ʼE ʼĀsili Māsisiva Te Hahaʼi Māsisiva

“ ʼE mole feala ki he sosiete ke tuputupu pea mo fiafia, mo kapau e tokolahi ʼaupito te hahaʼi ʼaē ʼe māsisiva pea mo fakaʼofaʼofa.”

NEʼE fai te ʼu palalau ʼaia ʼi te 18 sēkulō, e te tagata ko Adam Smith, ʼe ina ako te fakaʼaogaʼi ʼo te falā. Tokolahi ʼe nātou fakamoʼoni ko tana ʼu palalau ʼaia ʼe hoko tāfito ia ʼaho nei. Kua ʼiloga lelei ia ʼaho nei te mole tatau ʼo te maʼuli ʼo te hahaʼi maʼu koloā pea mo te hahaʼi māsisiva. ʼI Filipine, ko te tokotahi ʼi te toko tolu ʼo te hahaʼi, ʼe nātou maʼuli ʼi te ʼaho fuli ʼaki pe te tola e tahi ʼi te paʼaga Amelika, pea ʼi te agamāhani ko te falā ʼaia ʼe ko te totogi ʼe maʼu ʼi he ʼu kiʼi minuta pe ʼi te ʼu fenua koloaʼia. Ko te Rapport sur le développement humain 2002 ʼo te ʼu Puleʼaga Fakatahi ʼe ina ʼui ko “te 5 ʼi te teau ʼo te hahaʼi maʼu koloā ʼo te malamanei, ʼe tuʼa 114 tanatou maʼu koloā ʼi te toko 5 ʼi te teau ʼo te hahaʼi māsisiva.”

Tatau aipe mo kapau ʼe maʼuʼuli lelei ʼihi, kae ko te ʼu toko lauʼi miliona hahaʼi ʼe nātou nonofo ʼi te ʼu ʼapi ʼe fakatuʼu ʼi te ʼu koga meʼa ʼe mole tali e te puleʼaga, ʼe nātou faʼu tonatou ʼu nofoʼaga ʼi te ʼu koga meʼa ʼaē ʼe nātou lava fakatuʼu ai. Ko ʼihi ʼaē ʼe mole nātou maʼu te fealagia ʼaia, ʼe nātou nonofo ʼi te ala, ʼo lagi momoe ʼi he koga kalato peʼe ko he pepa palasitike. Tokolahi ia nātou ʼaia ʼe nātou fai ni ʼu puleʼaki ke feala ai hanatou maʼuʼuli​—ʼe nātou hue te ʼu foʼi tuka, ʼo nātou feʼāveʼaki he ʼu kato mamafa, peʼe nātou tae hina peʼe ko ni ʼu tini, ʼo fafaʼo ki te ʼu saliote, heʼe feala ke toe fakaʼaogaʼi te ʼu meʼa ʼaia.

ʼE mole ko te ʼu fenua faigataʼa pe ʼaē ʼe fakakehekeheʼi ai te hahaʼi maʼu koloā pea mo te hahaʼi māsisiva, kae ʼe ʼui e te World Bank, “ ʼe tou maʼu ʼi te ʼu fenua fuli pe ‘te ʼu koga meʼa ʼe nonofo ai te hahaʼi māsisiva.’ ” Mai Bangladesh ki Amelika, tatau aipe peʼe ʼi ai ʼihi ʼe nātou maʼuli fīmālie, kae ʼe tou toe sio aipe ki te ʼu hahaʼi ʼe nātou faiga ke nātou maʼu hanatou meʼa kai peʼe ko honatou nofoʼaga. Neʼe fakahā e te The New York Times te fakamatala ʼa te Pilō ʼo te Recensement 2001 ʼo Amelika, ʼe talanoa ai ki te haga tuputupu ʼo te hahaʼi maʼu koloā pea mo te hahaʼi masiva ʼi Amelika. ʼE ina ʼui fēnei: “ ʼI te taʼu kua hili, ko te famili e tahi ʼi te toko nima ʼo te hahaʼi ʼaē ʼe maʼu koloā, neʼe ina maʼu te vaelua ʼo te ʼu koloā fuli . . . Ko te famili e tahi ʼi te toko nima ʼo te hahaʼi ʼaē ʼe maʼuli māsisiva neʼe ina maʼu pe te 3.5 ʼi te teau.” ʼE toe feiā pe te maʼuli ʼi te tahi ʼu fenua, peʼe lagi kovi age ʼosi. Neʼe fakahā e te sivi neʼe fai e te fale paʼaga ko te World Bank, ko te teitei 57 ʼi te teau ʼo te hahaʼi ʼi te malamanei, ʼe nātou maʼu pe ʼi te ʼaho fuli te foʼi tola e 2.

Neʼe mole gata aipe, ʼi te taʼu 2002, ko te ʼu toko lauʼi miliona hahaʼi neʼe nātou lotomamahi ʼuhi ko te ʼu pule gāue ʼaē neʼe nātou maʼu koloā ʼi te ʼu ʼaluʼaga fakakākā. Tatau aipe mo kapau neʼe mole hoko he meʼa neʼe maumauʼi ai ni ʼu lao, kae kua hage ki te hahaʼi ko te ʼu pule gāue ʼaia ohage ko tona ʼui e te nusipepa Fortune, “neʼe nātou maʼu koloā ʼaupito, ʼi hona ʼaluʼaga fakakākā.” Tou vakaʼi te meʼa ʼe lolotoga hoko ʼi te malamanei, ko ʼihi ʼe nātou punamaʼuli peʼe feafeaʼi he fakaʼaogaʼi feiāʼi ʼo he ʼu tuʼuga falā, ʼaē ʼe ʼui ko he ʼu lauʼi teau miliona, kae tokolahi te hahaʼi ʼe nātou maʼuʼuli māsisiva.

ʼE Gata Anai Koa Te Maʼuli Masiva?

ʼE mole ʼui leva ʼe mole fai e he tahi he puleʼaki moʼo fakatokatoka ia te ʼaluʼaga faigataʼa ʼaia ʼo te hahaʼi māsisiva. ʼE mahino ia ʼe lagi fai ni ʼu fakatuʼutuʼu e te kau gāue ʼo te puleʼaga, pea mo te ʼu kautahi ʼaē ʼe nātou tokoni moʼo fetogi te maʼuli ʼo te hahaʼi māsisiva. Kae ko te ʼu puleʼaki ʼaē neʼe fai, ʼe fakatupu lotovaivai pe. ʼE ʼui e te Rapport sur le développement humain 2002, “ ʼe lahi te ʼu fenua kua ʼāsili māsisiva age ʼi te ʼu taʼu e 10, 20 peʼe 30 ʼaenī kua hili,” logola te ʼu faiga ʼa te tokolahi moʼo hikihiki te faʼahi ʼaia.

Ko tona faka ʼuhiga koa ʼe mole kei ʼi ai he puleʼaki ki te hahaʼi māsisiva? ʼE mātou fakaafe atu koutou ke koutou lau te alatike ka hoa mai, te ʼu fakatuʼutuʼu poto ʼaē moʼo fakahoko he ʼu tokoni ʼe lelei, pea mo te ʼu puleʼaki ʼe lagi mole heʼeki koutou manatu kiai.