MANTAL TA SLIKEBALTIK PAJINA

¿Mi tsokes ta j-echʼel Balumil li krixchanoe?

«Xvocʼ jcʼol alab nichʼnabetic, xcham yan jcʼol; te staoj yav o li banamile.» (LI AJVALIL SALOMÓN TA SIGLO 11 KʼALAL MAʼUK TOʼOX JKʼAKʼALILTIKE)a

Li teksto taje chakʼ ta ilel ti mu jaluk chijkuxi li voʼotike, pe li Balumile muʼyuk spajeb. Li Jbalumiltike yiloj echʼem talel ep ta kʼol krixchanoetik. Akʼo mi jech, vinajem tal ti kuchem yuʼun sventa xichʼ naklebinele xchiʼuk chkuch-o batel yuʼun. Pe li avie chjel xa batel yilel.

Kʼalal lik li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile solel anil lik jeluk talel li balumile. Kʼalal 70 jabil noʼox yechʼel talele, li krixchanoetike laj yilik lokʼanuk kʼusitik xuʼ xijxanav-o ti toj labalik sbae, li kʼusitik xuʼ xijkʼopoj-oe xchiʼuk yantik kʼusitik achʼ lokʼanuk talel, ta skoj taje solel epajem ti kʼu yelan chpʼolmajike. Jaʼ yuʼun oy ep krixchanoetik ti oy ep kʼusitik x-ayan yuʼunik ti muʼyuk toʼox jech ilbile. Akʼo mi jech, li avie oxib to velta epajem tal li jnaklejetik ta Balumil ti kʼuxi echʼ li paskʼope.

Pe li kʼusitik pasbil taje laj yichʼ talel ep vokolil. Yuʼun li kʼusitik tspasik li krixchanoetike jaʼ tsokes-o li Balumile xchiʼuk li kʼusitik chakʼ kuxlejale. Jech xtok, ta skoj ti toj ep kʼusitik tspasik li krixchanoetik ta sventa li Balumile jelel xa li kuxlejal avie, li junantik sientifikoe achʼ kuxlejal xa sbi yuʼunik.

Li Vivliae yaloj xa onoʼox ti tsokes Balumil li krixchanoe (Apocalipsis 11:18, Ch). ¿Mi yakal chkʼot ta pasel li albil kʼop taje? ¿Kʼu to sjalil ti jech chichʼ sokesel-o li Balumile? ¿Mi tsta van yorail ti mu xa stakʼ kʼusi pasele?

¿MI MU XA STAKʼ KʼUSI PASEL TA SVENTA LI BALUMILE?

Li Balumile, ¿mi tsta van yorail ti mu xa xkuch yuʼun li kʼusitik ta jpastike? Oy junantik sientifikoetik tsnopik ti mu lek stakʼ alel kʼuxi chakʼ vokolil ti chjel li sikil xkʼixnal Balumile. Tsvul yoʼontonik ti jech oy kʼusi xjel ta anil li ta Balumil ti xuʼ xkil-o ep jvokoltike.

Jnoptik ta sventa li epal yelo ti te oy ta smaleb Kʼakʼal ta Antartidae. Oy buchʼutik tsnopik ti mi jech yantik xkʼakʼub-o batel li Balumile ch-unij skotol. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li yeloe xkoʼolaj kʼuchaʼal nen ti tskʼejpʼun li xojobal Kʼakʼale, pe mi unij batel li yeloe tukʼ xa chkʼot ta nab li xojobal Kʼakʼale. Ta skoj ti muʼyuk xa tspix nab li yeloe ta xkʼakʼub. Kʼalal mas xa kʼokʼ li nabe mas anil ch-unij li yeloe. Jaʼ yuʼun mi unij skotole xuʼ xnoj mas li nabe, vaʼun ta smiyonal noʼox krixchanoetik xuʼ xchamik.

YANTIK SOK BATEL LI KʼUSITIK KUXAJTIK TA BALUMILE

Oy kʼusitik yalojik tspasik ta sventa «li vokolil oy ta Balumile». Li kʼusi tspasike jaʼ ti oyuk noʼox spʼisol li kʼusi tspas ta yabtelik sventa mu sokesik li osil balumile. ¿Mi lek van kʼusi kʼotem ta pasel yuʼunik?

Kʼux ta alel, pe jech kʼuchaʼal ti solel ep chil svokolik ta takʼin li krixchanoetike, jaʼ jech ep vokolil ta sventa li kʼusitik kuxajtik eke. Li krixchanoetike solel anil tslajesik li kʼusitik x-ayane, yuʼun muʼyuk chakʼbeik xkux jlikeluk li Balumile. ¿Mi oy van kʼusi stakʼ pasel? Jun li buchʼu chchanbe skʼoplal Balumil xchiʼuk li kʼusitik kuxajtike, xi laj yale: «Mu jnaʼtik kʼuxi ta chabiel li Jbalumiltike». Taje xkoʼolaj xchiʼuk li kʼusi chal li teksto liʼe: «[Li krixchanoe] mu xuʼ yuʼun tspas mantal stuc li cʼusi chcʼot ta pasel ta stojole» (Jeremías 10:23).

Akʼo mi jech, li Vivliae chal ta jamal ti muʼyuk chakʼ ti akʼo sokes Balumil krixchano li Jpasvaneje. Li Salmo 115:16 chal ti ‹laj yakʼbe sventain Balumil krixchanoetik› li Diose. Ta melel, li Balumile jaʼ jun matanal yakʼbutik Dios (Santiago 1:17). ¿Mi ta van jkʼantik ti jaʼ noʼox lek xtun li ta slikebale? Ta melel moʼoj. Taje jaʼ te chkakʼtik venta kʼalal ta jkʼeltik kʼu yelan meltsanbil li Balumile.

¿KʼUSI VAN TSPAS LI DIOSE?

Li slivroal Genesise chchapbe lek smelolal kʼu yelan tsots abtej Dios sventa la smeltsan li Balumile. Chal ti ta slikebal li Balumile «muʼyuc toʼox chapal, muʼyuc cʼusi xvinaj o, puru icʼ osil oy». Jech xtok, chal ti oy voʼe, ti toj jtunel sventa xijkuxi-oe (Génesis 1:2). Vaʼun xi laj yal li Diose: «Acʼo oyuc sac osil» (Génesis 1:3). Yaʼeluke, li xojobal Kʼakʼale lik jelavuk talel li ta jkʼol xpix Balumil ti atmósfera sbie, vaʼun jech lik sakubuk osil ta sba velta li ta Balumile. Jech xtok lik vinajuk takin balumil xchiʼuk lik ayanuk nabetik (Génesis 1:9, 10). Ta tsʼakale, li ta Balumile «lic chʼiuc scotol li vomol aʼmale, xchiʼuc li tsʼiʼlal ti chacʼ sbeqʼue, xchiʼuc li teʼetic ti chacʼ sate» (Génesis 1:12). Li vaʼ ora taje jaʼo te lik ayanuk tal skotol li kʼusitik oye xchiʼuk li kʼusitik chtun sventa xijkuxie, jech kʼuchaʼal li fotosíntesis, jaʼ xkaltik, li teʼetik xchiʼuk li tsʼiʼleltike jaʼ chakʼbutik li ikʼ chkichʼtike. ¿Kʼu yuʼun toj tsots abtej li Diose?

Li j-alkʼop Isaiase, xi laj yale: «[Li Diose] jaʼ li bochʼo la spas banamile; ti la xchapan leque, ti lec nacal icom yuʼun sventa acʼo oyuc bochʼotic te chnaquie» (Isaías 45:18). Lek jamal xvinaj ti tskʼan ti teuk xnaki sbatel osil ta Balumil krixchano li Diose.

Kʼux ta alel, pe li krixchanoetike muʼyuk lek stunesojik li kʼupil sba matanal akʼbilik yuʼun Diose, yuʼun jutuk xa skʼan sok yuʼunik. Akʼo mi jech, li Jpasvaneje muʼyuk sjeloj li kʼusi onoʼox oy ta yoʼontone. Jun jtsʼibajom ta voʼnee, xi laj yale: «Li Diose mu jechuc jech chac cʼu chaʼal cristianoetic ti snaʼ xchamique. Mu snaʼ xʼepalcʼopoj; mu snaʼ sjel li cʼusi tsnope. Me oy cʼusi chlocʼ ta yee, persa tspas» (Números 23:19). Li Diose muʼyuk ta xakʼ ti sokes Balumil li krixchanoe, yuʼun poʼot xa sta yorail tstupʼbe «scʼoplal ti jsoquesej-banomile» (Apocalipsis 11:18, Ch).

LI BALUMILE JAʼO JNAKLEBTIK CHKOM

Li Jesuse xi laj yal li ta Mantaletik ta Vitse: «Xcuxet noʼox yoʼnton li bochʼo mucʼ noʼox yoʼntonique, yuʼun jaʼ ch-acʼbat sventainic li [banamile]» (Mateo 5:5). Li ta Mantaletik ta Vits onoʼoxe, li Jesuse laj yal kʼusi chichʼ tunesel sventa xichʼ pojel li Balumile. Laj yalbe li yajtsʼaklomtak ti akʼo xi skʼanik ta orasione: «Acʼo sta yorail chapas mantal, acʼo pasuc cʼusi tscʼan avoʼnton liʼ ta banamil jech chac cʼu chaʼal te ta vinajele». Ta melel, li Ajvalilal yuʼun Diose jaʼ tspas li kʼusi onoʼox oy ta yoʼonton ta sventa Balumil li Diose (Mateo 6:10).

Li Diose chal ta melel ti ep kʼusitik tsjel ta Balumil li Ajvalilal yuʼune. Xi chale: «Aʼyo avaʼyic, ta jpas ta achʼ scotol li cʼusitic oye» (Apocalipsis 21:5). ¿Mi jaʼ skʼan xal ti tsmeltsan achʼ Balumil li Diose? Moʼoj, yuʼun maʼuk chopol li Balumile, li kʼusi muʼyuk leke jaʼ li ajvaliletik avie, li «jsoquesej-banomile» xchiʼuk jaʼ ta smulik ti solel ep jvokoltike. Li Vivlia chal ti tslajesbe skʼoplal ajvaliletik li Diose xchiʼuk tslikes jun «achʼ vinajel», li Ajvalilal yuʼun Diose, ti jaʼ tsventain li «achʼ banamil[e]», li jchʼunej mantal krixchanoetike (Apocalipsis 21:1).

Sventa xichʼ lajesel li vokolil yakʼoj krixchano liʼ ta Balumile, li Diose tslekubtas li kʼusitik kuxajtike. Li jtsʼibajom yuʼun Salmoe, xi laj yalbe smelolale: «Voʼot achabioj li banamile; voʼot chavacʼbe tal yaʼlel; voʼot chatsʼites scotol li cʼusitic chchʼie». Kʼalal mi muʼyuk xaʼox tsikub o chkʼixnaj tajek li osil balumile, chkʼataj ta jun paraiso li Balumile xchiʼuk chakʼ ayanuk epal veʼliletik, pe li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti chakʼbe talel bendision li Diose (Salmo 65:9-13).

Li Pyarelal Nayyar ti tun ta sekretario ta stojolal li Mohandas Gandhi ti jaʼ jun jnitvanej ta mantal ta hindú ti chamem xae, xi chvul ta sjol li kʼusi laj yal komele: «Li Balumile chakʼ li kʼusitik chtun kuʼuntik ta jujuntale, pe kʼalal chpichʼ yoʼontonik ta skʼanel kʼusitik mas li krixchanoe muʼyuk tstaik skotol». Li Ajvalilal yuʼun Diose chakʼbe slajeb li kʼusitik chakʼ vokolil ta Balumile. ¿Kʼuxi tspas? Jaʼ ti tsjelbe yoʼonton li krixchanoetike. Li j-alkʼop Isaiase laj yal ti kʼalal jaʼo yakal chventainvan li Ajvalilal yuʼun Diose li krixchanoetike muʼyuk kʼusi chopol tspasbeik li xchiʼiltakike xchiʼuk li Balumile (Isaías 11:9). Yuʼun ta smiyonal noʼox krixchanoetik ti jeltos slumalike yakal chchanik kʼusitik jaʼ li smantaltak Diose. Yakal chchanik skʼanel Dios, xchiʼiltakik, ti snaʼuk stojik ta vokole, ti xchabiik li Balumile xchiʼuk li kʼusitik oy tee xchiʼuk ti jechuk chkuxiik kʼuchaʼal la skʼan Dios ta slikebale. Yakal chichʼik chapanel sventa xkuxiik ta jun paraiso liʼ ta Balumile (Eclesiastés 12:13; Mateo 22:37-39; Colosenses 3:15).

Li sloʼilal kʼusitik laj yichʼ meltsanele, xi tstsutse: «Scotol li cʼusitic pasbil yuʼun Diose toj lec laj yil» (Génesis 1:31). Jech ta melel, mu sta-o ti xichʼ sokesel li Balumile yuʼun toj kʼupil sba. Jaʼ yuʼun xijmuyubajutik tajek ti oy kʼusi tspas ta jelavel ta sventa Jbalumiltik li Jeovae, li Jpasvanej kuʼuntik ti lek yoʼontone. Jech xtok, li stuke xi chalbutik ta jamale: «Ti buchʼu oy slequil ti cʼusi ta spasique, ta xrextoinic ti banomile, sbatel osil ta xnaquiic tey» (Salmo 37:29, Ch). Li buchʼutik chkuxiik sbatel osil ta Balumil ti tukʼike xuʼ me jaʼ voʼot.

[Tsʼib ta yok vun]

[Rekuadro ta pajina 4]

Li krixchanoe sokesoj...

...li jkʼol xpix Balumil ti atmósfera sbie. «Oy lek sprevailtak ti yantik xkʼakʼub li yolon atmósfera, li mukʼul nabe xchiʼuk li balumile [...]. Leʼ xa tal ta 1950 lek vinajem ti jaʼ ta skoj li kʼusitik tspasik li krixchanoetike.» (Sociedad Meteorológica Americana, 2012)

... li balumile. «Ta skoj li kʼusitik tspasik li krixchanoetike jutuk mu oʼloluk jelem talel li balumile. Tsokes li kʼusitik kuxajtike, li yip balumile [...] xchiʼuk li sikil xkʼixnal osil balumile.» (Global Change and the Earth System)

... li mukʼul nabe. «Te van 85% li nab ti bu tstsakik choye muʼyuk xa ep xchoyal, pe li ta yantik nabe chʼabal xa jkotuk xchoyal o jaʼ to ch-ayan tal.» (BBC, septiembre ta 2012)

... li kʼusitik kuxajtike. «Epal sientifikoetik xchʼunojik [...] ti ta skoj li kʼusitik spasojik li krixchanoetike ta anil [chchʼaybe stsʼunobal li chonbolometike], ti muʼyuk bu jech ilbil-oe.» (Te lokʼem tal ta pajina ta Internet science.nationalgeographic.com)

[Rekuadro ta pajina 5]

Li Jbalumiltike

Li Jbalumiltike jaʼ stuk ti bu xuʼ xkuxiik li krixchanoetike, li chonbolometike xchiʼuk li tsʼiʼleletike. Jech kʼuchaʼal liʼe, li teʼetik xchiʼuk li tsʼiʼleletike tsnitbeik yip li Kʼakʼale, li voʼe xchiʼuk minerales yoʼ tskʼatajesik ta lekil ikʼ sventa xkichʼtik yan velta li ikʼ chlokʼ ta jniʼtik o ta ketike, jaʼ jech ta sventa li chonbolometik eke. Taje jech-o chkʼot ta pasel, jaʼ yuʼun li ta Balumile xuʼ ep kʼusitik te xkuxi.

Mu toj labaluk ta aʼiel ti xi chal Vivlia ta sventa li Diose: «Ta sbijil la xchapan, la snacan lec li osil banamile» (Jeremías 10:12). Jech kʼuchaʼal laj yal jun krixchano ti chchanbe skʼoplal Vivliae, «li jvokʼ Balumil ti stakʼ naklebinele solel toj lek pasbil xchiʼuk xuʼ skʼupin xkuxlejal te li krixchanoe».

[Lokʼol ta pajina 3]

[Stojel ta vokol]

Strdel/AFP/Getty Images

[Lokʼol ta pajina 4]

[Stojel ta vokol]

© Paul Souders/WorldFoto

[Lokʼol ta pajina 6]

Mu sta-o ti xichʼ sokesel li Balumile yuʼun toj kʼupil sba