Kapite 1
Te Kalavi ʼo Te Manuʼia Faka Famili
1, 2. Koteā koa ʼaē ʼe feala ke tou maʼu ʼi he famili ʼe logo tahi? Koteā te ʼu fehuʼi ʼaē ʼe fai kiai?
TOKOLAHI te hahaʼi ʼe ʼaoga kia nātou te manuʼia, ke feala ai hanatou maʼuli fīmālie ʼi tonatou famili. ʼI totatou loto fale ʼe feala ke tou maʼu ai te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou holi fuli kiai: ʼe tou ʼiloʼi ʼe tou ʼaoga, ʼe leleiʼia ai ia tatou, ʼe tou maʼu ai te ʼofa. Ko he felogoi faka famili lelei ʼe feala ke ina fakahoko te ʼu holi ʼaia ʼaki he ʼaluʼaga taulekaleka. ʼE maʼu ai leva te loto falala, te lotomahino pea mo te manavaʼofa. ʼO liliu ai leva te loto fale ko he nofoʼaga fīmālie heʼe tou galoʼi ai ʼotatou ʼu faigataʼaʼia pea mo ʼotatou ʼu tuʼania. Pea ʼe maʼuli fīmālie ai te fānau pea mo tuputupu fakalelei.
2 ʼE tou holi ki he maʼuli faka famili feiā. Kae ʼe mole ʼi ai he meʼa ʼe tou maʼu faka fuanoa pe. E feafeaʼi hatatou maʼu ʼo te meʼa ʼaia? He koʼe koa ko te maʼuli faka famili ia ʼaho nei ʼe ko he meʼa faigataʼa lahi ʼi te ʼu potu kehekehe ʼo te kele? Koteā te kalavi ʼaē ʼe ina fakakehekeheʼi ai he taumatuʼa ʼe maʼuli manuʼia ʼi he taumatuʼa ʼe maʼuli mamahi, ʼo toe feiā aipe ki he famili ʼe felogoi lelei pea mo logo tahi ʼi he famili ʼe felogoi kehekehe mo maveuveu?
3. Koteā te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te hisitolia ʼe fakahā ʼaki ai te maʼuhiga ʼo te famili?
3 Kapau ʼe koutou hoha ʼo ʼuhiga mo te fīmālie pea mo te haʼele lelei ʼo tokotou famili, ʼe ko he meʼa ia ʼe lelei. Moʼo fakamatalatala ʼo te maʼuhiga ʼaē ʼo te fakatuʼu ʼo te famili, ʼe ʼui fēnei e te tohi (The World Book Encyclopedia, 1973):
“Ko te famili ʼe ko te fakatuʼutuʼu fakatagata ʼaia ʼaē ʼe ʼāfea tokotahi pe, pea ʼe lahi te ʼu faʼahi ʼe maʼuhiga tokotahi ai. ʼE ko te uho tāfito ia ʼo te sosiete. Ko te ʼu sivilisasio katoa neʼe tutuʼu pe neʼe pupuli, ʼo mulimuli pe ki te mālohi peʼe ko te vaivai ʼo te uho ʼo te maʼuli faka famili.”
4, 5. Koteā te meʼa fakaʼofaʼofa ʼe tou fakatokagaʼi ʼi te ʼu famili tokolahi?
4 Kae, ko famili koa e fia ia ʼaho nei ʼe logo tahi ʼaki te ʼofa moʼoni? Ko famili e fia, ʼe nātou maʼuʼuli feʼofaʼofani tupu mai te agalelei, te loto fakafetaʼi pea mo te manavaʼofa ʼaē ʼe fefakahāʼaki e tona ʼu hahaʼi? ʼE lahi koa te ʼu famili ʼe feala ke nātou fakamoʼoni ki te talanoa ʼaenī: “ ʼE lahi age te manuʼia ia ʼo takita foaki ʼi ʼaē ia ʼo takita tali”?
5 ʼI te temi nei, ko te manatu faikehe ia ʼaē ʼe mafola ʼi te kele katoa. Kapau ʼe mālohi tāfito te manatu ʼaia ʼi te ʼu fenua papālagi, ʼe toe hū pe foki te manatu ʼaia ʼi te Potu Asia pea mo ʼihi age pe ʼu koga meʼa ʼo te malamanei ʼaē ʼi te agamāhani neʼe ko te maʼuli faka famili neʼe mālohi ai. Tuʼumaʼu pe ʼe tou fagono ki te ʼu talanoa ʼaenī: ‘Koutou fai te meʼa ʼaē ʼe koutou loto kiai, kae ʼaua naʼa koutou lolomi te ʼu meʼa ʼaē ʼe fia fai e ʼihi.’ ‘Ko te akonaki kua ʼāfea ia; koutou tuku takotou ʼu fānau ke nātou fili e nātou totonu tonatou ala.’ ‘ ʼAua naʼa koutou fakamāuʼi he meʼa ʼe lelei peʼe ko he meʼa ʼe kovi.’ Kua tuputupu ʼaupito ia ʼi te ʼu fenua te mavete ʼohoana, te fakapō ʼa te kau tūpulaga pea mo te ʼu felāveʼi fakasino heʼeʼaoga. ʼE fakahā e te kau tōketā ʼaē ʼe nātou sivi te fakakaukau pea mo te ʼu tōketā ʼaē ʼe nātou sivi te ʼu ʼatamai mahahaki, feiā ki te kau takitaki lotu pea mo ʼihi age kau tokoni, tanatou ʼu manatu, kae ʼe mole feala ke nātou fakamālohiʼi te logo tahi faka famili, heʼe tokolahi ia nātou ʼaia, ʼe nātou meʼa noaʼi te ʼu felāveʼi fakasino heʼeʼaoga, kia nātou ia ʼe ko he faʼahiga meʼa pe ia ke ʼaua naʼa kita maʼu he ʼu lotomamahi. Ko te ʼu fua kovi ʼo te taʼi aga ʼaia, ʼe nātou fakamoʼoni aipe te manatu ʼaenī: “Tatau aipe pe koteā he meʼa ʼe to e te tagata, ʼe ko te meʼa pe ʼaia ʼaē ka ina toe utu anai.”
KO TE HISITOLIA ʼE INA FAKAMOʼONI TE MAʼUHIGA ʼO TE FAMILI
6. ʼAki te meʼa ʼaē neʼe hoko ki te kau Keleka pea mo te kau Loma ʼo te temi muʼa, koteā ʼaē ʼe hā ʼaki ai te maʼuhiga ʼo te famili?
6 Neʼe fakahā e te hisitolia te ʼu ako ʼo ʼuhiga mo te maʼuhiga ʼaē ʼo te famili, pea ʼe tonu ke tou fakakaukauʼi lelei. Koia, ʼi tana ʼosi fakamatalatala (ʼi te Faʼahi 2 ʼo tana tohi The Story of Civilization) te maveuveu ʼo te famili ʼi te Heleni ʼāfea, ʼe ʼui fēnei e te tagata fakamatala hisitolia ko Will Durant: “Neʼe mālo te kau Loma ʼi te kau Keleka, koteʼuhi ko te maʼuli faka famili ʼo te sivilisasio Keleka neʼe kua maveuveu.” Neʼe fakahā e te tohi ʼaia, ko te mālohi ʼo te kau Loma neʼe nātou maʼu ʼi tanatou ʼu fakatuʼutuʼu faka famili, kae ʼi te kamata maveuveu ʼo te ʼu fakatuʼutuʼu ʼaia ʼuhi ko te ʼu felāveʼi fakasino heʼeʼaoga, ko te puleʼaga Loma neʼe kamata ai leva te hifohifo ʼaē ʼo tona mālohi.
7. He koʼe koa ko ʼihi hahaʼi fakalogo ʼo te Puleʼaga Loma neʼe nātou maʼu te maʼuli faka famili fiafia, kae ko ʼihi neʼe nātou felāveʼi mo te ʼu faigataʼaʼia kovi?
7 ʼIo, ʼe fakamoʼoni e te hisitolia te talanoa ʼāfea ʼaenī: “ ʼE mole ʼa te tagata ʼaē ʼe haʼele te taki ʼo tana haʼele.” Kae ʼe ina toe fakahā foki, ʼe ʼi ai te poto fakatalakitupua ʼe feala ke ina taki tatou ke tou maʼu ai te maʼuli faka famili manuʼia. ʼE ʼui e te hahaʼi fakamatala hisitolia, ʼi te lolotoga puli ʼo te mālohi ʼo te Puleʼaga ʼo te kau Loma, “neʼe ko he faʼifaʼitaki lelei te maʼuli faka famili ʼo te kau Sutea, kae ko te ʼu kiʼi kūtuga Kilisitiano neʼe nātou lalafu ki te malamanei pagani ʼaē neʼe aga fakalialia ʼuhi ko tanatou aga faka lotu pea mo tanatou aga fakaʼapaʼapa.” (The Story of Civilization, Faʼahi 3, pasina 366) He koʼe neʼe kehekehe te ʼu famili ʼaia? Koteʼuhi ko te matapuna ʼo te ʼu tokoni ʼaē ʼe nātou maʼu, neʼe kehe ia, heʼe haʼu ia mai te Tohi-Tapu. ʼI tanatou muliʼi te ʼu tokoni ʼa te Tohi-Tapu, heʼe nātou faka ʼuhiga ko te Folafola ʼa te ʼAtua, neʼe nātou fiafia pea mo fīmālie. Ko te ʼu taʼi fua ʼaia neʼe fakatupu ai ʼi te loto ʼo te kau Loma, te manatu ʼaē ʼe nātou lākahala.
8. He koʼe ʼe tonu ke tou vakaʼi te Tohi-Tapu moʼo fakatokatoka ʼo totatou ʼu faigataʼaʼia faka famili? (Pesalemo 119:100-105)
8 Ko te ʼu fakamāu ʼaē neʼe kua tou talanoa kiai, ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu. Ko Sesu ʼaē neʼe ina ʼui ʼe lahi age te manuʼia ia ʼo takita foaki ʼi ʼaē ia ʼo takita tali. Neʼe tohi e te ʼapositolo ko Paulo ʼaki te laumālie maʼoniʼoni, ʼe tou utu anai te meʼa ʼaē neʼe tou to, pea ko te polofeta ʼa te ʼAtua ʼaē ko Selemia, ʼaē neʼe ina ʼui ʼe mole ʼa te tagata ʼaē ʼe haʼele te taki ʼo tana haʼele. (Gāue 20:35; Kalate 6:7; Selemia 10:23) Ko te ʼu lekula faka Tohi-Tapu ʼaia neʼe hā mai ia ʼe moʼoni, ʼo feala kia Sesu ke ina ʼui fēnei: “Ko te poto neʼe hā mai ia ʼe tonu ʼaki tana ʼu gāue.” (Mateo 11:19) Kapau ʼe feala ke fakatokatoka moʼoni e te Tohi-Tapu te ʼu fihifihia faka famili, ʼe mole tonu ai koa la ia ke tou vakaʼi ʼaki he aga fakaʼapaʼapa te ʼu tokoni ʼaia?
9, 10. (a) He koʼe koa ko he ʼu tokoni ʼaoga pea mo ʼofa ʼe mole feʼauga ki te maʼu ʼaē ʼo he maʼuli faka famili fīmālie? (b) Koteā te tahi age meʼa ʼaē ʼe ʼaoga kia tatou? (Fakahā 4:11)
9 Ia ʼaho nei kua lauʼi afe te ʼu tohi ʼe talanoa ki te ʼohoana pea mo te maʼuli faka famili. Ko ʼihi tohi ʼi te ʼu tohi ʼaia ʼe tuʼu ai te ʼu manatu ʼe ʼaoga. Kae koʼeni pe te maʼuli faka famili ʼe ʼāʼāsili ake tona haʼele kovi. Koia ʼe ʼaoga ai ke ʼi ai he tahi age meʼa, he meʼa ʼe feala ke ina foaki te mālohi ʼaē ʼe ʼaoga moʼo tauʼi ʼo te ʼu faigataʼaʼia ʼaē ʼe fakatupu tuʼutāmaki ʼi te temi nei ki te maʼuli faka famili. Kapau ko te ʼofa ʼaē ʼe fefakahāʼaki e te taumatuʼa, peʼe ko te ʼu mātuʼa mo tanā fānau, pea ʼe feala anai ke mālohi ai te famili. Kae tatau aipe la, ʼe mole feʼauga te kalitate ʼaia ki te ʼu famili tokolahi ke nātou logo tahi mokā ʼe hoko mai he ʼu faigataʼaʼia kovi. Koteā te meʼa ʼaē kei puli?
10 ʼE tonu foki ke tou logoʼi ia tatou ʼe tou maʼua ki totatou hoa, mo tatatou fānau, pea mo ʼatatou mātuʼa, ʼo tou ʼoʼofa lahi kia nātou, kae ʼe tonu ke laka age tatatou logoʼi ʼaē ia tatou totatou maʼua kia Ia ʼaē ʼe fakahigoaʼi e te Tohi-Tapu “ko te Tāmai, ʼaia ʼe maʼu mai ai e te famili katoa pe ʼi selo pea mo te kele tona higoa.” Ia ia ʼaē ko te Tupuʼaga ʼo te ʼohoana pea mo te famili, te Tupuʼaga ʼo te tagata, ʼaē ko Sehova ʼAtua.—Efesi 3:14, 15.
ʼE TOKAGA TE ʼATUA KI TE FAMILI
11-13. Koteā te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te kele pea mo te famili?
11 ʼE foaki e Sehova ʼAtua te ʼu tokoni ʼo ʼuhiga mo te maʼuli faka famili koteʼuhi ʼe ina ʼiloʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga ki te tagata pea ʼe ina loto ke nātou fiafia ai. Kae, ʼe ko te fakatuʼutuʼu lahi ia ʼaē ʼe ina fai ʼaki tana tokaga ki te famili. ʼE fakamatalatala e te Tohi-Tapu pe koteā te fakatuʼutuʼu ʼaia. ʼE ina fakahā ko te kele neʼe mole hoʼi tupu feiā pe, ʼo toe feiā pe mo tatou, heʼe ko Sehova ʼAtua ʼaē neʼe ina fakatupu te kele ke tuʼu ʼo heʼegata, pea ke nofoʼi. Neʼe tohi e te polofeta ko Isaia, ʼo fēnei: “Ko ia, ia Ia ʼaē neʼe ina fakatuʼu ʼo mālohi, ʼaē neʼe mole ina fakatupu noa, ʼaē neʼe ina faʼu ke nofoʼi.”—Isaia 45:18.
12 Moʼo fakahoko ʼo te fakatuʼutuʼu ʼaia, neʼe fakatupu e te ʼAtua te ʼuluaki taumatuʼa pea neʼe ina fakatotonu age kia nāua ke nā fakatuʼu he famili: “Neʼe ina fakatupu ia nāua e tagata mo fafine. Pea tahi, ko te ʼAtua neʼe ina tapuakiʼi ia nāua, pea neʼe folafola fēnei age te ʼAtua kia nāua: ‘Koulua fanaunau, pea ke koulua liliu ʼo hahaʼi, pea ke koulua fakafonu te kele.’ ” (Senesi 1:27, 28) Ko tana fakatuʼutuʼu ke fakalogo te ʼuluaki taumatuʼa ʼaia pea mo tanā fānau kia te ia pea ke nātou taupau te kele. ʼE tou lau ia Senesi 2:15: “Pea neʼe toʼo e Sehova ʼAtua te tagata pea neʼe ina tuku ki te ʼōloto ʼo Eteni ke ina gāueʼi pea mo ina taupau.” ʼAki te temi, ko meʼa fuli ʼi te ʼōloto ʼaia neʼe tonu ke mafola ʼi te kele katoa. ʼAki te fakamaʼa ʼo te kele pea mo te fakaʼaogaʼi ʼo tona ʼu lelei ʼaē ʼi ai, ʼe maʼu ai anai e te tagata te ʼu fealagia lahi moʼo ako pea ke ina maʼu te manuʼia ʼaki tana fakaʼaogaʼi fakaleleiʼi tona ʼatamai.
13 Ia ʼaho nei, kua toko fā miliale tupu te hahaʼi ʼi te kele, kae ʼe mole nātou fakahoko te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova ʼaē ʼo ʼuhiga mo te kele. ʼE tokolahi ia nātou ʼaia ʼe mole nātou fakalogo kia te ia pea ʼe mole nātou tokakaga ki te kele. ʼE nātou maumauʼi te kele, ʼo nātou ʼulihi tona ʼaele pea mo tona vai. ʼO ʼalutahi pe mo tana ʼuluaki fakatuʼutuʼu, neʼe fakakikite e te ʼAtua ʼe ina fakagata anai te ʼu meʼa fuli ʼaia, kae ʼe ina ‘maumauʼi anai ia nātou ʼaē ʼe nātou maumauʼi te kele.’—Fakahā 11:18.
KO TE ʼU FEHUʼI ʼE TONU KE TOU FAI KIA TATOU
14. He koʼe ʼe feala ke tou ʼiloʼi papau ko te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te famili ʼe hoko moʼoni anai?
14 Neʼe fakahā e te ʼAtua ko tana fakatuʼutuʼu ʼaē ki te kele pea mo te famili ʼe hoko moʼoni anai, ʼo ʼui maʼana: “Ko te folafola ʼaē ʼe mavae ʼi toku gutu. ʼE mole liliu mai anai kia te ʼau ka mole ʼi ai hona ʼu fua, kae ʼe mahino papau ia, ʼe ina fakahoko anai te meʼa ʼaē kua ʼau leleiʼia.” (Isaia 55:11) ʼIo neʼe fakatuʼu e te ʼAtua te famili, kae neʼe ina toe foaki foki mo te ʼu tokoni ke feala ai he maʼu ʼo he maʼuli faka famili fīmālie. Ko he vakaʼi ʼo te ʼu tokoni ʼaia, ʼe feala ai anai kia tatou ke tou maʼu he ʼu tali ʼo ʼuhiga mo te ʼu fehuʼi maʼuhiga ʼaē ʼe tou fai kia tatou ʼo ʼuhiga mo te famili.
15-17. (a) ʼI takotou manatu, koteā te ʼu fehuʼi maʼuhiga ʼe fai ʼo ʼuhiga mo te famili? (b) He koʼe ʼe lelei ke tou maʼu he ʼu tali ʼe feʼauga mo te ʼu fehuʼi ʼaia?
15 Ohage la, e feafeaʼi ki he tahi hana maʼu ʼo hona ʼohoana ʼe feʼauga mo ia? E feafeaʼi ki he taumatuʼa hanā felogoi ʼo ʼuhiga mo te faʼahiga fakatokatoka ʼaē ʼo tonā ʼu faigataʼaʼia? ʼE lelei age he toko lua ʼi he tokotahi, kae ko ai ia nāua ʼi tanā ʼosi felogoi ka ina fai anai te tonu fakamuli? ʼE maʼu feafeaʼi e te tagata te fakaʼapaʼapa mai tona ʼohoana? He koʼe koa ʼe ʼaoga kia ia ke ina maʼu te fakaʼapaʼapa ʼaia? He koʼe koa ʼe maʼuhiga ki te fafine te ʼofa ʼo tona ʼohoana? Koteā anai ka ina fai moʼo maʼu ʼo te ʼofa ʼaia?
16 Koteā takotou manatu ki te maʼu fānau? Ki te tokolahi, ko te ʼu fānau ʼe ko he fakatātā ia ʼo he faʼahiga maʼuli, ko he kau gāue ʼe mole faʼa totogi kovi, ko he falalaʼaga mokā hoko mai te matutuʼa, peʼe ko he kavega pe ia kia nātou. Kae ʼe fakahā e te Tohi-Tapu ko te fānau ʼe ko he tapuakina ia. Koteā ʼaē ʼe feala ke ʼiloʼi ai peʼe liliu anai te ʼu tamaliki ʼo feiā pea mo feiā? Ko te temi fea ʼaē ʼe tonu ai ke akoʼi ia nātou? ʼE tonu koa ke akonakiʼi ia nātou? Kapau ʼe tonu ke akonakiʼi ia nātou, ʼe feafeaʼi anai hona faʼahiga fai pea mo te lahi ʼaē ʼo tona fai? ʼE ʼi ai moʼoni koa he mole felogoi ʼo te ʼu taʼiake ʼi te famili? ʼE ʼi ai koa he puleʼaki moʼo fakatokatoka ʼo te faʼahi ʼaia? Peʼe feala koa hona tauʼi ke ʼaua naʼa fakaʼāsili te kovi ʼo te faʼahi ʼaia?
17 Kapau ʼe koutou maʼu he ʼu tali ʼe feʼauga mo te ʼu fehuʼi ʼaia, pea ʼe mahino ia kua lahi te ʼu meʼa kua koutou fai moʼo taupau te manuʼia ʼo tokotou famili. Pea tahi ʼaē meʼa, ʼe koutou ʼiloʼi papau anai ʼe ʼi ai te tokotahi ʼe nofo mo te mālohi, te lotoʼofa pea mo te poto ʼaē ʼe mole hona fakatatau, ko he tahi ia ʼe feala ke koutou maʼu ʼi te temi fuli pe mokā ʼe koutou kumi pea ʼe feala anai ke ina taki tokotou famili ki te manuʼia heʼegata.