U WA ZI TIVA?
Xana a zilo zi kumiwako hi titlhari ta ku vevulela zilo za kale za seketela lezi zi tsalilweko lomu ka Biblia?
Sargoni II a Hosi ya Assiria, a kumbukiwako ka Isaya 20:1
A nzima yo kari ya revista Biblical Archaeology Review yi wulile lezaku a ‘50 wa vanhu hi wutsongwani ga kona’ va kumbukiwako lomu ka Biblia ka Mitsalo ya xiHeberu, zezi zi nga tiyisiwa lezaku hakunene va vile kona hi zilo zo kari zi kumilweko hi titlhari leto. Nzeni ka zilo lezo ku kumeka a 14 wa tihosi ta ka Juda ni ta ka Israeli, zinwe ni vanhu vo tiveka nguvu va lomu ka Biblia vo kota Davida, Hezekia, ni vanhu vo kala ku tiveka nguvu vo kota Menahema na Peka. A xaxameto lowo wu patsa ni ntlhanu wa vaFaro ni 19 wa tihosi ta Assiria, Babuloni, Moabi, Persia ni Siria. Hambulezo, a tihosi a hi tona toce ti kumbukiwako lomu ka Biblia ni lomu ka zilo zi kumiwako hi titlhari ta ku vevulela zilo za kale. Ku na ni vanhu vanwani kambe vo kota vapristi va hombe, vatsali, ni vatiri vanwani va wuhosi.
Xungetano hi vanhu lavo vontlhe, a nzima leyi hi yi kumbukileko yi wula lezaku “ku na ni titlhari to tala ti vumelelanako” a ku a vanhu lavo va wa hi vamani. Hi lisine, a Mitsalo ya xiGreki ya wuKristu yi wulawula hi vanhu vanwani vo tala lava va nga hi kona, niku ku na ni zilo zi vevulelweko hi titlhari lezi zi seketelako a matimu lawo — yo kota ya Herodi, Pontiu Pilatu, Tiberiusi, Kayafasi, Sergiu Paulusi.
A tinghala ti nyamalele rini matikweni lawa a Biblia gi nga tsaliwa ka wona?
Mufananiso wa nghala wu nga laha ka khurisi ga Babuloni wa kale
Hambu lezi a tinghala ti kalako ti nga ha hi kona matikweni lawa a Biblia gi nga tsaliwa ka wona, lezi a Mitsalo yi ti kumbukako hi xipimo xa 150 wa makhati, zi komba lezaku a vatsali va gona va wa ti tiva. A kutala ka matshamu lawo ti kumbukiwako ka wona to fananisa; hambulezo, a zipanze zo kari za Biblia zi kumbuka a vanhu na va tlhangana ni tinghala. Hi xikombiso, ku na ni matimu ya Samsoni, Davida, na Benaia ma wulako lezaku va dele tinghala. (Valamuli 14:5, 6; 1 Samueli 17:34, 35; 2 Samueli 23:20) A vanhu vanwani va delwe hi tinghala. — 1 Tihosi 13:24; 2 Tihosi 17:25.
Xikhatini xa kale, a tinghala ta le Asia, (Panthera leo persica) ti wa suka hi le Asia wa Mutsongwani ni le Grekia tiya Palestina, Siria, Mesopotamia, ni nwalungu wa India. A xihari lexi xo chaviwa, xi wa tolovela ku woneka nguvu lomu ka zithombe le Oriente Próximo wa kale. A ruwa gi nga vitwa Caminho da Procissão le Babuloni wa kale, gi wa sasekisilwe lomu matlhelweni ya gona hi tinghala ti nga tsalilwe lomu ka zitini za makhokhola na ti yimile ti ku pswhe.
Ku bikiwa lezaku a ntlawa wo kari wu vitwako Cruzados, wu hlotile tinghala le Palestina kumbheleni ka zana ga malembe ga wu 12 Nguveni ya Hina. Zi wonekisa ku khwatsi a tinghala le Palestina ti sangulile ku nyamalala xikhatanyana nzhako ka lembe ga 1300. Hambulezo, kala ka zana ga malembe ga wu 19, a kukumeka ka tinghala ku wa ha bikiwa le Mesopotamia ni Siria; Irã ni Iraque kusanguleni ka zana ga malembe ga wu 20.