Kuhangalaka ka Mhaka ya Nungungulu le Espanya wa kale

MUPOSTOLI Paule i tsalile magezu lawa na a tsalela maKristu-kulobye le Roma kwalomo ka lembe ga 56 Nguveni ya Hina. A ku Paule i yile Espanya kutani ahihi, a Biblia a ga ha wuli. Hambulezo, a lisine hi lezaku hi kota ya kutikarata ka Paule kutani ka varumiwa vanwani va maKristu, a mahungu yo saseka ya Mhaka ya Nungungulu, ma chikele le Espanya ka zana ga malembe ga wumbiri Nguveni ya Hina.

Zalezo, ku lo sangula kuva ni maKristu yo tala le Espanya lawa ma ngaya ma engeteleka. Hi kota ya lezo, ku lo laveka Biblia gi hunzuluselweko hi xiLatini. Zi vile tano hakuva ka zana ga malembe ga wumbiri Nguveni ya Hina, a tiko ga Espanya gi wa fumiwa hi Roma hi malembe yo hlaya niku a xiLatini hi xona xi nga tiriswa nguvu Mufunweni wontlhe wa Roma.

A BIBLIA GA XILATINI GI LO TATISA XILAVEKO

A maKristu yo sangula ya Espanya ma lo humesa maBiblia yo hambanahambana ya xiLatini ma tiviwako kota Vetus Latina Hispana. A maBiblia lawo ya xiLatini ma lo tirisiwa le Espanya hi malembe yo hlaya kala kusanguleni ka zana ga malembe ga wuntlhanu Nguveni ya Hina laha Jerome a nga mbheta a wuhunzuluseli gakwe ga xiLatini go tiveka nguvu, ku nga Vulgata.

A wuhunzuluseli ga Jerome — legi a gi mbhetileko le Betlehema, Palestina — gi lo chikela le Espanya hi xihatla. Laha Lucinius, xigonzani xa Biblia xo ganya, a nga tiva lezaku Jerome i wa kari a hunzulusela Biblia hi xiLatini, i lo lava ku hatlisa a gi kuma zalezo gi mbhelako. I lo ruma 6 wa vatsali lezaku vaya Betlehema va ya kopiyara a Biblia lego va wuya nago Espanya. Ka mazana ya malembe ma nga lanzela, a Vulgata gi lo valeta a Vetus Latina Hispana hi kutsongwani-kutsongwani. A maBiblia lawo ya xiLatini ma lo vuna vanhu va Espanya lezaku va gonza Biblia va tlhela va zwisisa mahungu ya gona. Kanilezi laha a Mufumo wa Roma wu ngaya kugumeseni, ku lova ni xilaveko xa tinwani lirimi.

BIBLIA KA ZIPALAVATI ZA MARIBYE

Ka zana ga malembe ga wuntlhanu Nguveni ya Hina, a vaVizigodo ni tinwani tixaka ta Alemanya va lo dumela Espanya, zonake ku nghena lirimi liswa — la xiGotiko. A vadumeli lavo va wa hi va wuKristu go kari gi nga tiviwa kota xiAriani, legi gi nga kaneta a gonzo ya Vanharu-munwe. Va lota ni wuhunzuluseli gabye ga Mitsalo — ku nga Biblia ga xiGotiko ga Ulfilas. A Biblia lego gi lo leriwa le Espanya kala kugumeseni ka zana ga malembe ga wu 6 Nguveni ya Hina, laha Reccared, a hosi ya vaVizigodo, a nga tsika a xiAriani a maha muKatolika. I lo hisa mabhuku wontlhe ya xiAriani, a ku patsa ni Biblia ga Ulfilas. Kota wuyelo ga kona, a mitsalo yontlhe ya xiGotiko yi lo fuva le Espanya.

Hambulezo, ka xikhati xalexo a Mhaka ya Nungungulu yi lo simama ku hangalaka le Espanya. Ahandle ka xiGotiko, ku wa hi ni xiLatini xinwani xi nga wulawuliwa nguvu le Espanya, lexi hi kufamba ka xikhati xi pswalileko a tirimi leti ti wulawulwako le Península Ibérica.a A mabhuku ya kale ya xiLatini lexo ma wa tiviwa kota maribye ya Vizigodo, hakuva ma wa tsaliwa ka zipalavati za maribye. A mabhuku lawo nja zana ga malembe ga wu 6 ni ga wu 7 Nguveni ya Hina, niku a yo kari ma na ni zipanze zo kari za bhuku ga Tisimu ni za mabhuku ya Ivangeli. A xinwe xa zipalavati lezo xi na ni mahungu wontlhe ya Lisimu 16.

A kuva ku hi ni timhaka leto ta Mitsalo ka zipalavati za maribye zi komba lezaku a vanhu va nyalidede vonawu va wa gonza ni ku kopiyara a Mhaka ya Nungungulu xikhatini lexo. Zi wonekisa ku khwatsi a vagonzisi va wa tirisa timhaka ta Biblia kasi ku gonzisa vanana a ku lera ni ku tsala. A kuhambana ni mabhebhe yo dura lawa ma nga tirisiwa hi tihosana xikhatini lexo kasi ku maha maBiblia yabye ma nga hi ni zithombe, a maribye ma wa nga duri.

A ginwe ga maBiblia lawo ma nga ni zithombe gi kumeka ka chechi ya San Isidoro le León, Espanya. A Biblia lego ga 960 Nguveni ya Hina, gi na ni 516 wa mabhebhe ya xipimo xa 47 wa tisentimetro a kuleha ni 34 wa tona a kuanama, na gi binza xipimo xa 18 wa tikilo. A ginwani, legi zalezi gi nga biblioteka ya vaVatikano, i Biblia ga Ripoll, ga kwalomo ka 1020 Nguveni ya Hina. Legi ginwe ga maBiblia ya kale ma sasekiselweko nguvu. Kasi ku maha ntiro lowo, a mumonge i wa mbheta siku gontlhe na a tsala letela ginwe ntsena kutani viki gontlhe na a longisela kapa. Kanilezi, hambu lezi a maBiblia lawo ma nga sasekile, a ma vunangi nguvu ku hangalasa Mhaka ya Nungungulu xikari ka vanhu.

BIBLIA GA XIARABE

Ka zana ga malembe ga wu 8, ku lo mila lirimi linwani le Espanya hi kota ya kunghena ka vaMwinyi. Ka matshamu lawa a vaMwinyi va nga fuma ka wona, a xiArabe xi lo hlula xiLatini, zonake kuva ni xilaveko xa Biblia hi lirimi lelo.

A maBiblia yo tala ya xiArabe — nguvunguvu a mabhuku ya Ivangeli — handle ko kanakana ma hangalakile nguvu le Espanya wa kale. Zi wonekisa ku khwatsi ka zana ga malembe ga wu 8, John, a bhixopo wa Sevilha, i hunzulusele a Biblia gontlhe hi xiArabe. A yo biha hi ku a kutala ka maBiblia ya xiArabe ma nwalele. A bhuku ginwe ga tiIvangeli gi hunzuluselweko hi xiArabe xikari ka zana ga malembe ga wukhume gi kona ka chechi yo kari le León, Espanya.

KU LO HUMELELA MABIBLIA YA XIPANYOLI

Kumbheleni ka malembe lawa ma wuliwako lezaku i Idade Média, a xiKatalawu, kutani xiPanyoli, xi lo sangula ku vuvuma le Península Ibérica. A lirimi leli la liswa li lova xibya xa lisima xa ku hangalasa hi xona a Mhaka ya Nungungulu.b A wuhunzuluseli go sangula ga Biblia hi xiPanyoli gi kumekile ka La Fazienda de Ultra Mar, kusanguleni ka zana ga malembe ga wu 13. A mitsalo leyo ya Biblia yi na ni matimu ya lipfhumba lo kari la kuya Israeli, niku yi patsa mahungu ya lomu ka 5 wa mabhuku yo ranga ya Biblia ni manwani mabhuku ya Mitsalo ya xiHeberu zinwe ni tiIvangeli ni Mapapilo.

A varangeli va wukhongeli a va gi tsakelangi a wuhunzuluseli lego. Hi 1234, a Hubye ya Tarragona yi lo laya lezaku a mabhuku wontlhe ya Biblia hi xiPanyoli ma yiswa ka vafundisa lezaku ma ya hiswa. Lexi xi tsakisako hi lezaku a xileletelo lexo a xi nyimisangi kuhunzuluselwa ka Biblia. Hosi Alfonso X (1252-1284), loyi a woniwako kota mutsali wo sangula wa mabhuku hi xiPanyoli, i lo lava lezaku a Mitsalo yi hunzuluselwa yita ka lirimi lelo la liswa a tlhela a seketela ntiro lowo. A maBiblia ya xiPanyoli ya xikhati lexo ma patsa a Biblia Pre-Alfonsina ni Biblia Alfonsina gi humeleleko xikhatanyana nzhako ka lego, legi gi nga hi gona bhuku ga hombe ka wontlhe ma hunzuluselweko hi xiPanyoli xikhatini lexo.

A maBiblia lawo ya mambiri ma vunile ku yimisa ni ku tiyisa a lirimi la xiPanyoli. Tlhari Thomas Montgomery i wula lezi xungetano hi Biblia Pre-Alfonsina: “A muhunzuluseli wa Biblia legi i mahile ntiro wo hlamalisa mhakeni ya ku hunzulusela khwatsi ni ku tirisa mawulawulela ma nene. . . . I tirisile mawulawulela yo olova ni yo dlunyateka hi laha zi nga laveka ha kona ka vanhu va nga kala va nga xi tivi khwatsi a xiLatini.”

Kanilezi, a maBiblia lawo yo sangula ya xiPanyoli ma wa hunzuluselwa hi ka Vulgata ga xiLatini, na ku nga hi ka tirimi leti a Biblia gi nga tsaliwa hi tona kusanguleni. Kusukela ka zana ga malembe ga wu 14, a titlhari to hambanahambana ta vaJuda ti lo hunzulusela a Mitsalo ya xiHeberu yiya ka xiPanyoli, na ti hunzulusela hi ka xiHeberu hi kukongoma. Ka xikhati lexo, le Espanya hi kona ku nga hi ni vaJuda vo tala nguvu tikweni gontlhe ga Europa, niku a vahunzuluseli va vaJuda va wa hi ni maphepha ya Mitsalo ya xiHeberu kasi ku yi tirisa ntirweni wabye.c

A xikombiso xinwe xa hombe ku vile Biblia Alba, gi mbhelileko ka zana ga malembe ga wu 15. Luis de Guzmán, a nga hi muPanyoli wa nduma, i lo ruma Rabi Moisés Arragel lezaku a hunzulusela Biblia hi xiPanyoli xa castizo (xo buva). I lo nyika zigelo zimbiri za kuva a kombele ku mahelwa ntiro lowo. Xo sangula, i te ngalo: “A maBiblia lawa ma nga kona inyamutlha hi lirimi leli a ma hunzuluselwangi khwatsi,” niku xa wumbiri, “A vanhu vo kota hina va lava mitlhamuselo lomu mareveni kasi ku zwisisa a zipanze le’zo karata.” A xikombelo xakwe xi komba lezaku a vanhu xikhatini xakwe va wa zi lava nguvu ku gonza Biblia ni ku gi zwisisa. Xi komba kambe lezaku a Mitsalo ya xiPanyoli yi wa sina yi hangalakile nguvu le Espanya.

Hi kota ya vahunzuluseli ni vatsali va xikhatini lexo, a vanhu va gonzileko le Espanya zi wa va olovela ku lera Biblia hi tirimi tabye. Kota wuyelo ga lezo, mutsali wa matimu Juan Orts González i wulile lezaku “a vaPanyoli va wa gi tiva nguvu Biblia ku hunza vaJerimani kutani vaNgiza mahlweni ka xikhati xa kuhanya ka Lutero.”

Hambulezo, kumbheleni ka zana ga malembe ga wu 15, a Inquisição Espanhola yi lo beletela vanhu a ku hunzulusela kutani kuva ni Mitsalo hi tirimi tontlhe ta Espanya. A Biblia gi lo beletelwa hi malembe yo hlaya. Ku lo hunza mazana manharu ya malembe na ga ha beletelwa. Ka xikhati lexo xo nonoha, a vahunzuluseli vo kari vo tiya hlana va lo humesa maBiblia maswa ya xiPanyoli va ma hangalasa Espanya hi lomu kufihlaleni.d

Kota lezi hi zi wonako ka matimu lawa ya Biblia le Espanya wa kale, a valala va zamile ku fuvisa a Mhaka ya Nungungulu hi malembe yo tala. Hambulezo, a va zi kotangi ku miyeta a magezu ya Nyamintamu. — Tisimu 83:1; 94:20.

A ntiro wa hombe wa titlhari to tala wu mahile lezaku a Biblia gi nga fuvi gi tlhela gi hangalaka le Espanya. A vahunzuluseli va nyamutlha va lanzela a mikonzo ya vanhunzuluseli lavo vo sangula va Mitsalo hi xiLatini, xiGotiko, xiArabe, ni xiPanyoli. Kota wuyelo, a timiliyoni ta vawulawuli va xiPanyoli va zi kota ku lera Mhaka ya Nungungulu hi lirimi leli li khumbako a mbilu yabye.