Sayansi na Buku la Genizesi
Ŵanandi ŵakuti sayansi yikususka ivyo Baibolo likuyowoya pa nkhani ya kulenga. Kweni unenesko ngwakuti sayansi na Baibolo vikususkana yayi pa nkhani iyi. Kususkana kuli pakati pa sayansi na fundo za magulu ghanyake gha ŵanthu ŵakusopa. Iwo ŵakuti ivyo Baibolo likuyowoya pa nkhani ya kulenga vikachitika nkhanira ndendende ndipo vyose vikaŵako mu mazuŵa 6 gha maora 24 lililose, vyaka pafupifupi 10,000 ivyo vyajumpha.
Baibolo likuyowoyapo yayi fundo iyi. Liyowoyenge vyanthena, mphanyi maukaboni agho ŵasayansi ŵasanga mu vyaka 100 ivyo vyajumpha ghali kuvumbura kale kuti likuteta. Para talisambira makora Baibolo tikusanga kuti palije kususkana pakati pa ivyo likuyowoya na fundo izo ŵasayansi ŵabowozga. Pa chifukwa ichi, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakukolerana nawo yayi ŵanthu awo ŵakuti vyose vikalengeka mu mazuŵa ghachoko waka. Tiyeni tiwone ivyo Baibolo likusambizga nadi.
Buku la Genizesi likuyowoyapo yayi kuti charu na chilengiwa chose vikaŵako mu mazuŵa 6 gha maora 24 lililose vyaka vichoko waka ivyo vyajumpha
Kasi “Pakwamba” Pakaŵa Pawuli?
Buku la Genizesi likwamba na mazgu ghapusu kweni ghakuzirwa. Mazgu agha ghakuti “pakwamba, Chiuta wakalenga kuchanya na charu chapasi.” (Genizesi 1:1) Ŵanandi awo ŵakulimanya makora Baibolo ŵakuzomera kuti vesi ili likunena ivyo vikachitika pambere mazuŵa gha kulenga ghandambe. Ivyo vikachitika mu mazuŵa gha kulenga vikwambira pa vesi 3. Kasi ichi chikung’anamurachi? Kuyana na ivyo mazgu ghakwamba mu Baibolo ghakuyowoya, kuchanya na charu chapasi vikaŵako kale pambere mazuŵa ghakulengera vinthu vinyake vyose ghandambe.
Ŵakaswiri awo ŵakusambira umo charu chili kuwumbikira ŵakuti charu chamara vyaka 4 biliyoni. Kweni awo ŵakusambira vyakuchanya ŵakuŵelengera kuti chilengiwa chose chakhala vyaka 15 biliyoni. Kasi mafigara agha panji ghanyake agho ŵangasanga munthazi ghakususkana na lemba la Genizesi 1:1? Yayi. Baibolo likuyowoya yayi vyaka vyeneko vya “kuchanya na charu chapasi.” Sayansi yikususka yayi ivyo Baibolo likuyowoya.
Kasi Mazuŵa gha Kulenga Ghakaŵa Ghatali Wuli?
Kasi mazuŵa gha kulenga ghakaŵa ghatali wuli? Kasi ghakaŵa gha maora 24 lililose? Ŵanyake ndimo ŵakuyowoyera. Iwo ŵakuti Mozesi, uyo wakalemba buku la Genizesi, pamanyuma wakazunura zuŵa lakulondezgana na la sikisi pakuyowoya vya Sabata. Pa chifukwa ichi, iwo ŵakuti mazuŵa sikisi agho Chiuta wakalenganga vinthu ghakaŵa mazuŵa gheneko gha maora 24 lililose. (Ekisodo 20:11) Kasi ivyo likuyowoya buku la Genizesi vikukolerana na maghanoghano agha?
Yayi, palije kukolerana. Fundo njakuti lizgu Lachihebere ilo lang’anamurika kuti “zuŵa” lingang’anamura nyengo iyo utali wake ungapambana, ni maora 24 pera yayi. Chiyelezgero ni ichi: Apo Mozesi wakalongosoranga mwakudumura umo Chiuta wakalengera vinthu, mazuŵa ghose sikisi wakaghazunura nga ni zuŵa limoza. (Genizesi 2:4) Chinyake ntchakuti pa zuŵa ilo wakamba kulenga vinthu vinyake, “Chiuta wakathya ungweru, Muhanya. Ndipo chisi wakachithya Usiku.” (Genizesi 1:5) Pa lemba ili, chigaŵa chimoza pera cha zuŵa la maora 24 ndicho chikuchemeka kuti “muhanya.” Ntheura Malemba ghakuyowoyapo yayi kuti mazuŵa agho Chiuta wakalenganga vinthu ghakaŵa gha maora 24 lililose.
Ipo mazuŵa gha kulenga ghakaŵa ghatali wuli? Baibolo likuyowoya yayi; kweni ivyo vikulongosoreka mu Genizesi chaputara 1 na 2 vikulongora kuti yikaŵa nyengo yitali.
Mazuŵa Sikisi Ghakulengera Vinthu
Mozesi wakalongosora nkhani ya kulenga mu Chihebere, ndipo wakalemba munthowa yakuti munthu uyo wali pa charu wangapulikiska. Fundo ziŵiri izi para tasazgapo fundo yakuti kuchanya na charu chapasi vikaŵako kale pambere nyengo panji mazuŵa ghakulengera vinthu vinyake ghandambe, zikutovwira kupulikiska nkhani ya kulenga. Mwawuli?
Ivyo vikamba kuchitika pa “zuŵa” lakwamba vikalutilira na kunjira ku mazuŵa ghanyake
Para tafwasa nayo nkhani ya mu buku la Genizesi, tikusanga kuti ivyo vikachitikanga pa “zuŵa” limoza la kulenga vikanjiranga ku “zuŵa” linyake, panji kujumphilira. Chiyelezgero ni ichi: Pambere “zuŵa” lakwamba lindambe, ungweru wakufuma ku dazi, ilo panyengo iyo likaŵako kale, ukatondekanga kufika pa charu. Panji ungweru ukatondekanga kupolota mu mabingu. (Yobu 38:9) Mukati mwa “zuŵa” lakwamba, ivyo vikajandanga dazi vikamba kufumapo, ndipo ungweru ukamba kufika mu mlengalenga.a
Vikuwoneka kuti pa “zuŵa” lachiŵiri mlengalenga ukalutilira kungweruka, ndipo m’pata ukajulika pakati pa mabingu kuchanya na nyanja. Pa “zuŵa” lachinayi, mlengalenga ukangwerukirathu mwakuti zuŵa na mwezi vikamba kuwoneka “kuchanya.” (Genizesi 1:14-16) Panji tilongosore kuti zuŵa na mwezi vikamba kuwoneka nga umo tikuviwonera taŵanthu pano pasi. Vinthu ivi vikachitikanga pachokopachoko.
Kweniso buku la Genizesi likulongosora kuti apo mlengalenga ukalutiliranga kungweluka, vyamoyo vyakuduka, na vibenene wuwo kweniso vyose vyamapapindo vikamba kuwoneka pa “zuŵa” lachinkhondi.
Kuyana na umo Baibolo likulongosolera nkhani iyi, vingachitika kuti pa zuŵa lililose panji kuti nyengo ya kulenga, kukachitika vinthu vinyake vikuruvikuru ivyo vikatora nyengo yitali. Vinyake vikwenera kuti vikamaranga zuŵa lenelilo yayi, vikalutilira m’paka kunjira ku mazuŵa ghapanthazi.b
Kuyana na Mitundu Yake
Vyakumera na vinyama vikaŵako nyengo yimoza yayi. Kasi uwu ungaŵa ukaboni wakuti Chiuta wakalenga vyamoyo kuti visinthenge vyekha na kuŵa vyamitundumitundu? Yayi. Baibolo likulongosora makora kuti Chiuta wakalenga vyakumera na vinyama kuyana na “mitundu” yake. (Genizesi 1:11, 12, 20-25) Kasi “mitundu” yakwamba ya vyakumera na vinyama yikapangika munthowa yakuti yisinthenge kuyana na malo? Kasi tingayipambaniska wuli “mitundu iyi? Baibolo likuyowoyapo yayi. Icho likuyowoya ntchakuti vyamoyo vikaŵako “kuyana na mitundu yake.” (Genizesi 1:21) Mazgu agha ghakulongora kuti vyamoyo ‘vyamtundu’ umoza vingaŵa vyakupambanako. Ukaboni uwo ukusangika mu dongo na ivyo ŵakaswiri ŵasambira vikulongora kuti vyakumera na vinyama vikusintha viŵi yayi nanga pangajumpha vyaka vinandi.
Ivyo ŵasayansi ŵabowozga vikukolerana na fundo yakuti vyamoyo vyose vikubabana “kuyana na mitundu yake”
Magulu ghanyake gha ŵanthu ŵakusopa ghakuti kuchanya na charu kweniso vyose ivyo vilipo vikalengeka mu nyengo yichoko waka, vyaka vichoko waka ivyo vyajumpha. Kweni buku la Genizesi likuyowoyapo yayi ivi. Unenesko ngwakuti vinyake ivyo buku ili likuti vikachitika pakulenga kuchanya na vyamoyo pa charu, vikukolerana na ivyo ŵasayansi ŵabowozga.
Ŵasayansi ŵanandi ŵakukana kuti Chiuta wakalenga vinthu vyose nga umo Baibolo likuyowoyera. Suzgo ndakuti ŵakugomezga chomene mahara ghawo panji gha ŵanyawo. Kweni buku la Genizesi likulongosora kuti chilengiwa chili na pakwambira. Likuti vyamoyo vikalengekanga pachokopachoko ndipo pakajumphanga nyengo pambere vinyake vindalengeke. Fundo izi zikukolerana na ivyo ŵasayansi ŵasambira. Kasi Mozesi wakazitorankhu fundo izi vyaka 3,500 ivyo vyajumpha? Pali zgoro limoza pera lakupulikikwa. Uyo wali na nkhongono kweniso vinjeru vyakupangira kuchanya na charu chapasi ndiyo wakamumanyiska vinthu ivi. Mphake Baibolo likuti Malemba “ngakupelekeka na Chiuta.”c—2 Timote 3:16.
Panyake mukujifumba mu mtima usange ntchakuzirwa kugomezga ivyo Baibolo likuyowoya pa nkhani ya kulenga. Chingaŵa wuli tiwone fundo izo zingazgora fumbo linu?
a Pakulongosora ivyo vikachitika pa “zuŵa” lakwamba, lizgu Lachihebere ilo lang’anamurika kuti ungweru ni ‘ohr, kung’anamura ungweru uliwose. Kweni pakulongosora vya “zuŵa” lachinayi, pali lizgu lakuti ma·’ohrʹ ilo likuyowoya za icho chikapelekanga ungweru.
b Chiyelezgero ni ichi: Pa zuŵa la sikisi, Chiuta wakati ‘ŵanthu ŵandane ŵazuzge charu chapasi.’ (Genizesi 1:28, 31) Ivi vikamba kuchitika zuŵa lenelira yayi, kweni vikamba kuchitika pa “zuŵa” lakulondezgapo.—Genizesi 2:2.
c Kuti mumanye vinandi, wonelerani vidiyo ya mutu wakuti Kasi Tikumanya Wuli Kuti Baibolo Likutiphalira Unenesko? iyo yikusangika pa jw.org.