VYAKOVWIRA MABANJA | KULERA ŴANA
Chifukwa Wuli Kuŵazga Nkhwakuzirwa Chomene kwa Ŵana?—Chigaŵa 1: Kuŵazga Panji Kuwonelera?
Panyengo iyo ŵana ŵinu ŵakuchezga, kasi ŵangatemwa kuti ŵachitenge vichi: kuwonelera mavidiyo panji kuŵazga? Kasi ni vichi icho ŵakwenera kuti ŵangasankha: Foni panji buku?
Kwa vyaka vinandi, ŵanthu ŵakutimbanizgika kuti ŵaŵerengenge chifukwa cha TV kweniso vinthu vinyake ivyo ŵakuwonelera na kuchita pa Intaneti. Mu 1990, Jane Healy wakalemba mu buku lake la mutu wakuti Endangered Minds kuti: “Kunthazi uku ŵanthu ŵangazakaleka kuŵazga.”
Panyengo iyo panji ŵanthu ŵakaghanaghananga kuti vingachitika yayi kuti ŵaleke kuŵazga. Ndipouli pasono apo pajumpha vyaka 30, ŵasambizgi ŵanyake mu vyaru ivyo ŵanthu ŵakugwiliskira ntchito chomene tekinoloje, ŵawona kuti ŵachinyamata ŵanandi ŵaleka kuŵazga, ndipo ivi vikupambana chomene na umo ŵanthu ŵakachitiranga kumanyuma uku.
Mu nkhani iyi
Chifukwa wuli kuŵazga nkhwakuzirwa chomene kwa ŵana?
Para ukuŵazga ukuŵa na chithuzi. Mwachiyelezgero, para ukuŵazga nkhani, ukujifumba kuti kasi mazgu gha uyo wakuzunulika mu nkhani iyi ghakupulikikwa wuli? Kasi wakuwoneka wuli? Kasi malo gha apo wali ghakuwoneka wuli? Uyo walemba nkhani wakulongosora waka, kweni uyo wakuŵazga wakwenera kughanaghanirapo ivyo vyalembeka.
Mama munyake zina lake Laura wakayowoya kuti: “Para tikuwonelera mafilimu panji mavidiyo, tikuwona umo munthu munyake wakaghanaghanirapo kuti vidiyo iyo yipangike. Kwali nkhani iyo ukuŵazga yikunozga wuli, pali chinthu chinyake chapadera icho ukutoramo. Ukughanaghanirapo ivyo munthu munyake wakalemba.”
Kuŵazga kukovwira chomene ŵana kuti ŵaŵe na mikhaliro yiwemi. Para ŵana ŵakuŵazga, ŵakwamba kuŵa na mahara ghakughanaghanirapo pa masuzgo na kusanga nthowa ya umo ŵangaghamazgira. Kweniso kuti ŵana ŵaŵazgenge, ŵakwenera kuŵikapo mtima. Para ŵana ŵakuchita nthena, ŵakwamba kuŵa na mikhaliro yiwemi nga nkhuzikira, kujikora, kweniso lusungu.
Lusungu? Enya! Ŵanthu ŵanyake ŵakufufuza vinthu ŵakugomezga kuti para ŵana ŵakuŵazga nkhani mwakupwelelera chomene kweniso kwambura kuchimbilira, vikuŵawovwira kuti ŵaghanaghanirengepo umo ŵanthu awo ŵalembeka mu nkhani iyo ŵakuŵazga ŵakujipulikira. Ivi vingawovwira ŵana kuti ŵalongorenge lusungu ŵanthu awo ŵakuŵamanya.
Kuŵazga kukovwira kuti munthu waghanaghanenge chomene. Ŵanthu awo ŵakutemwa kuŵazga, ŵakuŵazga kuyana na umo ŵangafiskira, nanga nkhuweleraposo pa ivyo ŵaŵazga usange ntchakwenelera mwakuti ŵapulikiske makora ivyo vyalembeka. Para ŵachita nthena, kanandi chikuŵa chipusu kukumbuka ivyo ŵaŵazga na kupindura navyo.—1 Timote 4:15.
Dada munyake zina lake Joseph wakati: “Para ukuŵazga, chikuŵa chipusu kughanaghanirapo ng’anamuro la ivyo ukuŵazga, na kughanghanira umo vikukolerana na ivyo ukumanya kale, ndiposo kuwona ivyo ungasambirapo pa ivyo ukuŵazga. Ni nyengo zose yayi apo mavidiyo na mafilimu ghakutichiska kuti tighanaghanirengepo pa vinthu.”
Fundo yikuru: Nangauli nyengo zinyake mavidiyo ngakukhumbikwa, kweni ŵana ŵinu ŵangataya chinthu chakuzirwa chomene para ŵangaleka kusanga nyengo yakuŵazgira.
Kasi mungawovwira wuli ŵana ŵinu kuti ŵatemwenge kuŵazga?
Yambanipo luŵiro. Chloe uyo ni mama wa ŵana ŵaŵiri ŵanyamata wakati: “Tikamba kuŵazgira ŵana ŵithu pambere ŵandababike, ndipo tikalutizga kuŵaŵazgira pamanyuma pakuti ŵababika. Ndise ŵakukondwa chomene kuti tikaŵikapo mtima. Mukuluta kwanyengo, nawo ŵakamba kutemwa chomene kuŵazga ndipo chikazgoka chakurya chawo.”
Fundo ya mu Baibolo: “Kufuma pa ubonda, wamanya malemba ghatuŵa.”—2 Timote 3:15.
Sangani malo ghawemi ghakuŵazgirako. Wovwirani mwana winu kuti chiŵe chipusu kwa iyo kusanga nyengo yakuŵazgira mwakumusangira mabuku agho wangaŵazga. Mama munyake wa ŵana 4 wakasachizga kuti: “Sangani mabuku agho mwana winu wangatemwa kuŵazga ndipo ŵikani mabuku agha pafupi na bedi lake.
Fundo ya mu Baibolo: “Lera mwana mu nthowa iyo wakwenera kwendamo, nanga wangakura wafumengemo chara.”—Zintharika 22:6, mazgu ghamusi.
Ŵikani mphaka pa nkhani yakugwiliskira ntchito Intaneti. Dada munyake zina lake Daniel wakayowoya kuti ntchiwemi chomene kuŵa na zuŵa limoza namise apo waliyose wakwenera yayi kugwiliskira ntchito vinthu vya tekinoloje. Iyo wakati: “Nanga ungaŵa usiku umoza pa sabata, tikaŵanga na mise yiwemi yambura kuwonelera TV. Tikasanganga nyengo yakuŵazgira, kwali tose pamoza panji waliyose payekha.”
Fundo ya mu Baibolo: “Musande ivyo ni vinthu vyakuzirwa chomene.”—Ŵafilipi 1:10.
Ŵani chiyelezgero chiwemi. Mama munyake uyo wali na ŵana ŵaŵiri ŵasungwana zina lake Karina wakayowoya kuti: “Pangiskani nkhani izo mukuŵazga kuŵa zanadi ku ŵana ŵinu. Mungachita nthena kwizira mu nthowa ya umo mukuŵazgira kweniso chimwemwe icho mukusanga kufuma pa ivyo mukuŵazga. Para mukutemwa kuŵazga, ŵana ŵinu ŵalondezgenge chiyelezgero chinu.”
Fundo ya mu Baibolo: “Lutilira kuŵazga pa wumba.”—1 Timote 4:13.
Ni ŵana wose yayi awo ŵazamutemwanga kuŵazga. Ndipouli, para mukuŵachiska, mungawovwira ŵana ŵinu kuti ŵasange nkhongono iyo ŵakukhumbikwira kuti ŵatemwenge kuŵazga. David uyo ni dada wa ŵana ŵaŵiri ŵasungwana wakachita chinthu chinyake kuti wawovwire ŵana ŵake. Iyo wakuti: “Nkhaŵazganga ivyo ŵana ŵane ŵakaŵazganga, ivi vikanovwira kuti nimanye ivyo ŵakatemwanga ndipo vikatipanga mwaŵi wakuti tiŵe na vinthu vyakuti tingadumbiskana. Tikaŵa na kagulu kithu kakuŵazga. Ichi chikaŵa chakukondweska chomene!”