Sillaasiyaa Timirttee Diccido Ogiyaa
‘SILLAASEE Geeshsha Maxaafay tamaarissiyooba gidana xayikko, waanidi Kiristtaane giyo haymaanootetu timirtte gididee?’ yaagada ha saatiyan oychana danddayaasa. Daroti hegee K.S. 325n Niiqiyaa yaaꞌan giigidobadan qoppoosona.
Gidikkonne, hegee muleera tuma gidenna. Niiqiyaa yaaꞌan Kiristtoosassinne Xoossaassi issi mala bollay deꞌiyoogaa qonccissidoogee tuma; hegee guyyeppe Sillaasiyaa timirttiyau baaso gidiis. He yaaꞌan geeshsha ayyaanay Sillaasiyau heezzantto bolla gidiyoogaa denttibookkona.
Niiqiyaa Yaaꞌan Qosxxenxxinoosi Oottidobaa
YESUUSI Xoossa yaagiyo dicciiddi deꞌiya qofaa, Geeshsha Maxaafan baasettidi daro layttau asay eqettiiddi takkiis. He palamaa agissanau Rooma kawuwaa Qosxxenxxinoosi phaaphaaseta ubbaa Niiqiyaa shiishshiis. PHaaphaasetu ubbaappe amaridaageeti, giishin 300 gidiyaageeti shiiqidosona.
Qosxxenxxinoosi Kiristtaane gidenna. Guyyeppe i Kiristtaane gididabadan qofettiyaaba gidikkonne, hayqqana haniiddi xammaqettiis. Zi Erlii CHerch giyo maxaafan Henirii CHadwiki a xeelliyaagan kaallidi deꞌiyaagaadan giis: “Qosxxenxxinoosi ba aawaagaadan Ooninne Xoonenna Awa Ayfiyau goynniis; . . . i Kiristtaane gididoogan Xoossan sabettiyoogee au wozanappe siyettidobadan qofettana koshshenna . . . Hegee olaara gayttidaba. I Kiristtaane timirttiyaa loytti erenna; shin olan xooniyoogee Kiristtaanetu Xoossaa imota gidiyoogaa loyttidi erees.”
Ha xammaqettibeenna kawoy Niiqiyaa yaaꞌan ay oottidee? Insaykilooppiidiya Briitaanika giyo maxaafay kaallidi deꞌiyaagaadan gees: “Qosxxenxxinoosi yaaꞌaa kaalettiis; qassi i ba huuphe . . . Kiristtoosanne Xoossaa giddon deꞌiya gaytotettaa qonccissiya, ‘Aawaara issi bolla’ yaagiya he yaaꞌan giigida waanna wogaa kessanaadan qofaa immiis . . . PHaaphaasetuppe daroti maayennaba gidikkonne, naaꞌꞌatu xallay attin ubbay kawuwau yayyidi he wogaa paramidi ekkidosona.
Hegaa gishshau, Qosxxenxxinoosi gitabaa oottiis. Naaꞌꞌu aginau takkida wolqqaama haymaanoote palamaappe simmin, eeqau goynniya ha kawoy kelttiyaa gelidi, Yesuusi Xoossa giyaageeta kaafidi pirddiis. SHin aybissi? I Geeshsha Maxaafan ammaniyoobi deꞌiina gidennaagee qoncce. E SHort Histrii of Kiristtiyan Doktirin giyo maxaafay: “Qosxxenxxinoosi Giriike ammanuwaa timirttiyan denddiya oyshaabaa eriyoobi aybinne baawa” yaagees. Haymaanootiyaa shaahoy ba haaruwau iita gidiyoogaa akeekido gishshau, i ba haaruwaa minttanau koyiis.
Gidikkokka, Niiqiyan shiiqida phaaphaasetuppe ooninne Sillaasiyaa timirttiyaa tamaarissibeenna. Eti kuuyidoy Yesuusabaa xallappe attin, xillo ayyaanau deꞌiya sohuwaa gidenna. Sillaasee Geeshsha Maxaafan deꞌiya tuma gidiyaakko, he wode eti hegaabaa denttanau koshshennee?
Gujo Dichaa
NIIQIYAA yaaꞌaappe simmin, ha yohoy daro layttau palamissiiddi takkiis. Yesuusi Xoossaara issi lagge gidenna giidi ammaniyaageetu qofaa guutta wodiyau asay maayiis. SHin guyyeppe Kawuwaa Tewodaasiyaasi eta bolli pirddiis. I Niiqiyaa yaaꞌan kiyida wogaa ba haaruwaa ubban baaso woga oottidi minttiis; qassi he wogaa qonccissanau K.S. 381n, Qusxxinxxiniyaa kataman yaaꞌay shiiqanaadan oottiis.
He yaaꞌay xillo ayyaanau Xoossaaranne Kiristtoosaara issi mala sohoy deꞌees giidi maayiis. Kiristtaane giyo ammanuwaa Sillaasee koyro doommidoy he wode.
Gidoppe attin, Qusxxinxxiniyaa yaaꞌaappe simminkka, Sillaasee aahuwan ammanidi ekkido timirtte gidenna. Daroti hegaa eqettidoogee, eta bolli wolqqaama yedetaa gattiis. Sillaasee baaso woga gididi giigidoy hegaappe simmin deꞌiya xeetu layttatuuna. Insaykilooppiidiya Amerikaana giyo maxaafay: “Sillaasiyaa timirttee Arggo baggan keehi diccidoy 500-1500 giddon deꞌiya wodiyan eranchati asa eranne qofaa qonccissanau denddido wodiyaana” yaagees.
Atinaatiyoosa Wogaa
SILLAASIYAA loyttidi qonccissidoy Atinaatiyoosa Wogaana. Atinaatiyoosi Niiqiyaa yaaꞌan Qosxxenxxinoosa qofaa maayida qeese. A sunttan xeesettiya wogay: “Nuuni Sillaasiyan issi Xoossa gididaagau goynnoos . . . Aaway Xoossa, Naꞌay Xoossa, qassi Xillo Ayyaanay Xoossa; gidikkokka, heezzu xoossa gidennan issi Xoossa” yaagees.
Gidikkokka, loyttidi tamaarida eranchati ha wogaa giigissiday Atinaatiyoosa gidennaagaa maayoosona. Zi Niwu Insaykilooppiidiya Briitaanika giyo maxaafay kaallidi deꞌiya qofaa yootees: “Arshsho bagga Woosa Keettan 12tta xeetu layttay gakkanaashin he wogay erettenna. Eranchati 17tta xeetu layttaappe doommidi, Atinaatiyoosa Wogaa xaafiday Atinaatiyoosa (373n hayqqiis) gidennan, 5tta xeetu layttan tohossa Paransaayen xaafettennan aggenna yaagidi maayoosona. . . . He wogay koyro 6ttanne 7tta xeetu layttan tohossa Paransaayenne Isppeene gakkidaba milatees. Hegee Jarmanen 9tta xeetu layttan, Roomen qassi hegaappe guyyiyan woosa keettati tamaarissiyooban gujettiis.”
Yaatiyo gishshau, Sillaasiyaa timirttee Kiristtaane giyo ammanuwan aahuwan erettidoy Kiristtoosappe simmin xeetan qoodettiya layttati aadhiina. Qassi ha ubbabaa kuuyiyo wode kaaleto gididay aybee? Xoossaa Qaalayiyye woy qeesetettaanne polotikaa aysuwaa qofay? Oriijin end Ivoluushin of Rilijin giyo maxaafan I. W. Hopkinsi: “Daro asan erettida Sillaasiyaa qonccissoy imettidoy woosa keettaa polotikaara gayttidaagaana” yaagidi zaariis.
Kaseti Odettida Kaddiyoogaa
YESUUSINNE i kiittidoogeeti bantta wodiyaappe simmin yaanaagaa yootidobaara ha sheneyiya Sillaasiyaa taarikee moggiyaaba. Eti Xoossay ha siraataa xayssiyo gallassan tumu goynoy zaarettidi eqqiyo, Kiristtoosi simmiyo wodee gakkanaashin, kaddiyoogee woy tumu goynuwaappe deshiyoogee woy shaahettiyoogee deꞌanaagaa yootidosona.
He ‘gallassaa’ xeelliyaagan kiitettida PHauloosi: “Kasetidi makkaliyoogeenne qassi nagaranchchai, bashshaa na7ai qonccennan de7ishin, he gallassai gakkenna” yaagiis. (2 Tasalonqqe 2:3, 7) Guyyeppe i: ‘Taani biidoogaappe guyyiyan, wudiyaassi qarettenna iita wanggireelloti intte giddo gelananne, kaalliyaageetakka bantta geeduwaa kaalettanau wordduwaa haasayiya asati intte giddoppe denddana’ yaagidi kasetidi yootiis. (Oosuwaa 20:29, 30) Yesuusa kaalliya haratikka kaddiyoogaabaanne ‘nagarancha’ gidida eta qeesetubaa xaafidosona.—Leemisuwau, 2 PHeexiroosa 2:1; 1 Yohaannisa 4:1-3; Yihudaa 3, 4 xeella.
PHauloosi: “asai tumu timirttiyaa ezggennan ixxiyo wodee yaana. SHin asai bantta amuwaa kaallidi, siyanau ufaissiyaabaa yootiya tamaarissiyaageeta gujji gujji shiishshana. Eti tumu yohuwaa siyiyoogaa aggidi, haisiyaa siyanau bantta haittaa wora zaarana” yaagidikka xaafiis.—2 Ximootiyoosa 4:3, 4.
Tumu goynuwaappe shaahettiyoogau gaasoy aybakko Yesuusi ba huuphe qonccissiis. I loꞌꞌo zerettaa zeriis; shin morkkee, Seexaanay goshshan zardduwaa zeridoogaa yootiis. Yaatiyo gishshau, gisttee mokkidi gitatiyo wode zarddoykka a giddon beettiis. Hegaa gishshau, Kiristtoosi hanotaa giigissiyo, cahaa wodee gakkanaashin tumu Kiristtaane ammanuwaappe deshiyoogee deꞌanaagee naagiyooba. (Maatiyoosa 13:24-43) Zi Insaykilooppiidiya Amerikaana giyo maxaafay: “Oyddantto xeetu layttaa Sillaasiyaa timirttee Xoossaa xeelliyaagan koyro Kiristtaaneti tamaarissidobaa tumuppe qonccissenna; hegaappe dumma hanotan, hegee he timirttiyaappe deshidaba” yaagiis. Yaatin, ha deshabay doommidoy awaanee?—1 Ximootiyoosa 1:6.
Hegau Doomettaa
BENI wode deretetta ubban, Baabiloone wodekka, heezzay issippe waaxettida eeqa xoossatuyyo goynniyoogee meeze gididaba. He meezee Gibxxe, Giriikenne Roome biittatunkka Kiristtoosappe kase deꞌiya daro xeetu layttatun, a wodenne appe simmin aakkidi deꞌiyaaba. Kiitettidaageeti hayqqi simmin, hegaa mala eeqa goynuwaa ammanoy Kiristtaane ammanuwaa woraajjiyoogaa doommiis.
Taarikiyaa eranchaa Wil Durantti: “Kiristtaane ammanoy eeqa goynuwaa xayssibeenna; he ammanuwaa babaa oottidi ekkiis. . . . xoossay sillaase giyo qofay Gibxxeppe yiis. Ijjipshiyan Rilijin giyo maxaafan Sigfrid Morenzi: “Sillaasee Gibxxe haymaanoote eranchata keehippe qofissidaba . . . Heezzu xoossati issippe issi xoossadan xeelettoosonanne xeesettoosona. Yaatiyo gishshau, Gibxxe haymaanootiyaa ayyaana wolqqay Kiristtaane haymaanootiyaa timirttiyaara qoncce hanotan gayttidaba” yaagiis.
Yaatiyo gishshau, Gibxxen Aleksanddiriyaa kataman, heezzantto xeetu layttaa wurssettaaninne oyddantto xeetu layttaa doomettan, Atinaatiyoosa mala woosa keettaa asati Sillaasiyaa timirttiyau kaalettiya qofaa giigissiyo wode he xeelay deꞌiyoogaa bessidosona. Eta xeelay, Moorenzi “Gibxxe haymaanootiyaa wogaa Kiristtaane haymaanootiyaara Aleksanddiriyaa haymaanoote timirttee” gattidobadan qoppanaadan oottidoogaa keena aakkiis.
Histtirii of Kiristtiyaanitii giya Edward Giboona maxaafaa geluwan kaallidi deꞌiyaagaa nabbaboos: “Eeqa goynoy Kiristtaane ammanuwan xoonettiis giikko, Kiristtaane ammanoykka eeqa goynuwan moorettiis. Koyro Kiristtaaneti issi Xoossan ammaniyoogaa . . . Rooma Woosa Keettay akeekanau metiya Sillaasiyaa timirttiyan laammiis. Gibxxeti doommidonne Pilaatoy aassi qonccissido eeqa goyno ammanuwaappe daroti, ammananau bessiyaabadan xeelettidi deꞌidosona.”
E Dikshineerii of Rilijiyes Noleej giyo maxaafay daroti Sillaasiyaa “eeqa goynuwaappe ekettidi, Kiristtaane ammanuwan walakettida mooriyaaba” yaagiyoogaa yootees. Qassi Zi Peganizim in Awur Kiristtiyaanitii giyo maxaafay: “[Sillaasiyaa] doomettay muleera eeqa goynuwaappe” yaagees.
Jems Hestingisi Insaykilooppiidiya of Rilijin end Etiks giyo maxaafan: “Leemisuwau, sillaasedan xeelliyo heezzu xoossati Hindde haymaanootiyan Brahima, Siivanne Vishinu giyoogeeti, Gibxxe haymaanootiyan qassi Osiriis, Aysiisinne Hores giyoogeeti deꞌoosona . . . Xoossay Sillaasedan xeelettiyoy taarikiyan erettiya haymaanootetu xallaana gidenna. Issi uri heezzan qonccida Ubbaappe Xoqqiyaagaabaa yootiya, ooraxissido Pilaato timirttiyaa hassayees” yaagidi xaafidoy hegaassa. Giriike palasppaa Pilaatoy Sillaasiyaa timirttiyaara waanidi gayttii?
Pilaato Timirttiyaa
PILAATOY Kiristtoosappe kase 428ppe 347 gakkanaashin deꞌidabadan qofettees. I Sillaasiyaa ha wodiyan deꞌiyaagaadan tamaarissibeennaba gidikkonne, a timirttee Sillaasiyau ogiyaa dooyiis. Guyyeppe, heezzaa waattan ammaniyoogaa gujjiya qofay doommiis; qassi hegee doommanaadan oottiday Xoossaanne meretaa xeelliyaagan Pilaatoyyo deꞌiya qofaa.
Nuuvo Diksiyoonaar Yuniversel giyo Paransayetto maxaafay, Pilaato timirttee kaalettidobaa xeelliyaagan: “Pilaatoy tamaarissido sillaasee ba huuphe beni asatu wodiyaappe doommidi deꞌiya kasetiya sillaaseta wotti yeggidi giigissidoba; hegee Kiristtaane woosa keettatun tamaarissiyo issi xoossan deꞌiya heezzu bollatu qofau doometta gidida, sillaasiyaa timirttiyaa loytti qonccissido qofa malatees. . . . Xoossay sillaase giyo ha Giriike palasppaa qofay . . . beni wode [eeqa goyno] haymaanootetu ubban demmana danddayiyooba” yaagees.
Zi Niwu SHaf-Herzog Insaykilooppiidiya of Rilijiyes Noleej giyo maxaafay ha Giriiketu qofay kaalettidobaa qonccissees: “Loogosanne Sillaasiyaa timirttee haꞌꞌiigaadan hanidoy Giriike Aawatuuna; . . . qoncce hanotan gidin aggin Pilaato timirttee eta keehippe bochiis . . . Balabaynne mooriyaabay Woosa Keettaa loddan gelidoy he sohuwaappe gidiyoogee sirissenna.”
Zi CHerch of zi Ferist Sirii Sencheris giyo maxaafay: “Sillaasiyaa timirttee loddaaninne guutta wodiyaa takkidi merettidaba; . . . ayyo doomettay Ayhudanne Kiristtaane Geeshsha Maxaafaa Xuufetun mule deꞌennaba; . . . Pilaato qofaa tamaarissiya Aawati a dichidi Kiristtaane ammanuwan walakkidosona” yaagees.
Kiristtoosappe simmin heezzantto xeetu layttaa wurssettan, “Kiristtaane ammanoy” ooraxissido Pilaato timirttiyaappe shaakkanau metiya hanotan issi mala gidiis. Awutlaynis of zi Histirii of Dogima giyo maxaafan Adolf Harnaki giidoogaadan, “woosa keettaa timirttee minni eqqidoy Helenizimiyaana [Giriike eeqa goyno qofaana]. Hegaappe denddidaagan daro Kiristtaanetuyyo hegee geemmidaba gidiis.”
Woosa keettay ba ooratta timirttee Geeshsha Maxaafan baasettiis yaagees. SHin Harnaki: “Tuma gididabay woosa keettati Giriiketu mala qofaa, geema gidida eeqa goynuwaa mala ammanuwaanne meeziyaa banttabaa oottidoogaa” yaagees.
E Istteetment of Rizins giyo maxaafan Andriwus Nortteni Sillaasiyaa xeelliyaagan: “Nuuni ha timirttiyaa taarikiyaanne a doomettaa beꞌiyo wode, Kiristtaanetuyyo qonccidaba gidennan, Pilaato timirttiyaappe gidiyoogaa akeekana danddayoos; . . . Sillaasee Yesuusinne i Kiittidoogeeti tamaarissido timirtte gidennan, guyyeppe Pilaato timirttiyaa kaalliyaageeti medhido qofa” yaagees.
Yaatiyo gishshau, K.S. oyddantto xeetu layttan, Yesuusinne i kiittidoogeeti kasetidi yootido kaddiyoogee qonccidi kiyiis. Sillaasiyaa dichay hegau issi naqaasha. Kaddida woosa keettati siꞌooliyaa tamaa, shemppoy hayqqenna giyonne eeqau goynniyoogaa mala hara eeqa goyno qofaakka ammaniyoogaa doommidosona. Kiristtaane giyo haymaanooteti dicciiddi biya ‘nagarancha’ qeesetu citan haarettidi, ayyaana hanotan kasetidi odettida xuma wodiyaa doommidosona.—2 Tasalonqqe 2:3, 7.
Xoossay Kiittin Hananabaa Yootiyaageeti Sillaasiyaa Tamaarissibeennay Aybissee?
XOOSSAY kiittin hananabaa yootiyaageetuppe ooninne a asaa shaꞌan qoodettiya layttau Sillaasiyaabaa tamaarissibeennay aybissee? Wurssettan, Yesuusi Gita Asttamaare gidiyoogaadan ba eraa goꞌettidi, bana kaalliyaageetussi Sillaasiyaa qonccissenneeshin? Sillaasee ammanuwau “waanna timirtte” gidiyaakko, Xoossay kumetta Geeshsha Maxaafaa ba ayyaanan xaafissiiddi, issisaaninne Sillaasiyaa tamaarissiyaabaa goꞌettennee?
Kiristtoosappe simmin daro xeetu layttay aadhiininne Geeshsha Maxaafaa ba ayyaanan kaaletti xaafissi simmidi, Xoossay “eranau danddayettennaba,” “asay akeekana danddayennaba,” eeqa goynuwaappe yiidoogee qoncce gididonne “woosa keettaa polotikaara gayttidaba,” ba ashkkarati shaꞌan qoodettiya layttau erenna timirttiyaa giigissanaadan oottees giidi Kiristtaaneti ammanana koshshii?
Taarikiyaa markkatettay qoncce: Sillaasiyaa timirttee tumaappe deshidaba, tumaa kaddiyoogaa.
[Sinttaa 8n deꞌiya misiliyaa]
“Qosxxenxxinoosi Giriike ammanuwaa timirttiyan denddiya oyshaabaa eriyoobi aybinne baawa.”—A Short History of Christian Doctrine
[Sinttaa 9n deꞌiya misiliyaa]
“Gita Xoossatu Sillaasiyaa”
Kiristtoosa wodiyaappe daro xeetu layttaappe kase, beni baabilooneeninne Asooren sillaase gidida xoossati deꞌoosona. “Laaros Insaykilooppiidiya of Mitoloojii” giyo Paransaaye maxaafay Masphexoomiyaa heeran deꞌiya hegaa mala sillaasetuppe issuwaa yootees: “Salo gufanttoynne saꞌa micettay heezzau shaahettin, shaahota huuphiyan huuphiyan issi issi xoossay haarees. SHaahuwan Ana saloy gakkiis. Enlilayyo saꞌay imettiis. I giyoogee haattaa haariyaagaa gidiis. Eti issippe heezzu Gita Xoossatu sillaase gididosona.”
[Sinttaa 12n deꞌiya saaxiniyaa]
Hinddu Sillaasiyaa
“Zi Simboolizim of Hindu Gods end Richuwals” giyo maxaafay Kiristtoosappe kasiyan xeetan qoodettiya layttaa kasetidi deꞌida Hindu Haymaanootiyaa sillaasiyaa xeelliyaagan: “Sillaase xoossatuppe issoy Siva. I bashshaa xoossaa geetettees. Hara naaꞌꞌati meretaa xoossaa Brahimanne giigissiya xoossaa Vishnu. . . . Ha heezzu hanotay issi mala gidiyoogaa bessanau heezzu xoossati issippe waaxettidosona.”—Published by A. Parthasarathy, Bombay.
[Sinttaa 8n deꞌiya misiliyaa]
‘Oyddantto xeetu layttaa Sillaasiyaa timirttee koyro Kiristtaaneti tamaarissidobaappe deshidaba.’—The Encyclopedia Americana
1. Gibxxe. Horesi, Osiriisinne, Aysiisa deꞌiyo sillaasiyaa, K.K. 2tto shaꞌu layttaa
2. Baabiloona. Ishttaara, Siininne SHaamaashi deꞌiyo sillaasiyaa, K.K. 2tto shaꞌu layttaa
3. Palmiira. Aginaa xoossay, Salotu Godaynne Awa Ayfiyaa xoossay deꞌiyo sillaasiyaa, K.S. 1ro xeetu layttaa heera
4. Hindde. Hinddu Haymaanootiyan heezzu bollati deꞌiyo issi xoossaa, K.S. 7tta xeetu layttaa heera
5. Kamppuchiyaa. Budistte Haymaanootiyan heezzu bollati deꞌiyo issi xoossaa, K.S. 12tta xeetu layttaa heera
6. Norwey. Sillaasiyaa (Aawaa, Naꞌaa, xillo ayyaanaa), K.S. 13tta xeetu layttaa heera
7. Sillaasiyaa, K.S. 14tta xeetu layttaa heera
8. Xaaliyaa. Sillaasiyaa, K.S. 15tta xeetu layttaa heera
9. Jarmane. Sillaasiyaa, K.S. 19tta xeetu layttaa heera
10. Jarmane. Sillaasiyaa, K.S. 20tta xeetu layttaa heera