¿Kʼu yuʼun skʼan oyuk spatobil koʼontontik?
Li Daniel ti ip chaʼi ta kanser ti laj kalbetik skʼoplal li echʼ xchanobile. ¿Kʼusi van kʼot ta stojolal ti muʼyukuk xchʼay li spatobil yoʼontone? ¿Mi poxtaj van xchiʼuk mi kuxul van avi ti jechuke? Li buchʼutik chalik ti tsots skʼoplal ti oyuk spatobil koʼontontike, mu xtakʼ yuʼunik taje. Yuʼun li spatobil koʼontontike, muʼyuk bu chpoxta skotol.
Kʼalal jakʼbat sloʼil li Nathan Cherney ta jun notisiae, laj yal ti muʼyuk la lek ti chalbeik yajchamelik ti chkolik mi oy spatobil yoʼontonike. Xi laj yale: «Junantik malaliletike chut yajnilik ta skoj ti mu xkolike, yuʼun la muʼyuk lek li kʼusitik tsnopike xchiʼuk ti chʼabal spatobil yoʼontonike». Li buchʼutik jech chalik taje tsnopik ti chijpoxtaj-o mi lek kʼusi ta jnoptike, pe taje maʼuk melel. Li buchʼutik ip chaʼiike chakʼik to persa sventa xkuch batel yuʼunike. Jaʼ yuʼun, muʼyuk me lek ti ch-albatik yuʼun yutsʼ yalalik o yamigotakik ti muʼyuk chakʼik persa xkuchel batele, yuʼun mas to chopol chaʼi sbaik-o. ¿Mi jaʼ skʼan xal ti muʼyuk sbalil ti oy spatobil koʼontontike?
Moʼoj, li Doktor Cherney laj kalbetik skʼoplale ti tskolta li buchʼutik tsots ip chaʼiik sventa xkuch batel yuʼunik xchiʼuk junuk noʼox yoʼontonik ti kʼu to sjalil kuxulike. Xchiʼuk xchʼunojik ti chkoltaatik yuʼun li poxiletik chakʼbeik sventa junuk noʼox yoʼonton xkuch batel yuʼunike. Jaʼ yuʼun chaʼa, li spatobil oʼontonale xuʼ me xkoltaatik li buchʼutik tsots ip chaʼiike.
Chkoltavan li spatobil oʼontonale
«Li spatobil oʼontonale jaʼ jun poxil». Jaʼ jech laj yal li doktor ti jaʼ periodista médico W. Gifford-Jones ti jaʼ la xchanbe skʼoplal li koltaeletik chichʼik akʼbel li buchʼutik tsots ipik ti poʼot xa xchamik ti chʼabal xa xpoxilike. Ti jech chichʼik koltael li buchʼutik ipike jaʼ sventa oyuk spatobil yoʼontonik xchiʼuk ti lekuk li kʼusi tsnopike. Li ta 1989, laj yichʼ chanbel skʼoplal ti mas jal kuxiik li buchʼutik ipik ti laj yichʼik koltaele. Akʼo mi oy achʼtik to la xchanbeik skʼoplal laj yalik ti muʼyuk mas chkoltavane. Ti la xchanbeik skʼoplal kʼu yelan chichʼik koltael li buchʼutik ipike. Muʼyuk mas ta svul yoʼontonik o ta xat yoʼontonik xchiʼuk muʼyuk mas ta xil svokolik kʼuchaʼal li yantike.
Jkʼeltik to batel kʼu yelan chaʼi sbaik o ti kʼusi muʼyuk lek tsnopik li buchʼutik ipik ta skoj ti chmak yoʼontonik o ti mu xanav lek xchʼichʼelike (cardiopatía isquémica). La sjakʼbeik sloʼil mas ta 1,300 viniketik sventa skʼelik mi lek li kʼusi tsnopik o mi muʼyuk ta skoj ti kʼu yelan li xkuxlejalike. Lajuneb jabil ta tsʼakale, la xchaʼchanbeik skʼoplal, te laj yakʼik venta ti oy mas ta 60 ti ip chaʼiike ti chmak yoʼontonik o mu xanav lek xchʼichʼelike. Jutuk mu skotolikuk taje, muʼyuk kʼusi lek tsnop li ta xkuxlejalike. Xi laj yal li Laura Kubzansky ti jaʼ jchanubtasvanej ta Salud xchiʼuk Conducta Social de la Facultad de Salud Pública ta Harvard: «Jutuk mu skotolikuk li buchʼutik la xchanbeik skʼoplale laj yalik ti jaʼ mas lek chaʼi koʼontontik mi lek kʼusi ta jnoptike». Taje jaʼ li baʼyel sprevail laj yichʼ chanele.
Junantik li buchʼutik la xchanbeik skʼoplale laj yakʼik venta li buchʼutik muʼyuk lek kʼusi tsnop ta xkuxlejale, vokol chkolik kʼalal chichʼik operasione. Pe li buchʼutik lek kʼusi tsnop ta xkuxlejalike, ta anil noʼox chkolik xchiʼuk mas jal ta xkuxiik. Kʼalal la sjakʼbeik sloʼil jlom mol meʼeletik ti kʼu yelan chaʼi sbaik ti yantik xa xyijubik tale, li buchʼutik la xchanbeik skʼoplale laj yalbeik mol meʼeletik ti mas xa oy spʼijilike xchiʼuk ti ep xa kʼusi xchanojik talele. Ti jech albatike, tseb keremaj to laj yaʼi sbaik, taje xkoʼolaj ti la spasik ejersisio 12 xemanae.
¿Kʼu yuʼun lek chaʼi jbekʼtaltik mi oy spatobil koʼontontik, ti lek noʼox kʼusi ta jnoptik xchiʼuk ti xkuxet noʼox koʼontontike? Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal poxil xchiʼuk li siensiae mu xaʼibeik lek smelolal ti kʼuxi ch-abtej ta jbekʼtaltik li kʼusi ta jnoptike. Jun Neurología ti jaʼ chchanbe skʼoplale xi chale: «Ti xijmuyubaj noʼox xchiʼuk ti oy spatobil koʼontontike, jaʼ tskoltautik sventa mu masuk xij-ipajutik xchiʼuk lek chaʼi li jbekʼtaltike». Ta jujuntal chkakʼtik persa mi ta jkʼantik ti lekuk noʼox li jkuxlejaltike.
Li doktoretik, psicologoetik xchiʼuk sientifikoetike xuʼ van achʼ to laj yaʼibeik smelolal taje. Pe mu jechuk li voʼotik ti ta jchantik Vivliae, yuʼun te xa van ta oxmiluk jabil xi akʼbat snaʼ yuʼun Dios li ajvalil Salomone: «Li oʼontonal ti xmuyubaj noʼoxe jaʼ lekil poxil, pe mi kʼux li koʼontontike, tslajes kipaltik» (Proverbios 17:22). Melel li kʼusi laj yale, muʼyuk chal ti chchʼayes jvokoltik mi xkuxet noʼox koʼontontike, pe xuʼ xkʼot kʼuchaʼal jun lekil poxil.
Ti jaʼuk poxil li spatobil koʼontontike, ¿mi mu van jaʼuk chakʼ jpoxilintik li doktoretike? Pe li spatobil koʼontontike, mas to chlekub yuʼun li jbekʼtaltike.
¿Kʼu yelan chaʼi jbekʼtaltik mi lek o mi muʼyuk lek li kʼusi ta jnoptike?
Li sientifikoetike yakʼojik venta ti lek chaʼi sbekʼtalik li buchʼutik lek kʼusi tsnopike, yuʼun mas chakʼ ta yoʼontonik li yabtelike, li chanvune xchiʼuk jtosuk tajimol. Jech kʼuchaʼal liʼe, la xchanbeik skʼoplal jtsop j-anilajeletik ti jaʼik antsetike, li jchanubtasvanejetike la skʼelik bu to kʼalal xuʼ yuʼunik anilajel, pe kʼalal laj yichʼ jakʼbel sloʼilike, jelel ti kʼu yelan chaʼi sbaike. La snopik ti xuʼ yuʼunike, ti jech la snopike lek kʼusi kʼot ta pasel yuʼunik. Bal to ti muʼyuk la stikʼ ta yoʼontonik li kʼusi albatik yuʼun li jchanubtasvanejetike. ¿Kʼu yuʼun chkoltavan ti oy spatobil koʼontontike?
Li sientifikoetike yakʼojik venta ti oy onoʼox kʼusitik muʼyuk lek ta jnoptike, leʼtik van ta sjabilal 1960 laj yilik ti xuʼ xchʼay li spatobil koʼontontike, jech kʼuchaʼal oy chonbolometik ti mu xa kʼusi spas yuʼun chaʼike. Kalbetik skʼelobil, la stikʼik ta kuarto junantik krixchanoetik ti bu oy kʼusi tsots chbakʼe, albatik ti xuʼ xtupʼ yuʼunik mi la snetʼik junantik votonetike, laj yakʼik persa saʼel, vaʼne tupʼ onoʼox yuʼunik.
La spasik yan skʼelobil, la stikʼik jayvoʼuk krixchanoetik xtok li ta kuarto ti bu oy kʼusi tsots chbakʼe, albatik ti muʼyuk junuk voton ti chtupʼ yuʼun taje. Li buchʼutik te oyike muʼyuk kʼusi la spasik jsetʼuk ta skoj li kʼusi albatike. Yuʼun chibajik, muʼyuk xa la snetʼik li votonetike, pe jaʼuk li ta baʼyel jtsop krixchanoetike muʼyuk xchibajik, yuʼun la saʼik ta persa li voton sventa xtupʼ yuʼunik li kʼusi tsots chbakʼe.
Li doktor Martin Seligman ti koltavan ta xchapanel li kʼusitik la skʼelbeik skʼoplal taje, la to xchanbe mas skʼoplal li kʼusi xuʼ xkʼot ta pasel yuʼun kʼalal lek li kʼusi ta jnoptike o kʼalal muʼyuk leke. Te laj yakʼ venta kʼalal jun krixchano muʼyuk lek kʼusi tsnope. Ch-och ta snopbenik ti muʼyuk xa kʼusi lek chbat ta pasel yuʼunike. Xi laj yale: «Oy xa ta 25 jabil la jkʼelbe talel skʼoplal ti mi muʼyuk lek li kʼusi ta jnoptik o mi jaʼ ta jmul chkaʼitik li kʼusitik muʼyuk lek chkʼot ta pasele. Xuʼ xijchibaj yuʼun xchiʼuk chkil-o jvokoltik li ta jkuxlejaltike ti jaʼ mu jechuk chkʼot ta stojolalik li buchʼutik lek kʼusi tsnopike».
Junantik krixchanoetike jaʼ to chaʼibeik smelolal taje, pe jaʼuk li buchʼutik chchanik Vivliae snaʼojik xa onoʼox taje. Xi chal Proverbios 24:10: «Mi chachibaj li ta yorail vokolile, ta xkʼunib li avipe». Li Vivliae chal ti kʼalal chibajemutike, muʼyuk xa kipaltik, yuʼun muʼyuk xa lek li kʼusi ta jnoptike. Jaʼ yuʼun chaʼa, sventa lekuk noʼox li kʼusi ta jnoptik xchiʼuk ti oyuk spatobil koʼontontike, ¿kʼusi xuʼ jpastik?
[Lokʼol]
Li spatobil koʼontontike lek chkaʼi jbatik yuʼun