lomu zitsungeni za tiko lego.’ (Deuteronome 8:7-9) A titlhari ta ku vevulela zilo za kale ti kumile migodi yo tala ni matshamu yo tala ya ku nyekisa, yo kota Feinan, Timna, ni Khirbat en-Nahas. Xana a matshamu lawo ma komba yini?

A marumbi ya Feinan ni Timna ma tele hi makhele yo koma, ku nga matshamu lawa ku nga keliwa suku kwalomo ka 2.000 wa malembe nzhako. Hambu nyamutlha, lava va enzelako wutshamu legi va nga wona zipalavati za maribye ya suku za matlhakatlhaka ya wukuxe zi hangalakeleko. A vakeli va kale va suku va wa kwamulela a suku leyi yi nga woneka lahandle ka maribye hi ku tirisa zibya za maribye. Anzhako ka ku mbheta a suku leyi yi nga woneka seno handle, va wa engetela ku kela hi zibya za tisimbi, va maha timhako ta hombe ni migodi. Ka bhuku ga Joba, lomu ka Biblia, hi kuma tlhamuselo wa matirela lawo. (Joba 28:2-11) Lowo wu wa hi ntiro wo nonoha nguvu. Kunene, kusukela ka zana ga malembe ga wunharu kala ka ga wuntlhanu Nguveni ya Hina, a vafumeli va Roma va wa khomela zigevenga za hombe ni tikhumbi lezaku zi tira ka migodi ya suku le Feinan.

Le Khirbat en-Nahas (zi tlhamuselako ku “Marumbi ya suku”) ku na ni tinhulu ta hombe ta chaka gi nga huma loku ku nyekisiwa suku, lezi zi kombako lezaku ku wa hi ni matshamu ya hombe ya ku nyekisa. A titlhari ti alakanya lezaku a zilo lezo za lisima zi wa tisiwa hi migodi ya wuakelwani, yo kota le Feinan ni le Timna. Kasi ku hambanyisa suku ni maribye, zinwe ni tisimbi tinwani ti nga hasi ka misava, ku wa tirisiwa miphayiphi ya ku vuretela nzilo kasi ku engetela kuhisa kala ka xipimo xa 1.200°C hi xipimo xa 8 kuya ka 10 wa tihora. Hi tolovelo, kasi ku humesa a xipimo xa kilo yinwe ya suku ku wa laveka xipimo xa 5 wa tikilo ta maribye lawo, lezi hi kugumesa va nga wumba hi zona zibya za tixakaxaka.

KUTIRISIWA KA SUKU LE ISRAELI WA KALE

Le Xitsungeni xa Sinai, Jehova Nungungulu i wulile hi kukongoma lezaku a simbi leyo yo saseka ni yo hatima yi wa fanele ku tiriswa kuakeni ka tabernakeli, niku hi nzhako ka xikhati a tempeli ya Jerusalema yonawu yi lo akiswa zalezo. (Eksodusi, xipimo 27) Kuzilava a vaIsraeli va wa hi ni wutlhari go kari ga ku maha zibya za tisimbi na va nga seya Gipite, kutani ku ngha va gi kumile kwaseyo. A xikhati lexi va nga huma le Gipite, va zi kotile ku maha role ga nzalama yi nyekisilweko. Va zi kotile kambe ku maha a zilo zo tala za suku lezi zi nga laveka ntirweni wa tabernakeli — zo kota zinamelo, timbita, mapani, mafoxola, magarfo. — Eksodusi 32:4.

Hi nzhako ka xikhati pfhumbeni gabye le xiwuleni, kuzilava na va hi matlhelweni ya Punona (laha nyamutlha zi kotekako ku ngha ku hi kona ku nga Feinan), gi nga wutshamu gi nga ni suku yo tala, a vanhu va lo ngurangura xungetano hi manna ni ku lava mati. Kota tsayiselelo, Jehova i lo rumela tinyoka ta wuxungu leti ti nga daya vanhu vo tala. Anzhako ka kuva a vaIsraeli va ti solile, Mosi i lo va kombelela, zonake Jehova a mu leletela ku maha xifananiso xa nyoka ya suku a yi hayeka laha sinyeni. A matimu ya kona me ngalo: “Ku waku loku munhu a lumiwa hi nyoka, a cuwuka ka nyoka ya suku, a hanya.” — Mitsengo 21:4-10; 33:43.

SUKU YA HOSI SOLOMONI

Hosi Solomoni i tirisile suku yo tala nguvu kuakeni ka tempeli le Jerusalema. A kutala ka suku leyo yi wa kumilwe hi papai wakwe, Davida, a xikhati a nga hlula a maSiria. (1 Kronekele 18:6-8) A “bimbi ga suku,” ku nga xinamelo xa hombe lexi xi nga tirisiwa hi vapristi kasi ku hlamba, xi wa nghena xipimo xa 66.000 wa tilitro, niku kuzilava xi wa binza xipimo xa 30 wa matonelada. (1 Tihosi 7:23-26, 44-46) Hi kulanzela, ku wa hi ni timhanzi timbiri ta hombe ta suku laha nyangweni ya tempeli. A timhanze leto ti wa hi ni 8 wa timetro a kuleha ni tihloko ta 2,2 wa timetro a kuleha. Ti wa hi mabhombofu ma nga hi ni kudziva ko ringana 7,5 wa tisentimetro lomu mareveni, ni kuanama ka 1,7 wa timetro. (1 Tihosi 7:15, 16; 2 Kronekele 4:17) Hi nga alakanyela a suku yontlhe leyi yi tirisilweko kasi ku maha zilo lezi ntsena; handle ko kanakana u ta tala hi kuhlamala!

A suku yi wa tirisiwa nguvu kambe wutomini ga siku ni siku hi vanhu va zikhatini za kutsaliwa ka Biblia. Hi xikombiso, a Biblia ga kumbuka matlhari, mangenje, zibya za ku chaya wucenje, ni tivati to mahiwa hi suku. (1 Samueli 17:5, 6; 2 Tihosi 25:7; 1 Kronekele 15:19; Tisimu 107:16) Jesu i wulawulile hi mali ya “suku;” mupostoli Paule yenawu i kumbukile “Alexandro, a mufuli wa suku.” — Mateu 10:9; 2 Timote 4:14.

A titlhari ta ku vevulela zilo za kale ni vatsali va matimu va ha hi ni ziwutiso zo tala xungetano hi zibuka za suku za xikhatini xa kutsaliwa ka Biblia, zinwe ni zilo za lisima za Nahal Mishmar. Kanilezi, a mhaka ya lisine hi lezaku a tiko legi a vaIsraeli va nyikilweko gona hakunene gi wa hi ‘tiko go saseka, legi va nga wa ta kela suku lomu zitsungeni za gona,’ kota lezi hi zi wonako lomu ka Biblia. — Deuteronome 8:7-9.