Li Thomas Emlyne: ¿mi la spakbe skʼoplal li kʼusi melele o la skontrain?
¿BUCHʼU echʼ li Thomas Emlyne xchiʼuk kʼusi tijbat-o yoʼonton ta spakbel skʼoplal li kʼusi melele? ¿Kʼusi xuʼ jchantik ta stojolal sventa xuʼ skoltautik li avie?
Yoʼ jtakʼtike skʼan xkalbetik skʼoplal li kʼusi kʼot ta pasel ta Inglaterra xchiʼuk ta Irlanda li ta slajebaltik siglo 17 xchiʼuk ta slikebaltik siglo 18. Li vaʼ jabiletik taje, li jnitvanejetik ta relijion ti mas tsots skʼoplal ta Inglaterrae solel toj tsots yabtel yichʼojik. Oy jaytsop jprotestanteetik xchiʼuk krixchanoetik ti muʼyuk lek chilik li chanubtaseletik chakʼik xchiʼuk li kʼusitik nopem xaʼiik spasel li jnitvanejetik taje.
¿BUCHʼU ECHʼ LI EMLYNE?
Li Thomas Emlyne vokʼ ta 27 yuʼun mayo ta 1663 ta Stamford (Lincolnshire, Inglaterra). Kʼalal balunlajuneb sjabilale la sjelubtas li baʼyel mantale. Ta mas tsʼakale tun ta paleal ta stojolal jun jkʼulej ants ta Londres. Ta tsʼakale li Emlyne bat ta Belfast (Irlanda).
Li Emlyne lik sbain skʼelel jpʼej chʼulna li ta Belfaste. Ta mas tsʼakale lik tunuk ta paleal ta yantik lumetik, jech kʼuchaʼal ta Dublín.
¿KʼU YUʼUN LAJ YICHʼ TIKʼBEL SMUL TA JCHOPOLKʼOPTAVANEJ?
Li vaʼ jabiletik taje, li Emlyne lik sabe lek smelolal li kʼusi chal Vivliae. Vaʼun lik naʼetajuk ta sventa li chanubtasel ta Trinidade. Kʼalal jaʼo yakal tsabe lek smelolal li Evanjelioetike, laj yakʼ venta ti jaʼ melel li kʼusi achʼ laj yaʼibe smelolale.
Li Emlyne muʼyuk laj yal ta anil li kʼusi la sta ta saʼele. Akʼo mi jech, oy junantik li xchiʼiltak ta abtel ta chʼulna ta Dublín (Irlanda) laj yakʼik venta ti muʼyuk xa chalbe skʼoplal Trinidad kʼalal tsjelubtas mantale. Ta skoj ti snaʼoj ti oy buchʼu muʼyuk ta xchʼamik li kʼusi la sta ta saʼele, xi la stsʼibae: «Kʼalal mi laj kal li kʼusi lik jchʼune mu stakʼ ti te oyun-o yoʼ bu oyun li avie». Li ta junio ta 1702 oy chaʼvoʼ xchiʼiltak jakʼbat ti kʼu yuʼun ti muʼyuk xa chalbe skʼoplal Trinidad kʼalal tsjelubtas mantale. Li Emlyne laj yal ta jamal ti muʼyuk xa xchʼunoj ta sventa li Trinidade xchiʼuk laj yikta komel ti bu toʼox oye.
Te van jayibuk kʼakʼal mas tsʼakale lokʼ batel li ta Dubline, bat ta Inglaterra. Pe kʼalal echʼ lajunebuk xemanae sut talel li ta Dubline sventa tal xchapan li kʼusitik kechel komem yuʼune, yoʼ xbat-o ta naklej ta Londres. Kʼalal jaʼo te oy li ta Dubline la slokʼes jlik tratado sventa spakbe skʼoplal li kʼusi xchʼunoje. Li ta tratado taje yichʼojan tal tekstoetik ta Vivlia ti chalbe smelolal ti maʼuk mukʼul Dios li Jesuse. Li xchiʼiltak toʼox ta abtel ta chʼulnae lik kapuk sjolik xchiʼuk la skʼanik parte ta stojolal j-abteletik.
La xchukik batel li Emlyne xchiʼuk laj yikʼik batel ta spasobmantal meʼajvalil ta Dublín li ta 14 yuʼun junio ta 1703. Li ta vun la slokʼes li Emlyn ti True Narrative of the Proceedings sbie (Li smelel loʼilal chapanele), te laj yal ti laj «yichʼ tikʼbel smul ta skoj ti la stsʼiba jlik livro ti oy la kʼusi chopol chale, ti mu xkoʼolaj kʼuchaʼal Dios Totil li Jesuse». Muʼyuk bu tukʼ laj yichʼ chapanel, yuʼun li jchapanvanejetike snopojik xa onoʼox baʼyel kʼusi chkʼot ta stojolal kʼalal muʼyuk toʼox xchapanojike. Vukvoʼ to ovispoetik te chotiik xchiʼuk jchapanvanej li ta snail chapanobbail ti likemik tal ta Irlandae. Muʼyuk bu akʼbat spak skʼoplal li Emlyne. Li Richard Levins, ti jaʼ jun abogado ti tsots skʼoplale, laj yalbe li Emlyn ti ta xichʼ nutsel «kʼuchaʼal jkot okʼile». Li ta slajebale, li Richard Pyne ti jaʼ sbainoj skʼelel li snail chapanobbaile, laj yalbe li buchʼutik sbainojik chchapanvanik ti mi laj yalik ti muʼyuk smul li Emlyne ta la xichʼik akʼbel kastigo, yuʼun «te oyik ta snail chapanobbail li ovispoetik» sventa tskʼelik kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike.
Kʼalaluk laj yichʼ alel ti oy smule, li jun jchapanvaneje laj yalbe li Emlyn ti akʼo yal ta jamal ti mu meleluk li kʼusi la spukbe skʼoplale. Li Emlyne muʼyuk la xchʼun. Laj yichʼ kʼanbel multa xchiʼuk laj yichʼ tikʼel ta chukel jun jabil . Ta skoj ti muʼyuk toj yuʼun li multae chib jabil och ta chukel, jaʼ to ti la skʼanbe vokol j-abteletik jun yamigo ti akʼo syalesik li multae. Li ta 21 yuʼun julio ta 1705 lokʼ ta chukel. Ta skoj ti vaʼ yelan laj yich ilbajinele lokʼ ta yoʼonton ta yalel li kʼusi laj kalbetik tal skʼoplal ta slikebale: «Mu ventauk mi xkil-o jvokol ta skoj ti jchʼunoj li kʼusi melel ta sventa Diose xchiʼuk li yichʼel ta mukʼe».
Li Emlyne bat nakluk ta Londres, ta mas tsʼakale laj yojtikin William Whiston jun vinik lek chanunajem ta sventa Vivlia ek xchiʼuk ti nutsbil lokʼel ta slumal ta skoj ti la spukbe skʼoplal li kʼusi melel ta Vivliae. Li Whistone yichʼoj lek ta mukʼ li Emlyne, xi tsbiiltase: «Jaʼ li buchʼu baʼyel la spakbe skʼoplal li baʼyel jchʼunolajeletike».
¿KʼU YUʼUN LA SPʼAJ LI CHANUBTASEL SVENTA TRINIDADE?
Li William Whiston xchiʼuk Isaac Newton ti lek chanunajemik ta sventa Vivliae, jech tsnopik kʼuchaʼal li Emlyn ti laj yakʼ venta ti mu jechuk chal Vivlia li chanubtasel sventa Trinidade, jech kʼuchaʼal chal li Credo yuʼun Atanasiano. Li Emlyne xi la stsʼibae: «Kʼalal laj xaʼox jnopbe lek smelolale xchiʼuk kʼalal la jchan li Chʼul Tsʼibetike, [...] la jnop [...] ti oy lek srasonal ti jel li kʼusi toʼox jchʼunoj ta sventa li Trinidade». Kʼot ta nopel yuʼun «ti jaʼ noʼox stuk mas Toyol skʼoplal li Diose, li Stot Jesucristoe».
¿Kʼu yuʼun ti jech kʼot ta nopel yuʼun li Emlyne? Yuʼun la sta ta saʼel epal tekstoetik ti chakʼ ta ilel ti jelel li Jesús xchiʼuk li Stote. Liʼ oy junantik skʼelobile (li kʼusitik laj yal li Emlyn ta sventa li tekstoetike ta kursiva oy):
• Juan 17:3. «Muʼyuk bu chal ti jaʼ batsʼi kuxul Dios li Cristoe.» Jaʼ stuk «noʼox batsʼi cuxul [Dios]» li Totile.
• Juan 5:30. «Li Nichʼonile muʼyuk tspas li kʼusi lek chaʼi stuke, jaʼ ta spas kʼusi oy ta yoʼonton li Stote.»
• Juan 5:26. «Li Nichʼonile jaʼ akʼbat xkuxlejal yuʼun li Stote.»
• Efesios 1:3. «Li Jesuse jaʼ Xnichʼon Dios, muʼyuk bu chichʼ tael ti bu chal ti Totile jaʼ Stot Dios. Akʼo mi nopajtik noʼox chichʼ alel ti jaʼ Stot Kajvaltik Jesús li Diose.»
Kʼalal laj yakʼ venta skotol li tekstoetik taje, li Emlyne xi laj yale: «Muʼyuk bu junukal teksto ta Vivlia chal ti Totile, ti Nichʼonile xchiʼuk li chʼul espiritu ti jun noʼox Dios ta yoxibalike».
¿KʼUSI XUʼ JCHANTIK TA STOJOLAL?
Li avie ep buchʼutik chiʼik ta spakbel skʼoplal li kʼusi chchanubtasvan li Vivliae. Pe li Emlyne ta sjunul yoʼonton la spakbe skʼoplal li kʼusi melel ta Vivliae. Xi laj sjakʼe: «Mi oy jun vinik ti muʼyuk chalbe batel skʼoplal li kʼusi melel ti tsots skʼoplal ti te oy ta Chʼul Tsʼibetike, ¿kʼusi xtun-o ti tskʼele xchiʼuk ti tsabe lek smelolale?». Li Emlyne muʼyuk bu la smuk li kʼusi melele.
Li kʼusi la spas li Emlyne xchiʼuk li yantike tskoltautik yoʼ xkakʼtik venta mi oy ta koʼontontik spakbel skʼoplal li kʼusi melele, akʼo mi tskontrainik li kʼusi jchʼunojtike. Jakʼbe jbatik: «¿Kʼusi ti mas tsots skʼoplal chkaʼie? ¿Mi jaʼ li ichʼel ta mukʼe xchiʼuk ti lekuk xilikun li krixchanoetike o mi jaʼ li spakbel skʼoplal Skʼop Diose?».
[Tsʼib ti mukʼtik sletraile ta pajina 14]
«Mu ventauk mi xkil-o jvokol ta skoj ti jchʼunoj li kʼusi melel ta sventa Diose xchiʼuk li yichʼel ta mukʼe.» (Thomas Emlyn)
[Lokʼol ta pajina 14]
[Stojel ta vokol]
Lokʼem ta livro The Works of Mr. Thomas Emlyn (1746)
[Lokʼol ta pajina 15]
Li ta vun la slokʼes Emlyne yichʼojan tal tekstoetik ta Vivlia ti chalbe lek smelolal ti maʼuk mukʼul Dios li Jesuse
[Stojel ta vokol]
Lokʼem ta livro The Works of Mr. Thomas Emlyn (1746)