Ko Te ʼu Aka ʼo Te Mole Tui ʼAē Ki Te ʼAtua

ʼE TOU maʼuʼuli nei, ʼi he kele ʼe fonu ai te ʼu lakilisi; ko he kiʼi fakatokagaʼi nounou pe ʼo te ʼu kupu tāfito ʼo te ʼu nusipepa ʼe ina fakamoʼoni ki te ʼaluʼaga ʼaia ʼi te ʼaho fuli pe. Ko te ʼaluʼaga fakaʼofaʼofa ʼo totatou mālama neʼe ina ʼaumai te tokolahi ke nātou fakaʼapē peʼe ʼi ai moʼoni koa he ʼAtua. Ko ʼihi, ʼe nātou fakahā ʼe mole nātou tui ki te ʼAtua, ʼo nātou fakafisi ʼe mole ʼi ai he ʼAtua. ʼE moʼoni koa te faʼahi ʼaia ʼo ʼuhiga mo koutou?

Ko te tui peʼe ko te mole tui ki te ʼAtua ʼe feala pe ke malave ʼaupito ki takotou faʼahiga fakasiosio ʼo ʼuhiga mo te ka haʼu. Kapau ʼe mole ʼi ai he ʼAtua, pea ʼe ko te hāofaki ʼo te tagata ʼe fakalogo katoa ia ki te tagata—ko he manatu fakaʼofaʼofa ʼaki tatatou fakatokagaʼi te fealagia lahi ʼaē ki te tagata ke ina maumauʼi ia meʼa fuli. Kapau ʼe koutou tui ʼe ʼi ai he ʼAtua, pea e lagi koutou tali te manatu ʼaenī, ko te kele ʼe ʼi ai tona fakatuʼutuʼu—ko he fakatuʼutuʼu ʼe feala ke fakahoko.

Logope la, ko te fakafisi ʼaē ki te maʼuli moʼoni ʼo te ʼAtua neʼe tautau hā ʼi te hoholo mai ʼo te hisitolia, ko te ʼiloa ʼo te mole tui ʼaē ki te ʼAtua neʼe hoki mālohi age pe tana mafola ʼi te ʼu sēkulō ʼaenī pe neʼe hoki hili. ʼE koutou ʼiloʼi koa tona tupuʼaga?

Tou Mahino Ki Te ʼu Aka

Ko he fuʼu ʼakau ʼe hage ko he tule, ʼe ko he paki ia ʼe fakaofoofo. Kae, ko te meʼa pe ʼaē ʼe sio kiai te foʼi mata ko te ʼu lau, mo te ʼu vaʼa, pea mo te foʼi sinoʼi ʼakau. Ko te ʼu aka—te matapuna ʼo te maʼuli ʼo te fuʼu ʼakau—ʼe ū ia, ʼo loloto, ʼi te kele.

ʼE tei tatau pe ʼo ʼuhiga mo te mole tui ʼaē ki te ʼAtua. Ohage pe ko he fuʼu ʼakau ʼe māʼoluga, ko te fakafisi ʼaē ki te maʼuli moʼoni ʼo te ʼAtua neʼe tuputupu ʼo aʼu ki he potu fakamataku, ʼi muʼa atu pea ʼi te lolotoga ʼo te 19 sēkulō. Neʼe feala koa ki te maʼuli pea mo te ʼatulaulau ke hoʼi tupu ka na pau la neʼe mole ʼi ai he Tupuʼaga ʼi te kamata ʼe mahili kehe age ia? ʼE ko he puli temi koa te tauhi ki he Tupuʼaga feiā? Ko te ʼu tali ʼaē neʼe maʼu mai te kau fai filosofia ʼo te sēkulō ʼaia neʼe mole fakavaivai ia pea neʼe mahino gafua ia. Neʼe ʼui fēnei e Friedrich Nietzsche: “Ohage pe ko te mole kei ʼaoga kia tatou he takitaki ʼi te faʼahi ʼo te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai, ʼo toe feiā aipe ʼe mole kei ʼaoga kia tatou te lotu.” Neʼe tala fakahagatonu e Ludwig Feuerbach: “Ko te lotu ʼe ko te misi ia ʼo te fakakaukau ʼa te tagata.” ʼAki he loto māfana neʼe ʼui fēnei e Karl Marx, ʼaē neʼe mālohi te malave ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina tohi ʼi te ʼu taʼu ʼe lauʼi hogofulu neʼe hoa age ki tona temi: “ ʼE ʼau fia fakatuputupu te ʼāteaina ʼi te faʼahi ʼo te fakakaukau mai te ʼu seini ʼo te lotu.”

Tokolahi te hahaʼi neʼe nātou ʼofolele. Kae, ko te meʼa ʼaē neʼe nātou sisio kiai, neʼe ko te ʼu lau pe ia, mo te ʼu vaʼa, pea mo te koga tāfito ʼo te mole tui ʼaē ki te ʼAtua. Ko te ʼu aka pea mo te ʼu muko neʼe kua tokalelei ia, ʼo fualoa ia ki muʼa atu ʼo te kamata ʼa te 19 sēkulō. Meʼa fakapuna’maʼuli, ko te tuputupu ʼi totatou temi ʼo te mole tui ʼaē ki te ʼAtua neʼe fafaga e te ʼu lotu ʼo te Keletiate! ʼO feafeaʼi? ʼAki tanatou aga fakakākā, ko te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te ʼu lotu ʼaia neʼe nātou fakatupu he lotovaivai ʼe lahi ʼaupito pea mo he fakafeagai.

ʼE Tūtū Te Pulapula

Lolotoga te Moyen-Age, ko te ’Ēkelesia Katolika neʼe pule mālohi ia ki tana kau hahaʼi fakalogo. ʼE ʼui e te tohi (The Encyclopedia Americana): “Ko te fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo te ʼu tuʼulaga faka lotu neʼe hage mai ia ʼe mole ina lavaʼi te tokaga ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼaoga ki te hahaʼi ʼi te faʼahi fakalaumālie. Ko te kau takitaki lotu ʼaē neʼe māʼoluga tonatou ʼu tuʼulaga, tāfito te kau ʼēpikopō, neʼe fili mai te hahaʼi ʼaliki pea ko te faka ʼuhiga tāfito ʼo tanatou gāue ohage ko he fealagia ki te faka maʼuhiga pea mo te mālohi.”

Ko ʼihi, ohage ko Kalevino pea mo Lutelo, neʼe nātou faigaʼi ke nātou fetogi te ʼēkelesia. Kae, ko tanā ʼu faʼahiga fai neʼe mole tatau tuʼumaʼu mo te faʼahiga fai ʼa Kilisito; ko te fakafeagai pea mo te liligi toto neʼe nātou fakaʼiloga te Kamataʼaga ʼo te lotu Polotesita. (Vakaʼi ia Mateo 26:52.) ʼI te kovi ʼaupito ʼo te tahi ʼu ʼohofi, hili ʼaia sēkulō e tolu pea neʼe tohi fēnei e Thomas Jefferson, ko te tolu pelesita ʼo te ʼAtu Fenua ʼo Amelika: “ ʼE lelei age anai te mole tui ki he ʼatua, ʼi tona laukoviʼi ʼaki te ʼu meʼa kovi neʼe fai e Kalevino.”a

ʼE mahino papau ia, ko te Kamataʼaga ʼo te lotu Polotesita neʼe mole ina toe fakatuʼu te tauhi maʼa. Kae, neʼe ina fakavaivai te mālohi ʼo te ’Ēkelesia Katolika. Neʼe mole kei pule tokotahi leva te Vatikano ki te tui ʼa te hahaʼi. Ko te tokolahi neʼe nātou fakatahi ki te ʼu magaʼi lotu Polotesita ʼaē neʼe hoki faʼu age pe ia. Ko ʼihi, ʼaki tonatou kākāʼi e te lotu, neʼe nātou atolasio pe leva ki tonatou ʼu ʼatamai. Neʼe hoa mai kiai he faʼahiga aga faʼifaʼitaliha, ʼo faka fealagia ai te ʼu manatu kehekehe ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua.

ʼE Tuputupu Te Lotolotolua

ʼI te 18 sēkulō, ko te manatu ʼaē ʼe fakatafito ki te fakakaukau poto neʼe laupisiʼi e te tokolahi ohage ko te puleʼaki ki te ʼu fihifihia ʼo te malamanei. Ko te tagata fai filosofia Siamani ʼaē ko Emmanuel Kant neʼe ina ʼui ko te haʼele ki muʼa ʼa te tagata neʼe lolotoga taʼomia ʼi tana fakalogo ʼaē ki takitaki ʼa te ʼu meʼa faka politike pea mo te lotu. Neʼe fēnei tana uga “Ke feʼauga tau lototoʼa ke lelei ai tou akoʼi!” “Ke ke lototoʼa ʼo fakaʼaogaʼi tou ʼatamai totonu!”

Ko te faʼahiga aga ʼaia neʼe fakaʼiloga lelei e te Mālamagia ʼo te fakakaukau, ʼaē neʼe toe ʼui pe ko te Sēkulō ʼo te Fakakaukau Poto. ʼO hoholo ai ʼi te 18 sēkulō, ko te temi ʼaia neʼe ʼiloga ʼaki te kumi fakavale ʼaē ʼo te mālama. ʼE ʼui e te tohi (Milestones of History), “ko te lotolotolua neʼe ina fetogi te hoko tui. Ko te ʼatu ʼu tui pea mo te ʼu faʼahiga fai māhani neʼe fakafihiʼi.”

Ko te lotu neʼe ko he ‘manatu ʼāfea’ neʼe fakahaʼuhaʼu pe tona kumikumi fakalelei. ʼE ʼui e te tohi (The Universal History of the World), “neʼe fetogi e te hahaʼi tanatou faʼahiga sioʼi ʼo te lotu. Neʼe mole kei nātou fīmālie ʼi te fakapapau ʼo ʼuhiga mo te ʼu fakapale ʼi te lagi; neʼe faiga nātou ki he maʼuli ʼe lelei age ʼi te kele. Neʼe kamata puli tanatou tui ki te ʼu meʼa fakamanavahe.” ʼI tona fakahagatonu, tokolahi ʼi te hahaʼi fai filosofia ʼo te Mālamagia ʼo te fakakaukau neʼe nātou manukinuki ki te lotu. Tāfito, neʼe nātou tukugakoviʼi te kau takitaki lotu ʼo te ’Ēkelesia Katolika ʼaē neʼe holi ʼaupito ki te mālohi moʼo taupau te hahaʼi ʼi te fakapōʼuli.

ʼAki tanatou mole maʼu te fīmālie ʼi te lotu, tokolahi ʼi te kau hahaʼi fai filosofia ʼaia neʼe liliu ko ni hahaʼi ʼe mole tui ʼe ʼi ai he pikipikiga ʼo te Tupuʼaga pea mo te ʼu lao ʼo te ʼatulaulau; neʼe nātou tui ki te maʼuli ʼo te ʼAtua kae kia nātou ʼe mole tokaga ia ki te tagata.b Ko te tokosiʼi neʼe nātou ʼui fakahagatonu ʼe mole nātou tui ki te ʼAtua, ohage la ko te tagata fai filosofia ko Paul Henri Thiry Holbach, ʼaē neʼe ina ʼui ko te lotu neʼe ko he “matapuna ia ʼo te ʼu maveuveu, ʼo te aga fakavale, pea mo te ʼu fakapō.” ʼI te hoholo ʼo te ʼu taʼu, neʼe fakaʼau te faʼa kātaki ʼa te tokolahi ki tona gataʼaga ʼo ʼuhiga mo te Keletiate ʼo nātou tali ai leva te ʼu manatu ʼa Holbach.

ʼI meʼa fakaniania foki ko te Keletiate ʼaē neʼe kauhaki ki te tuputupu ʼo te mole tui ʼaē ki te ʼAtua! ʼE tohi fēnei e te polofesea teolosia ko Michael J. Buckley, “neʼe ko te ʼu ʼēkelesia te fakatafito ʼo te mole tui ʼaē ki te ʼAtua. Neʼe ko he fakalainoa ki te hahaʼi ʼo Eulopa pea mo Amelika te meʼa ʼaia pea neʼe lave kovi ʼaupito ki te ʼu lotu ʼaē neʼe manatu tahi. Ko te ʼu ʼēkelesia pea mo te ʼu magaʼi lotu neʼe nātou mafola ʼaupito ʼi Eulopa, ʼo nātou fakatupu te ʼu fai fakapō, neʼe nātou lagaʼi te fakafeagai ʼa te hahaʼi lotu, neʼe nātou faiga ke nātou fakamavae ʼi te lotu peʼe ke nātou fakahifo te ʼu tuʼi.”

Ko Te Mole Tui Ki Te ʼAtua ʼe Tali e Te Tokolahi Pea ʼe Faka Maʼuhigaʼi ʼAupito

ʼI te 19 sēkulō, ko te fakafisi ʼaē ki te ʼAtua neʼe fakahā fakahagatonu ʼo mole toe fai fakafūfū pea neʼe mafola lelei ia. Ko te hahaʼi fai filosofia pea mo te kau popoto neʼe mole nātou fakameʼameʼa ʼi tanatou tala fakahagatonu ʼo leʼolahi tanatou ʼu manatu. Neʼe ʼui fakahagatonu e te tahi ʼe mole tui ki te ʼAtua “ko te ʼAtua tomatou fili. Ko te fehiʼa ʼaē ki te ʼAtua ʼe ko te kamataʼaga ʼaia ʼo te poto. Ke feala ki te tagata hana haʼele moʼoni ki muʼa, ʼe tonu ke falala ki te mole tui ʼaē ki te ʼAtua.”

Kae, ʼi te 20 sēkulō neʼe hoko te fetogi fakafūfū. Ko te fakafisi ʼaē ki te ʼAtua neʼe liliu ʼo mole kei hahaʼi tana kau lagolago; neʼe kamata mafola te tahi age faʼahiga fakafisi ki te ʼAtua, ʼo māʼiape la mo nātou ʼaē ʼe nātou ʼui ko nātou ko te kau Kilisitiano neʼe malave kia nātou te faʼahiga manatu ʼaia.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 3]

Karl Marx

[Paki ʼo te pasina 3]

Ludwig Feuerbach

[Paki ʼo te pasina 3]

Friedrich Nietzsche