Oktuvre

Mi laj kojtikintik li Jesuse, xuʼ jech jnoptik kʼuchaʼal tsnope xchiʼuk xuʼ jchanbetik stalelal. ¿Kʼuxi xuʼ mas to xkamigointik li Jesuse? Jaʼo kʼalal mas chkojtikintike xchiʼuk ti jechuk jnoptik kʼuchaʼal tsnope. Jkʼeltik kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal. Li stuke jaʼ mas tsots skʼoplal laj yil ti tskolta yantike, «maʼuk la spas li kʼusi lek chaʼi stuke» (Rom. 15:1-3; Mat. 20:28). Jaʼ yuʼun, oy kʼusitik la spas ta stojolal yantik manchuk mi laj yil-o svokol, laj yakʼanan ta perton xchiʼuk muʼyuk xkap ta anil akʼo mi oy kʼusitik chopol albat (Juan 1:46, 47). ¿Mi chopol xa van laj yil Jesus kʼalal oy buchʼu chopol kʼusi tspase? Mu jechuk (1 Tim. 1:12-14). Toj tsots skʼoplal ti jechuk xkiltik yantik kʼuchaʼal li stuke, yuʼun xi laj yale: «Mi chakʼan abaik ta jujuntale, jaʼ jech tsnaʼ skotolik ti voʼoxuk kajchankʼopoxuke» (Juan 13:35). Jaʼ yuʼun, xiuk jakʼbe jbatike: «¿Mi chkakʼ persa sventa lekuk xkil jba xchiʼuk kermanotak jech kʼuchaʼal la spas li Jesuse?». w20.04 24 par. 11

Li krixchanoetik avie chchopol kʼoptabeik li sbi Jeovae. Pe xuʼ jpakbetik skʼoplal ti jaʼ jun chʼul Diose, ti tukʼ kʼusi tspase, ti lek yoʼontone xchiʼuk ti skʼanojutik tajeke. Xuʼ xkakʼtik ta ilel ti ta jkʼantik ti jaʼuk Ajvalil kuʼuntik li Jeovae. Kalbetik yantik ti stuk noʼox toj lek ch-ajvalilaje, ti chakʼ jun oʼontonal xchiʼuk muyubajel ta jelavele (Sal. 37:9, 37; 146:5, 6, 10). Kʼalal chkakʼtik estudioe, ep ta velta chkalbetik skʼoplal ti kʼu yelan tspas mantal li Jeovae xchiʼuk ti stuk noʼox xuʼ x-ajvalilaj ta vinajel balumile. Melel onoʼox ti tsots skʼoplal ti xkalbetik yantik li smantaltak Diose, pe li kʼusi mas ep sbalile jaʼ ti jkoltatik sventa skʼanik li Jtotik ta vinajele xchiʼuk ti tukʼuk xakʼ sbaik ta stojolale. ¿Kʼuxi xuʼ jkoltatik? Kalbetik skʼoplal kʼu yelan stalelaltak li Jdiostik ti Jeova sbie (Is. 63:7). Mi jech la jpastike, chlik skʼanik Jeova xchiʼuk chchʼunbeik smantal ta skoj ti tskʼan tukʼ chakʼ sbaik ta stojolale. w20.06 6 par. 16; 7 par. 19

Toj echʼ xa noʼox labal sba pasbil li jchinabtike. Kʼalal te toʼox tikʼilutik ta yut xchʼut jmeʼtike, ta kʼunkʼun lik meltsajuk talel li jchinabtike xchiʼuk lik ayanuk ta smilal noʼox selulaetik ta jujun minuto. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal jchinabtike chalik ti te van 100 mil miyon selulaetik oy ta xchinab li buchʼutik staoj xa svaʼlejike. Skotol li selulaetik taje jaʼ meltsanbil-o li jchinabtik ti kʼajomal 1.5 kilo yalale. Jtos ti kʼusi spas yuʼun li jchinabtike jaʼ ti xuʼ xijkʼopoj yuʼune. Akʼo mi jpʼel noʼox kʼusi chlokʼ ta ketik, li jchinabtike tspas ta mantal o tsbakʼes te van sien xchʼuxuviltak kokʼtik, jnukʼtik, yanal ketik, sbakil ketik xchiʼuk stiʼ koʼontontik. Li jchʼuxuviltik taje lek xcholet chbakʼ yoʼ jamaluk ta aʼiel li kʼusi chkaltike. Li ta 2019, laj yichʼ kʼelbel skʼoplal ti xaʼiik xa jpʼelantik kʼop li neneʼetik kʼalal naka to chvokʼike. Taje chakʼ ta ilel ti melel li kʼusi chalik li buchʼutik xchanojbeik lek skʼoplale: kʼalal chijvokʼe, xuʼ xa onoʼox kuʼuntik yaʼibel smelolal xchiʼuk xchanel yan kʼopetik. Jaʼ jmotontik yakʼojbutik Dios ti jnaʼ xijkʼopoje. w20.05 22, 23 par. 8, 9

Li Abraane lokʼ ta yoʼonton skomtsanel li kʼusitik lek toʼox oy yuʼun ta Ure. ¿Kʼu yuʼun? «Yuʼun jaʼ smalaoj li jteklum ti oy lek sbatsʼi [naklebe]» (Ebr. 11:8-10, 16). Li jteklum ti smalaoj Abraane jaʼ li Ajvalilal yuʼun Diose, ti te tsakal skʼoplal Jesus xchiʼuk li 144 mil ti tʼujbil chbatik ta vinajele. Xi chalbe skʼoplal Pablo li Ajvalilal taje: «Steklumal kuxul Dios ti jaʼ li Jerusalen ta vinajele» (Ebr. 12:22; Apok. 5:8-10; 14:1). Li Jesuse la xchanubtas yajchankʼoptak yoʼ skʼanik ti akʼo taluk li Ajvalilal taje. ¿Kʼu yuʼun? Jaʼ sventa spas li kʼusi tskʼan yoʼonton Dios «ta sba balumil jech kʼuchaʼal ta vinajele» (Mat. 6:10). Li Abraane mu snaʼ lek kʼu yelan chapanbil li Ajvalilal yuʼun Diose. Jal tajek mu buchʼu snaʼ «li kʼusi chʼul ti mukul skʼoplale» (Efes. 1:8-10; Kol. 1:26, 27). Pe li Abraane snaʼoj ti chkʼotik ta ajvalil junantik li snitilulaltake, yuʼun jech onoʼox albat yuʼun li Jeovae (Jen. 17:1, 2, 6). w20.08 2, 3 par. 2-4

Mu jchʼuntik li kʼusi chalik li jvalopatinej mantaletike. Li Satanase ep buchʼutik stunesoj tal sventa xchibajesutik ta mantal. Jaʼ yuʼun, skʼan jkʼeltik lek mi melel li kʼusi chkichʼtik albele o mi jecheʼ. Li kajkontratike xuʼ spukik batel jecheʼ loʼiletik ta Internet o ta redes sociales sventa mu xa jpat koʼontontik ta stojolal Jeova xchiʼuk ti chopoluk xa xkiltik li kermanotaktike. Mu me xijlaj ta loʼlael, yuʼun jaʼ tspuk talel li Satanase (1 Juan 4:1, 6; Apok. 12:9). Sventa mu xchibajesutik li Satanase, skʼan jpat lek koʼontontik ta stojolal Jesus xchiʼuk jchʼuntik ti jaʼ vaʼanbil yuʼun Jeova sventa xkʼot ta pasel li kʼusi tskʼan yoʼontone. Jech xtok, skʼan jpat koʼontontik ta stojolal «li tukʼil xchiʼuk pʼijil mosoil» ti jaʼ vaʼanbil yuʼun Jeova yoʼ sbeiltas li s-organisasione (Mat. 24:45-47). Mas to ta jpat koʼontontik ta stojolalik mi nopolik noʼox ta jchantik li Skʼop Diose. Maʼuk noʼox, yuʼun tstsatsub xchʼunel koʼontontik jech kʼuchaʼal jtekʼ teʼ ti tsʼunul lek yibele. Jaʼ jechtik laj yal li jtakbol Pablo kʼalal la stsʼiba li kʼusi chal li teksto avie. w20.07 23, 24 par. 11, 12

Ta skoj ti maʼuk tukʼil krixchanoutike, oy kʼusitik chopol ta jnoptik ta stojolal yantik ta skoj li kʼusi chkiltike (Juan 7:24). ¿Mi chkojtikintik-o lek jun krixchano mi jaʼ noʼox ta jkʼelbetik li spat xokone? Muʼyuk. Kalbetik junuk skʼelobil. Akʼo mi lek xtojob li jun doktore, muʼyuk me tsnaʼ lek kʼusi ip chaʼi li jun krixchano mi jaʼ noʼox tskʼele. Yan mi tskʼan tsnaʼ kʼusi ipaj-o tal, kʼu yelan chaʼi sba o ti bu kʼux chaʼie, skʼan xchikinta lek. Xuʼ van xalbe ti akʼo slokʼes s-estudio sventa xvinaj li xchamele. ¿Kʼusi van chkʼot ta pasel mi mu jechuk la spase? Xuʼ van yan-o poxil chakʼbe. Jaʼ noʼox jech ek, muʼyuk me chkojtikintik-o lek kermanotaktik mi jaʼ noʼox ta jkʼeltik ti kʼu yelan xvinajike. Skʼan me xkakʼtik persa yojtikinel ti kʼu yelanik ta melele. Akʼo mi mu xkilbetik yoʼonton li yantike, kakʼtik persa ti jchanbetik stalelal li Jeovae. Li stuke chchikintabutik, tstsak ta venta ti kʼu toʼox yelan jkuxlejaltike o li kʼusi yakal ta jnuptantike xchiʼuk kʼuxutik ta yoʼonton. w20.04 14, 15 par. 1-3

Skʼan bikʼit xkakʼ jbatik, yuʼun li buchʼutik tstoy sbaike maʼuk chakʼik ta ilel «li lekil nopbenale». Jaʼ noʼox tstikʼ sbaik ta kʼop xchiʼuk chalbe sba skʼoplal stukik. Ta skoj li kʼusi tsnopike xchiʼuk li kʼusi tspasike, ep ta velta tsta svokol stukik xchiʼuk chakʼbeik svokol li yantike. Mi muʼyuk tsjel li kʼusi tsnopike, chmakbat xchiʼuk tsokesbat snopbenik yuʼun li Satanase (2 Kor. 4:4; 11:3). Pe li buchʼutik bikʼit chakʼ sbaike lek snopbenik. Maʼuk ti tsots xa tajek skʼoplal chaʼi sbaike xchiʼuk tey ta sjolik ti ep kʼusitik spas yuʼun yantik ti jaʼ mu spas yuʼun li stukike (Filip. 2:3). Snaʼojik xtok ti «kontra chil Dios li buchʼu xtoyet xa chaʼi sbaike, pe chakʼbe slekil yutsil oʼontonal li buchʼutik bikʼit chakʼ sbaike» (1 Ped. 5:5). Li buchʼutik chakʼik ta ilel li lekil nopbenale mu skʼanik ti xkontrainatik yuʼun li Diose. Sventa bikʼituk-o xkakʼ jbatike, skʼan jchʼuntik li tojobtasel liʼe: «Lokʼik li amol talelalik ta skoj li kʼusi nopem xavaʼiik spasele, jaʼ lapik li achʼ talelale». Skʼan jkʼeltik lek li kʼusitik la spas Jesus xchiʼuk ti jchanbetik li stalelale (Kol. 3:9, 10; 1 Ped. 2:21). w20.07 7 par. 16, 17

¡Stuk xa noʼox jech ti liʼ oyutik ta steklumal Jeovae! Xkoʼolaj ti ta paraiso xa oyutike, yuʼun jun noʼox koʼontontik jkotoltik xchiʼuk xijmuyubaj noʼox. Pe ¿kʼuxi xuʼ xijkoltavan ta jujuntal li ta tsobobbaile? Li jtakbol Pabloe laj yal ti xkoʼolaj ta bekʼtalil li tsobobbaile xchiʼuk ti jaʼik stsʼakbenaltak bekʼtalil li buchʼutik te chkʼotike (Rom. 12:4-8; 1 Kor. 12:12-27; Efes. 4:16). ¿Kʼusi chakʼ jchantik li skoʼoltasobil laj yale? Jaʼ ti oy jbaliltik ta jujuntal li ta yutsʼ yalal Jeovae. Xi laj yalbe skʼoplal li Pabloe: «Ep ta tos stsʼakalul li jbekʼtaltike, akʼo mi jech, mu parejouk yabtelik jujutos, jaʼ jechutik ek, akʼo mi eputik, jun noʼox jbekʼtaltik ta skoj ti jmoj oyutik xchiʼuk Kristoe, jmoj jtsʼakoj jbatik ta jujuntal» (Rom. 12:4, 5). ¿Kʼusi smelolal li kʼusi laj yal Pabloe? Jaʼ ti jkotoltik oy jbaliltik mu ventauk li kʼusitik ta jpastik ta tsobobbaile. w20.08 20 par. 1, 2, 4

Totil meʼiletik, ¿kʼuxi xuʼ bikʼit xavakʼ abaik jech kʼuchaʼal li Jeovae? Kʼalal oy kʼusi chapasike xchiʼuk mi stakʼ chavilike, ichʼbeik ye avalab anichʼnabik ti kʼuxi xuʼ xapasike. Mi xuʼ chavilike, jechuk xapasik kʼuchaʼal chalboxuke. Li Jeovae yakʼoj ta ilel ti oy smalael yuʼune. Jech kʼuchaʼal liʼe, muʼyuk chlaj smalael yuʼun kʼalal ta slekil yoʼonton chal yajtuneltak ti muʼyuk lek chaʼiik li kʼusi snopoj tspase. Jun veltae, li Abraane laj yal ti muʼyuk lek chaʼi ti xichʼ lajesel li Sodoma xchiʼuk Gomorrae, pe li Jeovae la xchikintabe (Jen. 18:22-33). Jun velta xtoke, li Sarae tseʼin kʼalal albat ti chchiʼin yol akʼo mi ep xa ox sjabilale. Muʼyuk kap sjol li Jeovae, yuʼun la stsak ta mukʼ (Jen. 18:10-14). Mi totil meʼilot o mi molot ta tsobobbaile, ¿kʼuxi xuʼ xachanbe stalelal li Jeovae? Kʼalal chalbot avalab anichʼnab o junuk ermano ta tsobobbail ti muʼyuk lek chaʼi li kʼusi anopoj chapase, ¿kʼu yelan chavaʼi aba? ¿Mi ta anil noʼox chapak akʼoplal o mi chavaʼibe smelolal li kʼusi chalbote? Kʼalal chchanbeik stalelal Dios li buchʼutik oy kʼusi sbainojike, tstabeik sbalil li yutsʼ yalalike xchiʼuk li ermanoetik ta tsobobbaile. w20.08 10 par. 7-9

¿Kʼusi chakʼ jchantik li kʼusi la spas Pabloe? Kʼalal jaʼ toʼox lij-ochutik ta mantale, xuʼ van lek chkaʼitik kʼalal oy buchʼu tskoltautike, yuʼun ep toʼox kʼusi mu xkaʼibetik smelolal (1 Kor. 3:1, 2). Pe li avi une, xuʼ van mu xa jkʼantik koltael ta skoj ti jal xa tunemutik ta stojolal Jeova xchiʼuk ti ep xa kʼusi jchanojtike, mas to kʼalal jaʼ tskoltautik li buchʼutik achʼik to ta mantale. Pe li Jeovae ep ta velta tstunes ermanoetik xchiʼuk ermanaetik sventa stsatsubtasutik (Rom. 1:11, 12). Jaʼ yuʼun, sventa xakʼ kipaltik li Jeovae, mu jpʼajtik kʼalal tskoltautik li kermanotaktike. Lek kʼusi spas kuʼuntik mi bikʼit chkakʼ jbatike xchiʼuk mi ta jpat koʼontontik ta stojolal Jeovae, mu ventauk mi oy lek kipaltik, mi chanunajemutik, mi jkʼulejutik o ti bu likemutik tale. Jaʼ yuʼun, jpat koʼontontik ta stojolal Jeova, jchanbetik stalelal li yajtuneltak Dios ta voʼnee xchiʼuk mu jpʼajtik kʼalal tskoltautik li kermanotaktike. Mi jech ta jpastike, li Jeovae tstsatsubtasutik akʼo mi kʼun chkaʼi jbatik. w20.07 14 par. 2; 19 par. 18, 19

Kʼalal ta jcholbetik mantal li kutsʼ kalaltike, xuʼ van mas vokol chkaʼitik sventa oyuk smalael kuʼuntik. Pe xuʼ skoltautik li kʼusi chal Eklesiastes 3:1 xchiʼuk 7: «Oy yorail chijtsʼiji xchiʼuk oy yorail chijkʼopoj». Xuʼ xchanik-o mantal kʼalal lek jtalelaltike, pe skʼan onoʼox jcholbetik mantal kʼalal xuʼ chkiltike (1 Ped. 3:1, 2). Skʼan oyuk smalael kuʼuntik kʼalal ta jcholtik mantale xchiʼuk kʼalal ta jchanubtastik yantike. Jaʼ jech skʼan jpastik ek ta stojolal li kutsʼ kalaltike. Oy yajtuneltak Dios ta voʼne xchiʼuk ta jkʼakʼaliltik ti yakʼojik ta ilel ti oy smalael yuʼunike. Akʼo mi oy tajek ta yoʼonton Abakuk ti xichʼ lajesel li choplejale, xi laj yale: «Te vaʼal chikom ti bu chichabivane» (Abak. 2:1). Li jtakbol Pablo eke laj yal ti oy ta yoʼonton tstsutses li yabtele. Akʼo mi jech, laj yakʼ ta ilel ti oy smalael yuʼune. Lek tsʼakal laj yalbe-o batel skʼoplal «li mantal sventa li lekil [aʼyejetike]» (Ech. 20:24). w20.09 11, 12 par. 12-14

Stuk noʼox skotol xuʼ yuʼun li Jeovae, pe tsots akʼbil yabtel li Jesus eke. Akʼo mi jech, maʼuk ti tsots xa tajek skʼoplal chaʼi sbae. Mi bikʼit chkakʼ jbatik jech kʼuchaʼal li Jesuse, chlik jkʼan jbatik ta jujuntal, vaʼun jaʼ jech chkakʼtik ta ilel ti jaʼutik yajtuneltak Diose (Luk. 9:48; Juan 13:35). Bakʼintike, xuʼ van oy kʼusi chopol yakal chkʼot ta pasel li ta tsobobbaile xchiʼuk te noʼox skʼelojik yilel li moletike. ¿Kʼusi van ta jpastik mi jech chkiltike? Skʼan mu xijbikʼtal kʼopoj, jaʼ lek ti bikʼituk xkakʼ jbatike xchiʼuk ti jchʼuntik kʼusi chalik li buchʼutik jbabe kuʼuntike (Ebr. 13:17). Yoʼ spas kuʼuntike, lek ti xiuk jakʼbe jbatike: «¿Mi ta melel toj chopol li kʼusi yakal chkʼot ta pasele? ¿Mi skʼan xa noʼox xichʼ chapanel? ¿Mi jaʼ oy ta jba xchapanel? ¿Kʼusi oy ta koʼonton: mi jaʼ ti jmojuk tsobol oy li ermanoetike o mi jaʼ ti xkichʼ ichʼel ta mukʼe?». Li Jeovae jaʼ mas tsots skʼoplal chil ti bikʼituk xkakʼ jbatike, maʼuk li kʼusitik xijtojob spasele. Jech xtok, jaʼ mas tsots skʼoplal chil ti jmojuk tsobolutike, maʼuk kʼalal oy kʼusi lek chbat ta pasel kuʼuntike. Jaʼ yuʼun, kakʼtik persa ti bikʼituk xkakʼ jbatik kʼalal chijtun ta stojolal Jeovae. Jaʼ jech ta jkolta jbatik sventa jmojuk noʼox tsobolutik xchiʼuk li kermanotaktike (Efes. 4:2, 3). w20.07 4, 5 par. 9-11

Toj ep sbalil laj yil Jesus kʼalal koltaat yuʼun junantik antsetik ti tukʼ yakʼoj sbaike xchiʼuk ti laj yakʼik li «kʼusitik oy yuʼunik» sventa xkoltavanike (Luk. 8:1-3). Oy kʼusitik laj yakʼbe xchan ta sventa Dios. Laj yalbe yaʼiik ti chchame xchiʼuk ti chichʼ chaʼkuxesele (Luk. 24:5-8). Jech kʼuchaʼal la xchapan yajtakboltak sventa xkuch yuʼunik li prevaetike, jaʼ jech la xchapan li antsetik taje (Mar. 9:30-32; 10:32-34). Yuʼun akʼo mi jatavik batel jtakboletik kʼalal laj yichʼ chukel li Jesuse, jlom li antsetik taje te komik kʼalal te xa ox jokʼol ta jtel teʼe (Mat. 26:56; Mar. 15:40, 41). Junantik antsetik ti tukʼ yakʼoj sbaike jaʼ baʼyel laj yilik Jesus kʼalal laj yichʼ chaʼkuxesele. Vaʼun, kʼanbatik vokol ti akʼo bat yalbeik jtakboletik ti chaʼkuxiem xae (Mat. 28:5, 9, 10). Jech xtok, kʼalal oy buchʼutik lik ventainatikuk yuʼun chʼul espiritu li ta Pentekostes ta sjabilal 33, xuʼ van oy antsetik te. Lik kʼopojikuk ta yantik kʼop ek sventa xalbeik skʼoplal «li yutsil slekil yabtel Diose» (Ech. 1:14; 2:2-4, 11). w20.09 23 par. 11, 12

Xuʼ sta-o xkuxlejal krixchanoetik mi la jpastik ta yajchankʼop Kristoe. ¿Kʼu yuʼun ti jech chkaltike? Yuʼun li Jesuse xi laj yal ta Mateo 28:19 xchiʼuk 20: «Batanik, bat pasik ta jchankʼop [...], akʼbeik yichʼ voʼ». Toj tsots skʼoplal li ichʼvoʼe, yuʼun jaʼ to jech xuʼ sta skolelik. Li buchʼu tskʼan chichʼ voʼe skʼan xchʼunojuk lek ti xuʼ sta xkuxlejal sbatel osil ta skoj ti cham ta jtojolaltik li Jesuse xchiʼuk ti chaʼkuxie. Jaʼ yuʼun, xi laj yalbe batel ermanoetik li jtakbol Pedroe: «Li ichʼvoʼ ti jaʼ yakal chakolik-o avi [...] ta sventa ti chaʼkuxi li Jesukristoe» (1 Ped. 3:21). Kʼalal oy buchʼu chichʼ voʼe, xuʼ sta-o kuxlejal sbatel osile. Sventa jpastik ta jchankʼop li krixchanoetike, skʼan xijtojob lek ta chanubtasvanej (2 Tim. 4:1, 2). ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun xi laj yal li Jesuse: «Batanik, bat pasik ta jchankʼop [...], chanubtasik». Li jtakbol Pabloe laj yal ti xkakʼbetik yipal spasel li abtelal taje, yuʼun mi jech la jpastike, ta me xijkol xchiʼuk ta me xkolik ek li buchʼutik chchikintabutike. w20.10 14 par. 1, 2

Li jtakbol Pedroe la skʼupin tajek saʼel li krixchanoetike. Koltaat yuʼun Jeova sventa xtojobuk lek ta cholmantal (Ech. 2:14, 41). ¿Kʼu yuʼun ta jcholtik mantal? Jaʼ ta skoj ti jkʼanojtik li Jeovae. Mi jech chkaʼitike, jaʼ tskoltautik mi mu spas kuʼuntik chkaʼitike. Li Jesuse xi to laj yalbe Pedro kʼalal la stak ta ikʼel sventa jaʼuk xa saʼ krixchanoetike: «Mu xa xaxiʼ» (Luk. 5:8-11). ¿Kʼu yuʼun ti jech albate? Maʼuk ta skoj ti yuʼun chiʼ mi oy kʼusi snuptan mi och ta yajchankʼop Jesuse. Pe mu sta-o chaʼi ti jmoj x-abtejik ta skoj ti jaʼtik toʼox la spas skʼelobil juʼelal Jesus sventa stsakik epal choye. ¿Mi jech chavaʼi aba ek kʼalal chanopbe skʼoplal kʼusi smakoj ti cha-och ta yajchankʼop Kristoe? Mi jaʼ jeche, oyuk kʼusi xapas sventa masuk to xakʼan Jeova, Jesus xchiʼuk li yan krixchanoetike. Vaʼun, jaʼ tstij avoʼonton sventa xachʼam li takel ta ikʼel laj yal Jesuse (Mat. 22:37, 39; Juan 14:15). w20.09 3 par. 4, 5

Muʼyuk ta jalan jkʼakʼaltik, kipaltik o li kʼusitik x-ayan kuʼuntik sventa jsaʼtik «li buchʼutik oy lek ta yoʼontonik stael li kuxlejal sbatel osile» (Ech. 13:48). Jaʼ jech ta jchanbetik stalelal li Jesuse, yuʼun xi laj yale: «Jaʼ jveʼel ti ta jpasbe li kʼusi tskʼan yoʼonton li buchʼu la stakun tale xchiʼuk ti ta jtsutsesbe li yabtele» (Juan 4:34; 17:4). Li kʼusi oy ta koʼontontik eke jaʼ ti jtsutsestik li kʼusi jbainojtike (Juan 20:21). Ta jkʼantik ti jmojuk xij-abtej xchiʼuk kermanotaktik xchiʼuk li buchʼutik lubtsajemik ta mantal jaʼ to mi tal li slajebe (Mat. 24:13). Maʼuk kʼun li kʼusi laj yakʼ jbaintik Jesuse. Pe mu jtukuk oyutik, yuʼun laj yal ti te chchiʼinutik skotol kʼakʼale. Jmoj chij-abtejutik xchiʼuk Dios kʼalal ta jpastik ta yajchankʼop Kristo li krixchanoetike xchiʼuk te xchiʼinojutik li Jesuse (1 Kor. 3:9; 2 Kor. 2:17). Jaʼ yuʼun, xuʼ spas kuʼuntik. Ta jkʼupintik tajek xchiʼuk jaʼ jun mukʼta matanal chkaʼitik ti xuʼ jpastik li kʼusi jbainojtike xchiʼuk ti jkoltatik yantik yoʼ jechuk spasik eke (Filip. 4:13). w20.11 7 par. 19, 20

Jutuk mu skotoluk veltae, li kʼusi tspas totil meʼiletike xuʼ sta-o svokol li yalab xnichʼnabike o xuʼ xmuyubaj-o yuʼunik. Pe oy kʼusitik skʼan snop stukik li alab nichʼnabiletik sventa junuk noʼox yoʼontonike. Li kʼusi mas lek xuʼ jpastike jaʼ ti xijtun ta stojolal li Jtotik ta vinajele (Sal. 73:28). Li stot smeʼ Jesuse oy ta yoʼontonik ti skolta yalab xnichʼnabik yoʼ xtunik ta stojolal Jeova. Li kʼusitik la spasike laj yakʼik ta ilel ti jaʼ li kʼusi mas tsots skʼoplal chilike (Luk. 2:40, 41, 52). Li Jesus eke oy kʼusitik lekik kʼot ta nopel yuʼun ti jaʼ koltaat sventa spas li kʼusi oy ta yoʼonton Stote (Mat. 4:1-10). Toj lek yoʼonton kʼalal chʼi li Jesuse, tukʼ laj yakʼ sba xchiʼuk tsots yoʼonton. Li totil meʼiletik ti skʼanojik Jeovae xmuyubajik van tajek ti jechuk stalelal li yalab xnichʼnabik eke. w20.10 26 par. 1, 2

Jnopbetik skʼoplal li oxib loʼil liʼe: jun ermana ti ep xa sjabilale tsnopbe skʼoplal li kʼusitik lekik echʼem ta xkuxlejale, pe mas xa tsots xkuxlejal li avie. Akʼo mi jech, chakʼ-o persa chtun ta stojolal Jeova (1 Kor. 15:58). Skotol kʼakʼal tsnop ti te xa oy xchiʼuk yutsʼ yalal li ta Paraisoe. Yan ermana xtoke chvul ta sjol ti oy kʼusi chopol laj yichʼ pasbel li ta tsobobbaile, pe laj yakʼ persa ti muʼyuk tsnakʼ skʼakʼal yoʼontone (Kol. 3:13). Yan ermanoe mu xchʼay ta sjol li kʼusitik chopol la spas ta voʼnee, pe jpʼel ta yoʼonton ti tukʼ-o chakʼ sbae (Sal. 51:10). ¿Kʼusi ti jmoj yakʼoj ta yoʼontonik li oxvoʼ ermanoetik liʼe? Jaʼ ti xvul ta sjolik li kʼusi echʼem ta xkuxlejalike, pe maʼuk ti jaʼ xa batem-o ta yoʼontonike. Yuʼun tukʼ skʼelojik batel li kʼusi chtal ta jelavele. ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal taje? Jech kʼuchaʼal jun krixchano ti mu xuʼ tukʼ xanav batel mi tskʼel tajek sutel spate, li voʼotik eke mu xuʼ kuʼuntik xijtun ta stojolal Jeova mi jaʼ chkakʼ tajek ta koʼontontik li kʼusi echʼem xa ta jkuxlejaltike (Luk. 9:62). w20.11 24 par. 1-3

Li Goliate mu kʼusi spas yuʼun laj yil li Davide. Li Goliate mukʼ tajek, oy lek yabtejebtak xchiʼuk chanem lek ta paskʼop. Jaʼuk li Davide toj kerem to xchiʼuk mu xtojob ta paskʼop yilel, pe spatoj yoʼonton ta stojolal Jeova. Jaʼ yuʼun, tsal yuʼun li yajkontrae (1 Sam. 17:41-45, 50). Li Davide oy yan kʼusi la snuptan ti xuʼ van kʼun-o laj yaʼi sbae. Chtun toʼox ta stojolal li ajvalil Saul ti jaʼ vaʼanbil yuʼun Jeova te ta Israele. Tsakbil toʼox lek ta venta yuʼun li Saule. Pe ta tsʼakale, la stoy sba li Saule xchiʼuk lik itʼixajuk ta stojolal li Davide. Lik yakʼbe svokol xchiʼuk tskʼan ox ta smil (1 Sam. 18:6-9, 29; 19:9-11). Li Davide laj yichʼ-o ta mukʼ li ajvalil Saule akʼo mi muʼyuk lek kʼusi pasbat, yuʼun snaʼoj ti jaʼ vaʼanbil yuʼun li Jeovae (1 Sam. 24:6). La spat yoʼonton ta stojolal Jeova ti ta onoʼox x-akʼbat yipal sventa xkuch yuʼun li kʼusi yakal tsnuptane (Sal. 18:1 xchiʼuk titulo). w20.07 17 par. 11-13

Li kʼusitik chal li albil kʼop ta sventa li ajvalil ta norte xchiʼuk ajvalil ta sure ep xa kʼotem ta pasel, jaʼ yuʼun xuʼ jpʼel ta koʼontontik ti chkʼot ta pasel skotol li kʼusi chal albil kʼope. ¿Kʼusi xuʼ skoltautik ta yaʼibel smelolal li albil kʼop ta Daniel kapitulo 11? Jaʼ ti teuk ta joltik ti jaʼ noʼox chalbe skʼoplal ajvaliletik ti oy kʼusi spasojbeik li steklumal Diose. Akʼo mi muʼyuk ep li yajtuneltak Jeovae, ep ta velta yichʼojik kontrainel yuʼun li ajvaliletike. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li Satanas xchiʼuk sbalumile tskʼan chchʼayesbeik skʼoplal li buchʼutik chtunik ta stojolal Jeova xchiʼuk Jesuse (Jen. 3:15; Apok. 11:7; 12:17). Yan kʼusi xuʼ skoltautik ta yaʼibel smelolal li kʼusi chal Daniele jaʼ ti jkʼeltik yan albil kʼopetik ta Vivliae, yuʼun oy jlom ti snitojbe sba skʼoplale. w20.05 2 par. 1, 2

Jelajtik tajek kʼusi chal krixchanoetik ta sventa li kʼusi chkʼot ta jtojolaltik kʼalal chijchame. Pe ¿kʼusi chal li Vivliae? Kʼalal oy buchʼu chchame, tsok li sbekʼtale. Pe li Jeovae xuʼ xchaʼkuxes li krixchano taje xchiʼuk ti xakʼbe yan velta sbekʼtale, yuʼun jaʼ la spas vinajel balumil kʼalal chʼabal toʼox kʼusi oye (Jen. 1:1; 2:7). Li jtakbol Pabloe oy kʼusi laj yalbe skʼoplal sventa xakʼ ta ilel li kʼusi tspas Dios kʼalal chchaʼkuxes li jun krixchanoe. Maʼuk xa onoʼox chakʼbe li sbekʼtale, yuʼun xuʼ xakʼbe sbekʼtal jech kʼuchaʼal tskʼan yoʼontone. Laj yalbe skʼoplal li «sbekʼ tsʼunobil» ti chichʼ tsʼunele xchiʼuk ti chchʼi batele. Kʼalal chchʼie, mu xa xkoʼolaj xchiʼuk li sbekʼ tsʼunobile. Xi to laj yal xtok li Pabloe: «Oy kʼusitik kuxul ta vinajel xchiʼuk oy kʼusitik kuxul ta balumil». ¿Kʼusi smelolal taje? Li buchʼutik liʼ kuxulik ta balumile oy sbekʼtalik, pe li buchʼutik te kuxulik ta vinajele, muʼyuk sbekʼtalik jech kʼuchaʼal li anjeletike (1 Kor. 15:36-41). w20.12 9, 10 par. 7-9

Jkotoltik ta jkʼantik ti jun noʼox koʼontontik xijkuxiutike. Pe bakʼintike, oy kʼusitik tsots ta jnuptantik xchiʼuk jech van ta jakʼtik kʼuchaʼal la sjakʼ David li ta teksto avi kʼakʼale. Oy onoʼox kʼusitik ta jvul-o koʼontontik ti mu xchapaj kuʼuntike. Jech kʼuchaʼal liʼe, mu kʼusi stakʼ jpastik ti chtoy stojol jujun jabil li jveʼeltike, li jkʼuʼ jpokʼtike xchiʼuk li slokʼ jnatike. Jech xtok, mu jnaʼtik bakʼin tsujutik li jchiʼiltik ta abtel o li jchiʼiltik ta chanun sventa xijmulivaj o ti mu jamaluk xijkʼopoje. Jnaʼojtik xtok ti mu xuʼ jchʼaybetik skʼoplal li milbail xchiʼuk li majbail ti bu nakalutike. Taje jaʼ svinajeb ti muʼyuk chakʼ ta xkuxlejalik li beiltaseletik ta Vivlia li epal krixchanoetike. Li Satanas ti jaʼ dios liʼ ta balumile snaʼoj ti jaʼ chmakatik-o junantik krixchanoetik sventa xtunik ta stojolal Jeova «li vul oʼonton ta sventa skotol li kʼusitik oy ta balumile» (Mat. 13:22; 1 Juan 5:19). Jaʼ yuʼun, chil svokol skotol li krixchanoetike. w21.01 2 par. 1, 3

Li jtakbol Juane laj yalbutik ti skʼan mu jpʼajtik li kermanotaktike. Mi muʼyuk la jchʼuntik li mantal taje, xkoʼolaj ti chkakʼtik akʼo spasutik ta mantal li Satanase (1 Juan 2:11). Jaʼ jech kʼot ta pasel li ta slajebtik baʼyel sigloe, yuʼun li Satanase laj yakʼ ti akʼo spʼaj sbaik xchiʼuk ti xchʼak sbaik li yajtuneltak Diose. Kʼalal la stsʼibabe batel tsobobbailetik li Juane, oy xa ox buchʼutik jech stalelal kʼuchaʼal tskʼan li Satanase. Li buchʼu jech stalelale jaʼ li Diotrefese, yuʼun yakal xa ox chchʼak li ermanoetik ta tsobobbaile. Muʼyuk chichʼ ta mukʼ jsetʼuk li jkʼelvanejetik ti chtakatik batel yuʼun li jtsop jbeiltasvaneje. Ta skoj ti chopol chil li buchʼutik lek chchʼamik li ermanoetike, laj yakʼ persa ti tsnuts ox lokʼel ta tsobobbail li ermanoetik taje (3 Juan 9, 10). Li Satanase oy tajek ta yoʼonton ti xchʼak li steklumal Dios avie. Pe mu xkakʼtik ti jech xkʼot ta pasele. w21.01 11 par. 14

Kʼalal yakal li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, muʼyuk la sjelbun yabtejebik ta paskʼop li yajtuneltak Diose, jaʼ yuʼun kontrainatik yuʼun li ajvalil ta Alemania xchiʼuk Gran Bretañae. Li ajvalil ta Estados Unidos eke la stikʼanan ta chukel li buchʼutik tsbeiltasik li cholmantale. Vaʼun, jech kʼot ta pasel li albil kʼop ta Apokalipsis 11:7 kʼalal ta 10. Li ta sjabilaltik 1930 xchiʼuk kʼalal yakal li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, toj echʼ noʼox tsots lik skontrain tal steklumal Dios li ajvalil ta nortee. La spajesik kabteltik li Hitler xchiʼuk li buchʼutik jmoj sjol xchiʼuke. Te van 1,500 ermanoetik laj yichʼik milel xchiʼuk ta smilal noʼox laj yichʼik takel batel ta spasel tsatsal abtelal. Li ajvalil ta nortee la sokes «ti bu chʼul» xchiʼuk la slokʼes «li matanaletik ti nopajtik noʼox chichʼ akʼele», jaʼ xkaltik, ti tspajes li cholmantale (Dan. 11:30 xchaʼvokʼal, 31 sbavokʼal). Li Hitler ti jaʼ bankilal yuʼunike laj yal ta jamal ti chchʼayesbe skʼoplal li steklumal Dios ta Alemaniae. w20.05 6 par. 12, 13

Kʼalal oy xkʼuxul koʼontontik li ta tsobobbaile, muʼyuk me ta jtsal jbatik. Jvules me ta joltik ti muʼyuk la skʼan stsal sba xchiʼuk David li Jonatane mi jaʼuk la skontrain ta skoj ti jaʼ ch-och ta ajvalile (1 Sam. 20:42). Mu jkontraintik li kermanotaktik ta skoj ti oy kʼusi lek xtojobik spasele. Jaʼ mas lek jchanbetik stalelal li Jonatane xchiʼuk jpastik li kʼusi xi laj yal Pabloe: «Bikʼit xavakʼ abaik, jaʼ masuk tsots skʼoplal xavilik li yantike» (Filip. 2:3). Teuk me ta joltik ti chkoltavanik skotol li ermanoetik ta tsobobbaile. Mi bikʼit chkakʼ jbatike, jaʼ ta jkʼeltik li slekil talelalike xchiʼuk ta jtabetik sbalil (1 Kor. 12:21-25). Mi oy xkʼuxul koʼontontik ta stojolal li yantike, mas to tsobol li steklumal Diose. Jech xtok, jaʼ jech chkakʼtik ta ilel ti voʼotik melel yajtsʼaklomutik Jesuse. Vaʼun, jaʼ jech chnopajik-o talel ta stojolal Jeova li krixchanoetike. Pe li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti ta jkʼupil kʼoptatik-o li Jeova ti jaʼ «li Totil ti kʼuxutik tajek ta yoʼontone xchiʼuk jaʼ li Dios ti tspat koʼontontik ta skotole» (2 Kor. 1:3). w21.01 24 par. 14; 25 par. 16

Li avie, oy buchʼutik tspʼajutik, tslabanutik xchiʼuk toj abol kuni ba chilutik. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun mu jechuk jtalelaltik kʼuchaʼal li yan krixchanoetike. Li stukike jaʼ lek chilik li buchʼutik tstoy sbaik, jpʼel xalik xchiʼuk ti mu xchʼunik mantale. Pe li voʼotike chkakʼtik persa ti bikʼituk xkakʼ jbatike, ti manxoukutike xchiʼuk ti jchʼuntik mantale. Jech xtok, muʼyuk ta jtikʼ jbatik ta politika mi jaʼuk chij-och ta soltaroal. Muʼyuk jbalil chilutik yantik ta skoj ti muʼyuk ta jchanbetik stalelalike (Rom. 12:2). Akʼo mi muʼyuk jbalil ilbilutik, li Jeovae yakal tstunesutik sventa oyuk kʼusitik tsots skʼoplal tspas. Jech kʼuchaʼal liʼe, stuk xa noʼox jech ti kʼu yelan chichʼ cholel mantale. Yakal chichʼ jelubtasel ta jeltos kʼopetik li jrevistatike xchiʼuk chichʼ pukel ta spʼejel balumil. Jech xtok, yakal ta jkoltatik krixchanoetik kʼalal chkalbetik kʼusi chal li Vivliae. Toj labal sba li kʼusitik yakʼoj kʼotuk ta pasel li Jeovae. w20.07 15 par. 5, 6

Li Jesuse yichʼojbe ta mukʼ yabtel li Jeovae. Pe maʼuk ta skoj ti yuʼun muʼyuk spʼijile o ti mu kʼusi xtojob spasele. Laj yakʼ ta ilel ti toj pʼije, yuʼun toj kʼun ti kʼu yelan chanubtasvane xchiʼuk lek jamal smelolal (Juan 7:45, 46). Li Jeovae toj ep sbalil chil li kʼusitik xtojob spasel Jesuse, jaʼ yuʼun koʼol abtejik kʼalal la spas li vinajel balumile (Prov. 8:30; Ebr. 1:2-4). Kʼalal chaʼkuxi li Jesuse, akʼbat sventain yuʼun Jeova «skotol li kʼusitik ta vinajel xchiʼuk ta sba balumile» (Mat. 28:18). Akʼo mi toj ep kʼusitik xtojob spasel li Jesuse, jech-o tskʼanbe Jeova ti akʼo xbeiltasate. Jech ta spas ta skoj ti skʼanoj li Stote. Li malaliletike skʼan stsakik ta venta liʼe: li kʼusi la xchapan Jeova ta sventa li buchʼutik oy yabtelike maʼuk ta skoj ti mas jutuk sbalil chil li antsetike. Yuʼun tstʼuj antsetik xchiʼuk viniketik sventa jmoj x-ajvalilajik xchiʼuk li Jesuse (Gal. 3:26-29). Li Jeovae yakʼojbe yabtel Xnichʼon ta skoj ti spatoj yoʼonton ta stojolale. Jaʼ noʼox jech ek, li malalile skʼan oy kʼusitik xakʼbe sbain li yajnile. w21.02 11 par. 13, 14

Li Skʼop Diose xkoʼolaj kʼuchaʼal jun nen, yuʼun chakʼ kiltik li kʼusitik skʼan jel ta jkuxlejaltike xchiʼuk ti kʼusi skʼan jpastike (Sant. 1:23-25). Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal ta jchantik li Vivliae, chkakʼtik venta ti skʼan to jel jtalelaltike. Tskoltautik Jeova sventa mu xijkap o manxoutik noʼox kʼalal oy jvokoltik o kʼalal oy kʼusi chopol tspasbutik li yantike. Jech xtok, mas me xijtojob ta snopel li kʼusi ta jkʼan ta jpastike (Sant. 3:13). ¡Toj ep me sbalil ti xkaʼibetik smelolal li kʼusi chal Vivliae! Bakʼintike, jaʼ to te ta jchantik kʼalal muʼyuk lek kʼusi chbat ta pasel kuʼuntike. Jaʼ mas lek ti jaʼuk jchanbetik li buchʼutik lek kʼusi la spasike xchiʼuk ti jaʼ xkichʼ-o jpʼijiltik li kʼusi kʼot ta stojolalik li buchʼutik muʼyuk la xchʼunik mantale. Jaʼ yuʼun, li Santiagoe tstij koʼontontik ti akʼo jchanbetik skʼoplal li kʼusi la spasik Abraan, Raab, Job xchiʼuk Elias (Sant. 2:21-26; 5:10, 11, 17, 18). Li tukʼil yajtuneltak Jeova taje xmuyubaj noʼox echʼik manchuk mi tsots laj yil svokolik. Taje jaʼ chakʼ kiltik ti tskoltautik Jeova sventa xkuch batel kuʼuntik li jvokoltik eke. w21.02 29, 30 par. 12, 13

Li buchʼu chakʼ estudioe jaʼ oy ta sba skoltael li yaj-estudio sventa xaʼibe smelolal li kʼusi chal Vivliae. Pe mi oy buchʼu laj yalbutik ti akʼo xbat jchiʼintik ta yakʼel s-estudioe, teuk ta joltik ti chbat koltavankutike (Ekl. 4:9, 10). Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi xuʼ jpastik sventa lekuk xijkoltavane? Jchapan jbatik lek. Baʼyel jakʼbetik li buchʼu chbat jchiʼintik ta yakʼel estudio kʼu yelan li buchʼu chbat yakʼbe estudioe. Xuʼ xi jakʼbetike: «¿Kʼusi yakal tsnuptan li avajchanune? ¿Kʼusi yakal chachanik? ¿Kʼusi oy ta avoʼonton chavakʼbe xchan li ta estudio liʼe? ¿Mi oy kʼusi xuʼ jpas o mu stakʼ jpas? ¿Mi oy kʼusi xuʼ xkal o mu xuʼ xkal? Xchiʼuk ¿kʼuxi xuʼ jtijbe yoʼonton sventa xchʼi ta mantal?». Muʼyuk van chalbutik li kʼusi mu persauk skʼan jnaʼtike, pe xuʼ me skoltautik li kʼusi chalbutike. Jun misionera ti Joy sbie xi chale: «Jaʼ chkoltaat li buchʼu chbat xchiʼinun sventa oyuk ta yoʼonton li krixchanoe xchiʼuk ti snaʼuk kʼusi chal kʼalal chkakʼkutik estudioe». w21.03 9 par. 5, 6

Bakʼintike, li krixchanoetike spʼajojutik ta skoj ti chkakʼ ta jkuxlejaltik li smantaltak Diose xchiʼuk muʼyuk lek chilik ti jech ta jpastike. Jech kʼuchaʼal liʼe, li krixchanoetik avie muʼyuk chopol chilik ti chmulivajik jech kʼuchaʼal la spasik li ta Sodoma xchiʼuk Gomorra ti laj yichʼik lajesel yuʼun Diose (Jud. 7). Ep buchʼutik tsnaʼleutik xchiʼuk chalik ti mu kʼusi jkʼantik ta skoj ti ta jchʼuntik li kʼusitik chal li mantaletik ta Vivlia ta sventa li mulivajele (1 Ped. 4:3, 4). ¿Kʼusi tskoltautik sventa xkuch kuʼuntik mi laj kichʼtik pʼajel o tsnaʼleutik li krixchanoetike? Skʼan tsotsuk lek xchʼunel koʼontontik ta stojolal Jeova ti ta onoʼox skoltautike, yuʼun li xchʼunel koʼontontike xkoʼolaj kʼuchaʼal jun eskudo ti xtupʼ yuʼun skotol li sflechatak Satanase (Efes. 6:16). Pe maʼuk noʼox skʼan ti oyuk xchʼunel koʼontontike, yuʼun skʼan xijkʼanvan xtok. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li kʼanelale «muʼyuk ch-ilin ta anil [...]. Stsʼik yuʼun skotol li kʼusitike [...] xchiʼuk xkuch yuʼun skotol» li kʼusi chakʼ jvokoltike (1 Kor. 13:4-7, 13). Mi jkʼanojtik Jeova, li kermanotaktik xchiʼuk li buchʼutik tskontrainutike, tskoltautik yoʼ xkuch kuʼuntik mi laj kichʼtik pʼajele. w21.03 21 par. 3, 4

Xuʼ van xkakʼtik ta ilel ti jkʼanojtik li kermanotaktik kʼalaluk oy kʼusi muʼyuk ta jpastike. Jech kʼuchaʼal liʼe, skʼan mu chopoluk xkaʼitik ta anil mi oy kʼusi laj yalike. Jnopbetik skʼoplal li kʼusi kʼot ta pasel kʼalal jutuk xa ox skʼan xcham li Jesuse. Laj yalbe yajchankʼoptak ti skʼan slajesbeik sbekʼtal xchiʼuk xuchʼbeik xchʼichʼel sventa staik li kuxlejal sbatel osile (Juan 6:53-57). Ep buchʼutik muʼyuk lek laj yaʼiik li kʼusi laj yale, jaʼ yuʼun laj yiktaik komel. Pe li melel yamigotake tukʼ laj yakʼ sbaik xchiʼuk muʼyuk laj yiktaik. Akʼo mi muʼyuk laj yaʼibeik smelolal xchiʼuk te xnopnun komik, muʼyuk chopol laj yaʼiik xchiʼuk muʼyuk la snopik ti chopol li kʼusi chale. Moʼoj, la spat yoʼontonik ta stojolal ta skoj ti snaʼojik ti melel onoʼox snaʼ xkʼopoje (Juan 6:60, 66-69). Toj tsots me skʼoplal ti mu chopoluk xkaʼitik ta anil li kʼusi chal kermanotaktike, mas lek kakʼtik akʼo xchapbutik smelolal li kʼusi tskʼan chalike (Prov. 18:13). w21.01 11 par. 13