Mari Te Kolo Maʼuhiga ʼĀfea ʼo Te Toafa

NEʼE fakamatala fēnei e te tagata gāue alekeolosia Falani ko André Parrot: “ ʼI te po ʼaia, ʼi taku liliu ki toku koga fale ʼi taku ʼosi fakafiafia mo taku ʼu kaugā gāue ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē neʼe mātou maʼu fakapunamaʼuli, neʼe kei au fakamanatu pe te meʼa fakaofoofoʼaē neʼe hoko kiā mātou.” ʼI Sānualio ʼo te taʼu 1934, ʼi te kolo ʼo Tell Hariri, ʼaē ʼe tuʼu ōvi ki te kolo veliveli ko Abou Kemal ʼi te Eufalate ʼi Silia, neʼe keli ake e Parrot mo tana kau gāue ia te fakatātā ʼe tohi ai: “Lamgi-Mari, hau ʼo Mari, pelepitelo lahi ʼo te ʼatua ko Enlil.” Neʼe nātou punamaʼuli ʼi te meʼa ʼaia neʼe nātou maʼu.

Neʼe ko te hoki maʼu ʼaia ʼo te kolo ko Mari. He koʼe ʼe maʼuhiga ia te maʼu ʼaia maʼa te kau ako ʼo te Tohi-Tapu?

He Koʼe ʼe Maʼuhiga Te Kolo Ko Mari?

Logope ko te kolo ko Mari neʼe ʼiloa ʼi te ʼu fakamatala ʼaē ʼe tuʼu ʼi te ʼu tohi ʼāfea, kae neʼe fualoa te mole ʼiloʼi totonu ia tona tuʼuʼaga. ʼI te fakamatala ʼa te kau sikalaipe Sumelia, ko Mari neʼe ko te nofoʼaga ʼo te hōloga hau neʼe lagi pule ʼi te tahi temi ki Mesopotamia kātoa. ʼI te laga ʼo te kolo ko Mari ʼi te vaʼe vaitafe ʼo Eufalate, neʼe lelei tona tuʼuʼaga he neʼe fefalakaʼaki ai te ʼu ʼala ʼo te fai fakatau koloā, ʼo fakapipiki ia te Pokoga ʼo Pelesia ki Asilia, mo Mesopotamia, mo Anatolia, pea mo te Metitelanea. Ko te ʼu koloā ohage ko te ʼakau, mo te ukamea, pea mo te ʼu maka​—ʼaē neʼe maʼu tahitahiga ʼi Mesopotamia​—neʼe fakalaka fuli ʼi te kolo ʼaia. Ko te ʼu tukuhau ʼaē neʼe fai ki te ʼu koloā ʼaia, neʼe ko he faka koloaʼia lahi ʼo te kolo ko Mari, ʼo liliu ai ko he kolo neʼe pule ki te koga meʼa ʼaia. Kae neʼe pulinoa te pule ʼaia ʼi te temi ʼaē neʼe ʼohofi ai ia Silia e Sargon mai Akkad.

Lolotoga te ʼu taʼu e 300 ʼi te hili ʼo te ʼohofi ʼa Sargon, neʼe puleʼi te kolo ko Mari e te kau solia. ʼAki tanatou takitaki, neʼe toe maʼu e te kolo ia he faʼahiga maʼuli fīmālie. Kae ʼi te temi ʼo te hau fakamuli ko Zimri-Lim, neʼe pulinoa ai te koloaʼia ʼo te kolo ʼaia. Neʼe faigaʼi e Zimri-Lim ke ina fakamālohiʼi tona puleʼaga ʼaki he ʼu tuʼuga tau, mo te ʼu fuakava, pea mo te ʼu fai ʼohoana. Kae ʼi te taʼu 1760 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko te Hau Papiloni ko Hammourabi neʼe ina ʼohofiʼi pea fakaʼauha te kolo, ʼo ina fakagata ai te meʼa ʼaē neʼe fakahigoaʼi e Parrot “ko he sivilisasio neʼe maʼuhiga ʼi te temi muʼa.”

ʼI te temi ʼaē neʼe molehi ia te kolo ko Mari e te kau solia ʼa Hammourabi, neʼe nātou fai te toe gāue lelei kua ʼaoga ki te kau gāue alekeolosia pea mo te kau tagata fai fakamatala hisitolia ʼo te temi nei. ʼI tanatou holoʼi te ʼu kaupā maka, neʼe nātou tanu ai te ʼu fale lalahi ʼe meta nima tona māʼoluga ʼi ʼihi koga meʼa, ʼo hāofaki ai te ʼu fale ʼaia naʼa popo ʼaki te temi. Neʼe keli ake e te kau gāue alekeolosia ia te ʼu toega ʼo te ʼu fale lotu pea mo te ʼu fale lalahi matalelei, pea mo te ʼu tuʼuga meʼa kehekehe pea mo te ʼu meʼa neʼe tohi ʼe fakahā te agaaga ʼo te sivilisasio ʼāfea ʼaia.

He koʼe ʼe ʼaoga te ʼu toega ʼo te kolo ko Mari kiā tatou? Tou fakakaukauʼi age muʼa te temi ʼaē neʼe kei maʼuli ai ia te pateliaka ko Apalahamo. Neʼe tupu ʼi te taʼu 2018 ʼi muʼa ʼo totatou temi, iā taʼu e 352 ʼi te hili ʼo te Tulivio. Ko ia neʼe ko te tāʼiake hogofulu mai ia Noe. ʼI te fakatotonu age ʼa te ʼAtua, neʼe mavae ia Apalahamo ʼi tona kolo, ia Ule, kae ʼalu ki Alane. ʼI te taʼu 1943 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi tona taʼu 75, neʼe mavae ia Apalahamo mai Alane ʼo ʼalu ki te fenua ʼo Kanaane. ʼE ʼui e te tagata gāue alekeolosia Italia ko Paolo Matthiae: “Ko te ʼu fagona ʼa Apalahamo, mai Ule ki Selusalemi, neʼe hoko tonu ʼi te temi ʼaia ʼo Mari.” Koia ko te maʼu ʼo te kolo ko Mari ʼe maʼuhiga heʼe feala ai hatatou fakakaukauʼi te mālama ʼaē neʼe maʼuli ai te kaugana agatonu ʼa te ʼAtua ko Apalahamo.a​—Senesi 11:10–12:⁠4.

Koteā ʼAē ʼe Fakahā e Te ʼu Toega ʼo Te Kolo?

Neʼe mālohi te lotu ʼi Mari ohage pe ko te tahi ʼu koga meʼa ʼi Mesopotamia. Neʼe lau neʼe ko te maʼua ʼa te tagata ke tauhi ki te ʼu ʼatua. Neʼe kumi tuʼumaʼu e te hahaʼi peʼe koteā te finegalo ʼo te ʼu ʼatua ʼi muʼa ʼo te fai ʼo he ʼu tonu maʼuhiga. Neʼe maʼu e te kau gāue alekeolosia ia te ʼu toega fale ʼo te ʼu fale lotu e ono. Neʼe kau ai te Fale Lotu ʼa Te ʼu Laione (ʼe lau e ʼihi ko te fale lotu ʼa Takane, ia Takone ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu) pea mo te ʼu sagatualio ʼo Ishtar, te ʼatua fafine ʼo te fanaunau, ʼo feiā mo te ʼatua ʼo te laʼā ko Shamash. ʼI muʼa atu neʼe maʼu ʼi te ʼu fale lotu ʼaia, te fakatātā ʼo te ʼatua ʼaē neʼe fai kiai te ʼu mōlaga pea mo te ʼu faikole. Ko te hahaʼi tauhi neʼe nātou fakatuʼu tonatou ʼu pāki ʼo nātou totonu ʼe nātou malimali ai pea ʼe nātou faikole, ʼo nātou fakatuʼu ʼi te ʼu hekaʼaga ʼi te fale lotu, ʼi tanatou manatu ʼaē ʼe hoko atu tanatou tauhi e tonatou pāki. Neʼe ʼui fēnei e Parrot: “Ko te kiʼi fakatātā, ʼo feiā mo te foʼi sela ʼi te Lotu Katolika ʼo te temi nei, neʼe ko he fetogi ʼo te tagata faikole.”

Ko te keli meʼa maʼuhiga neʼe maʼu ʼi te ʼu toega ʼo Tell Hariri, neʼe ko te ʼu toega ʼo te toe fale matalelei, ʼe fakahigoa ki te tagata ʼaē neʼe nofo fakamuli ai, ia te Hau ko Zimri-Lim. Neʼe ʼui e te tagata gāue alekeolosia Falani ko Louis-Hugues Vincent ʼo ʼuhiga mo te fale ʼaia, “ ʼe ko he mātaga ʼo te ʼu faʼu fale ʼāfea ʼo te ʼu fenua ʼo te Potu Esite.” Ko te lahi ʼo te fale ʼe ko eketa e 2,5, pea neʼe maʼu ai te ʼu koga fale e 300 pea mo te ʼu malaʼe. Māʼia mo te temi muʼa, neʼe lau ko te fale hau ʼaia neʼe kau ki te ʼu mātaga ʼo te temi muʼa. ʼE fakamatala e Georges Roux ʼi tana tohi Ancient Iraq, “neʼe ʼiloga te ʼiloa ʼo te fale hau ʼaia, heʼe ko te Hau ʼo Ougarit, ʼi te faʼahi ʼo Silia, neʼe ina fekauʼi tona foha ke fagona ki te loto fenua ia kilometa e 600, kehe pe ke ʼalu ʼo mamata ki ‘te ʼapi ʼo Zimri-Lim.’ ”

ʼI muʼa ʼo tanatou aʼu ki te malaʼe laulahi, neʼe hū te ʼu hahaʼi mamata ki te fale matalelei ʼaia ʼe ʼā puipui, ʼo nātou fakalaka ʼi te hūʼaga e tahi ʼe puipui e te ʼu tule. Ko te hau fakamuli ʼo Mari, ia Zimri-Lim ʼaē neʼe heka ʼi te hekaʼaga hau, mo pule ki te ʼu gāue ʼa te solia, mo te ʼu gāue fakatau koloā pea mo te ʼu felogoi mo te tahi ʼu fenua, neʼe ina fakahoko te ʼu fakamāu, mo fakatalitali ki te hahaʼi ʼaē neʼe ʼōmai ʼo mamata, pea mo te kau fakafofoga ʼo te tahi ʼu puleʼaga. Neʼe ʼi ai te meʼa kai maʼa te kau fakaafe, ʼaē neʼe fakaʼinu pea mo fakafiafiaʼi e te hau lolotoga te ʼu kātoaʼaga lalahi. ʼI te ʼu meʼa kai ʼaia, neʼe ʼi ai te ʼu kanoʼi manu neʼe fakapaku, neʼe tunu, neʼe haka, ohage ko te ʼu moʼi pipi, mo te akeno, mo te tia, mo te ika pea mo te ʼu moa​—neʼe gaohi ʼaki te ʼu lasose fifisi pea mo te ʼu lauʼakau pea mo te folomasi. Ko te dessert neʼe ko te ʼu fuaʼi ʼakau mata, peʼe moamoa, pea mo te ʼu keke neʼe taʼo ki te ʼu pā keke matalelei. Ko te meʼa ʼinu ʼa te kau fakaafe neʼe ko te piele peʼe ko te vino.

Neʼe ʼi ai te ʼu fale mamaʼo. Neʼe keli ake te ʼu fale maʼanu neʼe ʼi ai tona ʼu maʼanuʼaga neʼe fai ʼaki te kele neʼe taʼo pea mo te ʼu kapine ʼe mole honatou ʼu hekaʼaga. Te ʼu fāliki pea mo te ʼu lalo kaupā ʼo te ʼu kogafale ʼaia neʼe ʼaofi ʼaki te kolota. Ko te ʼu vai kovi neʼe fakaʼalu ʼi te ʼu kanivo, pea mo te ʼu tuio lahe neʼe vali ʼaki te kolota ke feala hana étanche pea ʼe kei fakaʼaoga pe nei kua hili nei kiai taʼu e 3 500. ʼI te temi ʼaē neʼe hoko ai te mahaki fakamataku ki te ʼu fafine e toko tolu ʼo te nofoʼaga fafine faka hau, neʼe fai te ʼu fakatotonu mamafa. Ko he fafine neʼe mahaki kovi neʼe tonu ke nofo tokotahi pea ke fakamavae kehe mai te hahaʼi. “Neʼe mole tonu ki he tahi ke ʼinu ki tona ʼipu, mo kai ʼi tona laupapa, pea mo heka ʼi tona hekaʼaga.”

Koteā Te Ako ʼe Tou Maʼu Mai Te ʼu Tohi ʼĀfea?

Neʼe maʼu e Parrot mo tana kau gāue te ʼu maka e 20 000 neʼe tohi ai te ʼu palalau ʼi te lea faka Akkad. Ko te ʼu maka ʼaia neʼe ko te ʼu tohi ʼo ʼuhiga mo te ʼu gāue faka puleʼaga pea mo faka ekonomika. Mai te ʼu tohi ʼāfea ʼaia, neʼe ko tohi pe e 5 000 neʼe fakahā ki te hahaʼi. Kae neʼe fakatahiʼi ko tohi lalahi e 28. He koʼe neʼe maʼuhiga te ʼu tohi ʼaia? ʼE ʼui fēnei e Jean-Claude Margueron, te pule ʼo te Gāue Alekeolosia ʼo Mari: “ ʼI muʼa ʼo te maʼu ʼo te ʼu tohi ʼāfea ʼo Mari, neʼe teitei pe ke mole tou ʼiloʼi he meʼa ʼo ʼuhiga mo Mesopotamia pea mo Silia, tonatou hisitolia, tanatou ʼu kautahi, pea mo tonatou maʼuli ʼo te ʼaho fuli, ʼi te kamata ʼo te taʼu lua afe ʼi muʼa ʼo totatou temi. Ko te ʼu kapite kātoa ʼo te hisitolia neʼe feala ke tohi ʼaki te ʼu tohi ʼaia neʼe maʼu.” Ohage ko tona ʼui e Parrot, “ ʼe fakahā [ʼi te ʼu tohi ʼaia] te ʼu faʼahi ʼe tatau ai te ʼu hahaʼi ʼaē ʼe talanoa ki ai pea mo te meʼa ʼaē ʼe ʼui ʼi te Tauhi ʼĀfea ʼo te temi ʼaia ʼo te kau Pateliaka.”

Ko te ʼu maka ʼaē neʼe maʼu ʼi Mari ʼe nātou toe fakamahino foki te ʼu vaega faka Tohi-Tapu. Ohage la, ʼe fakahā ʼi te ʼu maka ko te ʼohofiʼi ʼo te nofoʼaga fafine ʼo te fili neʼe ko “he agamāhani ʼo te hau ʼo te temi ʼaia.” Neʼe mole ko he meʼa foʼou, te tokoni ʼaē neʼe fai age e te tagata kākā ko Ahitofele kiā Apisalome te foha ʼo te Hau ko Tavite, ke ina fai he ʼu felāveʼi fakasino mo te ʼu fafine feʼauʼaki ʼa tana tāmai.​—2 Samuele 16:​21, 22.

Talu mai te taʼu 1933 neʼe fai te ʼu kumi faka alekeolosia e 41 ki Tell Hariri. Kae ʼo aʼu mai ki te temi nei, neʼe ko eketa pe e 8 ʼi te ʼu eketa e 110 ʼo Mari ʼaē neʼe vakaʼi. ʼE mahino ia ʼe kei lahi te ʼu mātaga fakaofoofo ʼe tonu ke maʼu ʼi Mari, te kolo maʼuhiga ʼo te toafa ʼi te temi muʼa.

[Kiʼi nota]

[Mape ʼo te pasina 10]

Te Pokoga ʼo Pelesia

Ule

MESOPOTAMIA

Eufalate

MARI

ASILIA

Alane

ANATOLIA

KANAANE

Selusalemi

Te Tai Metitelanea (Te Tai Lahi)

[Paki ʼo te pasina 11]

ʼE tohi ʼi te maka ʼaenī te laupisi neʼe fai e te Hau ʼo Mari ko Iahdun-Lim ʼo ʼuhiga mo tana laga fale

[Paki ʼo te pasina 11]

Ko te maʼu ʼo te fakatātā ʼaenī ʼo Lamgi-Mari neʼe feala ai he ʼiloʼi totonu ʼo te kolo ko Mari

[Paki ʼo te pasina 12]

Neʼe lagi tuʼu te fakatātā ʼa te ʼatua fafine, ʼi te faʼahi ʼaenī ʼo te fale

[Paki ʼo te pasina 12]

Ko Ebih-2, te pule takitaki ʼo Mari, ʼe faikole

[Paki ʼo te pasina 12]

ʼE ʼiloga ʼi te ʼu toega kolo ʼo Mari, neʼe laga te ʼu fale ʼaki te piliki pela neʼe mole taʼo

[Paki ʼo te pasina 12]

Te fale maʼanu ʼo te fale hau

[Paki ʼo te pasina 13]

Te maka ʼo Naram-Sin, ʼaē neʼe mālo ia Mari

[Paki ʼo te pasina 13]

Ko lagi lauʼi maka e 20 000 neʼe maʼu ʼi te ʼu toega ʼo te fale

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 11]

Document: Musée du Louvre, Paris; statue: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 12]

Statue: Musée du Louvre, Paris; podium and bathroom: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 13]

Victory stele: Musée du Louvre, Paris; palace ruins: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)