Timgad: jun jteklum ti mukul toʼox ta jiʼtike
JAʼO sjabilal 1765. Oy jun vinik ti James Bruce sbi ti likem ta Escocia ti mu snaʼ xiʼ tsaʼ kʼusitik ta balumile (explorador). Kʼalal jaʼo te oy ta slumal Argeliae, mu noʼox chʼunbaj li kʼusi chil ta sate. ¿Kʼusi ti laj yile? Laj yil jun kotkot na ti smelol mukul ta jiʼtike. Li kotkot na taje jaʼ senyail ti kuchem yuʼunik li jromaetike (arco de triunfo romano). Pe maʼuk noʼox taje, yuʼun li Brucee, mu toʼox snaʼ ti te vaʼal ta sba skomenal li mas mukʼta jteklum la spasik ta snorteal África li jromaetike. Taje jaʼ li voʼneal jteklum Thamugadi, ti Timgad sbi avie.
Kʼalal echʼ mas ta sien jabile, ti jaʼ xaʼox sjabilal 1881, oy buchʼu likemik talel ta Francia ti chchanbeik skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lume (arqueólogos), lik sjokʼik li skomenal jteklum ti muʼyuk mas sokeme. Akʼo mi solel takin xchiʼuk mu kʼusi x-ayan li ta Timgade, lek xvinaj ti toj kʼupil sba ti bu nakalike xchiʼuk ti lek kʼusitik x-ayan yuʼunike. Pe ¿kʼu yuʼun te lik svaʼan snaik jromaetik li ta jteklum taje? ¿Kʼusi xuʼ jchanbetik li jteklum taje xchiʼuk li jnaklejetike?
OY KʼUSI MUKUL SNOPOJIK
Li ta siglo 1 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, li jromaetike lik stsalik batel jteklumetik ta snorteal África, pe oy jaytsop krixchanoetike tsots la spoj sbaik. Li jromaetike lik svaʼanik smukʼta tsatsal pojobbailik xchiʼuk snailal bu chchabivanik, te la svaʼanik ta teʼtikaltik yoʼ bu xkom Argelia li avie. Jaʼ la svaʼanik li soltaroetik ti chtunik ta Tercera Legión Augusta. Ta tsʼakale lik smeltsanik li jteklum Timgade, pe oy kʼusi snopoj tspasik.
Ta alel noʼoxe, li jteklum Timgade laj yichʼ vaʼanel sventa te chnakiik li soltaroetik ti pasbilik xa juvilare, pe li kʼusi snopojik ta melele jaʼ ti xkʼunibik li jaytsop krixchanoetik ti te noʼox nakalik ti tsots tspoj sbaike. Li kʼusi mukul snopojik li jromaetike kʼot ta pasel ta melel, yuʼun li buchʼutik te chkʼot xchon spʼolmalike, ta kʼunkʼun lek xa laj yilik li kʼusitik te oy ta jteklume. Li buchʼutik akʼbil sderechoik ti xuʼ xnakiik li ta yosilal Romae xuʼ te xkomik li ta jteklum Timgade, jech oxal, li jlome komik ta mosoil 25 jabil ta soltaroal sventa jromaetik. Ta skoj taje, ch-akʼbat sderechoik sventa te xnaki stukik o xnichʼnabik. Lek xvinaj ti toj echʼ xa noʼox kʼot ta yoʼontonik li jteklume.
Jlom j-africaetike mu baluk noʼox laj yaʼiik ti ch-akʼbat sderechoik sventa xuʼ xnakiik li ta yosilal Romae, jlome la saʼ tsots yabtelik te o ta yan jteklum. Ti tskʼan lek x-ilat yuʼun jnaklejetik li Romae kʼot onoʼox ta pasel, yuʼun kʼalal naka toʼox 50 jabil sjelavel ti laj yichʼ meltsanel li Timgade, jutuk mu skotoluk li jnaklejetik tee likemik tal ta África.
LI JROMAETIKE TSLOʼLAIK OʼONTONAL
Ton sventa mukinal ti te lokʼtabil oxib diosetik li ta sjole
¿Kʼuxi ti anil la sloʼlabe yoʼonton j-africaetik li jromaetike? Yuʼun jech la spasik kʼuchaʼal tsnop li jun politiko ta Roma ti Cicerón sbie: parejo lik ichʼatikuk ta mukʼ li buchʼutik te nakalike. Koʼol smukʼul la sta yosilik li j-africaetik xchiʼuk jromaetike. Jech xtok, li ta yutil jteklume lek tajek la xcholik li jujun kuadrae: 20 metro sjamlej xchiʼuk 20 metro snatil ti oy bikʼitik yuni kayealtake. Skotol taje jaʼ toj lek laj yilik li j-africaetike.
Jech kʼuchaʼal tspasik li ta yan lumetik yuʼun jromaetike, li jnaklejetik ta Timgade ep tajek tstsob sbaik te ta Foro kʼalal jaʼo oy chʼivite. Li ta Foro taje jaʼ yavil yuʼunik sventa chloʼilajik, chtajinik o chalbe sbaik li kʼusitik kʼotemik ta pasele. Li krixchanoetik ti te nakalik li ta vitstikaltik ti takinik tajeke, ta melel laj van snopik ti te chanavik ta yolon li mukʼta oyetik ti oy yaxibale, ti jun yoʼonton mu xlajik ta kʼakʼale, ti te chkux yoʼontonik li ta moton atinajebaletik ti kʼixin noʼox yaʼlel chlokʼe o moʼoje xuʼ van la snopik ti te chotol chloʼilajik xchiʼuk yamigoik ta sjoyobal ti bu xvijijet chlokʼ voʼe. ¡Xal xa van yoʼontonik te chbatik ta naklej!
Mukʼta oyetik ti bu chakʼ xchonolajebik ta chʼivite
Li kʼusi yan loʼlaj-o yoʼontonik li j-africaetike jaʼ li ta teatroe. Li yavil chʼayob oʼontonal taje, ti muʼyuk spat xokone xchiʼuk ti jamal sjole, te tstsob sbaik mas ta 3,500 krixchanoetik ti te likemik ta Timgad o ta spat xokon li jteklume. Li j-akʼ-elovetike (actores) chchʼaybe yoʼonton li krixchanoetik ti xvochlajetik tajeke, li kʼusitik tspasike te kapal skʼoplal ta mulivajel o majbail.
Yan ti kʼusi lajik-o ta loʼlaele, jaʼ li ta relijione. Li ta spisoal xchiʼuk ta spat xokon li atinajebaletik ti kʼixin chlokʼ yaʼlele oy pakʼbil kʼupil sba mosaikoetik ti jeltos skoloraltake xchiʼuk te bonbilik sloʼilal slokʼoltak sdiosik li jromaetike. Ep tajek te chkʼotik li jnaklejetike, jech oxal kʼunkʼun lik yojtikinbeik li srelijion xchiʼuk sdiostak jromaetike. Ti laj yakʼik persa sventa lek xa xilbe xkuxlejal jromaetik li j-africaetike, kʼot onoʼox ta pasel, yuʼun li ta smukinalike tsvaʼanik tonetik ti te tslokʼtaik li trinidad yuʼun j-africaetike xchiʼuk li trinidad yuʼun jromaetike.
CHʼAYBIL TA JOLAL LI KʼUPIL SBA LUME
Ti buchʼu lik spas li jteklum taje jaʼ Trajano ta sjabilal 100 ta jkʼakʼaliltik. Ta tsʼakal une, li jromaetike lik stijik oʼontonal ta sjunlejal snorteal África sventa akʼo yichʼ tsʼunel kʼusitik, jech kʼuchaʼal trigo, avena, sevada o yantik, spasel yaseiteal oliva xchiʼuk vino. Pe li kʼusitik tstsobik te ta jteklume, jaʼ yuʼun li Romae. Li Timgade pas ta jkʼulej xchiʼuk epaj tajek li jnaklometik tee, mu xaʼox x-ochik, jech oxal ep buchʼu bat nakiikuk ta spat li smuroaltake.
Koliyal ti chpʼolmajik xchiʼuk Romae li jnaklometik ta Timgad xchiʼuk li yajvaltak balumile, pasik ta jkʼulej, pe li yan jnaklejetik ta spat xokon jteklume jutuk tajek ta stabeik sbalil. Ta siglo 3, ta skoj li kʼusitik lik kʼotanuk ta pasel xchiʼuk ti toyol xa tstoj spatanike, likik ta kʼop li buchʼutik ch-abtejik ta osiltike. Li jlom, ti ochik toʼox ta katolikoe, lik spas ta jmoj snopbenik xchiʼuk li buchʼutik oyik ta relijion donatistas sbie, taje jaʼik yajtsʼaklom Cristo ta alel ti la skontrainik li kʼusitik chopol tspas li Relijion Katolikae. (Kʼelo li rekuadro «¿Mi tukʼ tajek li relijion donatistas sbie?».)
Ta skoj ti jalij jayibuk siglo ti oyik ta kʼop ta skoj srelijionik, ti tsmil sbaik xchiʼuk ti chkʼot spasik kʼop epal jyanlumetike, li Romae muʼyuk xa pas yuʼun ta mantal li snorteal Africae. Li ta siglo 6, li j-arabeetike la stsalik li Timgade, muʼyuk kʼusi kom. Jech taj une, lik chʼayuk ta jolal li jteklume. Jelav mas ta mil jabil.
«JAʼ MERO KUXLEJAL MAʼ TAJE»
Tsʼib ta latín: «Li nutsol, atimol, tajimol xchiʼuk tseʼeje. ¡Jaʼ mero kuxlejal maʼ taje!»
Li buchʼu chchanbeik skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lume tseʼej laj yaʼiik li kʼusi tsʼibabil la staik ta latín li ta Foroe, yuʼun xi chale: «Li nutsol, atimol, tajimol xchiʼuk tseʼeje. ¡Jaʼ mero kuxlejal maʼ taje!». Jun j-al-loʼil ti likem ta Franciae chal ti «vaʼ yelan tsnopik taje muʼyuk mas smelolal yaʼeluk, pe li jlome tsnopik ti jaʼ xa la te tsta-o spʼijilike».
Ti vaʼ yelan snopbenike, jal xa tajek jech spasoj talel ta xkuxlejalik li jromaetike. Li jtakbol Pablo ti kuxi ta baʼyel sigloe, laj yal ti ep buchʼu xi chalike: «Laʼ xa noʼox veʼcutic, cuchʼtic lec voʼ, yuʼun ocʼom chaʼej xuʼ chijchamutic», xiik. Manchuk mi oy srelijion li jromaetike, jaʼ noʼox tspasik li kʼusi tskʼan yoʼontonik ta jujun kʼakʼale, muʼyuk ta snopik mas ta sventa li smelolal xkuxlejalike. Li Pabloe laj yalbe yajtsʼaklomtak Cristo ti mu xchiʼinik li buchʼutik jech stalelalik taje. Xi laj yale: «Mu me xalajic ta loʼlael. Muc loʼiluc ti oy jech chalique: ‹Me ta jchiʼintic li bochʼotic chopolique, chisoquesbutic li jlequil taleltique›» (1 Corintios 15:32, 33).
Akʼo mi lokʼ xa mas ta 1,500 jabil ti kuxiik li jnaklejetik ta voʼneal Timgade, oy ep buchʼutik jech-o xkuxlejalik. Li avie, jech tajek rason chaʼiik kʼuchaʼal tsnopik toʼox li jromaetike: ti mu jaʼuk jnoptik li kʼusitik xuʼ xkʼot ta pasele. Pe li Vivliae chal ti skʼan oyuk jpʼijiltike. Ta skoj ti poʼot xa «chjelov» batel li kʼusitik oy liʼ ta balumile, xi chalbutike: «Li bochʼo oy ep cʼusitic oy yuʼun liʼ ta banamile, acʼo muʼyucuc cʼusi oy yuʼun chaʼay» (1 Corintios 7:31).
Li skomenal jteklum Timgade chakʼ ta ilel ti sventa jun noʼox koʼontontike, skʼan maʼuk noʼox jnoptik li kʼusitik oy avie. Skʼan me teuk ta jol koʼontontik ti «banamile xchiʼuc li cʼusi chacʼ batuc coʼntontic yuʼune, ta onoʼox xlaj; yan li bochʼo jaʼ tspasilan cʼusi tscʼan yoʼnton Diose jaʼ ta xcuxi sbatel osil» (1 Juan 2:17).