ʼE Mafola Te Akonaki ʼAia Ki Te ʼu Lotu ʼo Te Potu Hahake
“Talu mai fualoa, neʼe ʼau manatu neʼe faka tui te hahaʼi fuli ki te ʼui ʼaē ʼe maʼuli tuputupua te nefesi. Koia, neʼe ʼau punamaʼuli ʼi taku ʼiloʼi ʼaē ʼe ʼi ai te kau popoto mai te ʼu fenua kehekehe ʼe nātou fakafifihi ki te akonaki ʼaia. ʼI te temi nei, ʼe ʼau feʼekeʼaki pe neʼe fakahū feafeaʼi ki te lotu ʼa te kau Inituisi te akonaki ʼo ʼuhiga mo te nefesi tuputupua.”—KO TE ʼUI ʼAIA ʼA TE TŪPULAGA ʼE AKO ʼI TE UNIVELESITĒ PEA NEʼE AKOʼI KIA IA TE LOTU INITUISI.
1. He koʼe ʼe lelei ke tou ʼiloʼi pe neʼe feafeaʼi te tuputupu pea mo te mafola ʼo te akonaki ʼo te nefesi tuputupua ʼi te ʼu lotu kehekehe?
NEʼE hū feafeaʼi ki te lotu Inituisi pea mo te tahi ʼu lotu ʼo te Potu Hahake te akonaki ʼaē ʼe maʼuli tuputupua te nefesi ʼo te tagata? ʼE maʼuhiga te fehuʼi ʼaia māʼiape la kia nātou ʼaē ʼe maʼuʼuli ʼi te ʼu fenua ʼo te Potu Hihifo pea ʼe mole nātou faʼa mālama ki te ʼu lotu ʼaia, he ko te ʼu akonaki ʼaia ʼe malave ki te ʼamanaki ʼa te hahaʼi takitokotahi ʼo ʼuhiga mo tonatou ka haʼu. Mai tona ʼuhiga ʼaē ʼe maʼu te akonaki ʼo te nefesi tuputupua ʼi te teitei lotu fuli pe ia ʼaho nei, koia ʼe ʼāsili age anai tatatou femahinoʼaki pea mo tatatou ʼu felogoi mo te hahaʼi mo kapau ʼe tou ʼiloʼi lelei pe neʼe feafeaʼi te mafola ʼo te akonaki ʼaia.
2. He koʼe neʼe maʼuhiga te fenua ko Initia ʼi te faʼahi ʼo te lotu ʼi Asia?
2 ʼE ʼui fēnei e Ninian Smart, ko te polofesea ʼi te Univelesitē ʼo Lancaster ʼi Pilitania pea ʼe ina fai te ʼu kumi ʼo ʼuhiga mo te ʼu lotu: “Ko Initia ʼe ko te fenua ʼo Asia ʼaē ʼe mālohi tokotahi tana tauhi lotu. Ko te faʼahi ʼaia ʼe mole tupu ʼuhi pe ko te ʼu lotu kehekehe ʼaē neʼe tupu ʼi Initia—ohage ko te Inituisi, te Putisi, te Jaïnisme, pea mo te Sikhisme—kae tāfito ʼuhi ko te lotu Putisi ʼaē neʼe malave ʼaupito kiai te ʼu talatisio ʼo te ʼu fenua ʼo Asia ʼo te Potu Hahake.” ʼE ʼui e te tagata poto Inituisi ko Nikhilananda, ʼe lahi te ʼu fenua feiā “ ʼe nātou faka ʼuhiga ia Initia ʼe ko tonatou fenua moʼoni ʼi te faʼahi fakalaumālie.” Kae neʼe fakaaʼu feafeaʼi te akonaki ʼaia ʼo te nefesi tuputupua ki Initia pea mo te tahi ʼu fenua ʼo Asia?
Ko Te Akonaki ʼa Te Kau Inituisi ʼAē Ko Te Réincarnation
3. ʼO mulimuli ki te ʼui ʼa te tagata sivi hisitolia, ko ai te hahaʼi ʼaē neʼe lagi nātou faka mafola ʼi Initia te akonaki ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼo te nefesi ʼi te ʼu sino kehekehe?
3 ʼI te ono sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi te temi ʼaē neʼe fakahā ai e Pythagore pea mo tana kau tisipulo ʼi Heleni te manatu ʼaē ʼe feala ke maʼuli te nefesi ʼi te ʼu sino kehekehe, neʼe toe manatu feiā mo te kau popoto Inituisi ʼaē neʼe nonofo ia tafa ʼo te ʼu vaitafe Initia ko te Indus pea mo te Gange. ʼE ʼui fēnei e te tagata sivi hisitolia ko Arnold Toynbee, ko te hā fakatahi ʼo te akonaki ʼaia “ ʼi Heleni pea mo Initia, neʼe mole feala ke hoko fakafokifā.” ʼE toe ʼui fēnei e Toynbee, “neʼe lagi hoko ʼuhi ko te feʼoloʼaki ʼa te hahaʼi Eurasien ʼo te 8 pea mo te 7 sēkulō, ʼaē neʼe hihifo ki Initia, mo te Potu Toga Hihifo ʼo Asia, mo te toafa ʼaē ʼe ina takafoli te Tai Uli, pea mo te ʼu potu fenua ko Balkans pea mo Anatolie.” ʼE hā mai, ko te ʼu telepi Eurasiennes ʼaē neʼe feʼoloʼaki neʼe nātou ʼave mo nātou ʼo aʼu ki Initia te akonaki ʼaē ʼe ina ʼui ʼe feala ke maʼuli te nefesi ʼi te ʼu sino kehekehe.
4. He koʼe neʼe leleiʼia e te kau popoto Inituisi te manatu ʼaē, ʼe maʼuli te nefesi ʼi te ʼu sino kehekehe?
4 Neʼe kua fualoa te hā ʼo te lotu Inituisi ʼi Initia, ʼi te ʼōmai ʼa te kau Aryens ʼi te teitei taʼu 1500 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Talu mai tona kamata, neʼe ʼui e te lotu Inituisi ko te nefesi ʼe kehe ia mo te sino, pea ko te nefesi ʼe toe hoko atu tona maʼuli ʼi te mate. Koia, neʼe tauhi te kau Inituisi ki tanatou ʼu kui, pea neʼe nātou tuku he meʼa kai maʼa te ʼu nefesi ʼo te kau mate. Hili kiai ni ʼu sēkulō, neʼe aʼu ki Initia te manatu ʼaē ʼe feala ke toe maʼuli te nefesi ʼi te ʼu sino kehekehe, pea neʼe leleiʼia e te kau popoto Inituisi te manatu ʼaia, he neʼe faigataʼa tanatou fakamahino te tupuʼaga ʼo te agakovi pea mo te ʼu mamahi ʼa te hahaʼi. ʼI tanatou faka ʼalutahi te akonaki ʼaia pea mo te meʼa ʼaē ʼe fakahigoa ko te lao ʼo te Karma, peʼe ko te ʼui ʼaē ʼe hoko ia meʼa fuli heʼe ʼi ai tona tupuʼaga, neʼe fakahā e te kau popoto Inituisi te akonaki ʼo te réincarnation, ʼo nātou ʼui ʼe fakapale peʼe tauteaʼi te hahaʼi mamate ʼi tonatou maʼuli foʼou, ʼo mulimuli ki te ʼu meʼa lelei peʼe ko te ʼu meʼa kovi ʼaē neʼe nātou fai.
5. ʼO mulimuli ki te lotu Inituisi, koteā te fakatuʼutuʼu tāfito ʼo te nefesi?
5 Kae neʼe ʼi ai mo te tahi manatu neʼe ina fetogi te akonaki ʼa te kau Inituisi ʼo ʼuhiga mo te nefesi. ʼE ʼui fēnei e te Encyclopædia of Religion and Ethics, “ ʼE hā mai ʼi te temi tonu ʼaia, peʼe lagi ki muʼa atu, ʼaē neʼe fakahā ai te akonaki ʼaē ʼe ina ʼui ʼe toe maʼuli te nefesi ʼi te ʼu sino kehekehe pea mo te akonaki ʼo te Karma, ko te tahi manatu . . . neʼe tuputupu ʼi te kau popoto ʼo te Potu Tokelau ʼo Initia—neʼe ko te akonaki faka filosofia ʼo te Brahman-Ātman [te Brahman ʼaē ʼe māʼoluga pea mo heʼegata, te ʼatua māʼoluga].” Neʼe fio te akonaki ʼaia mo te ʼui ʼaē ʼe feala ke toe maʼuli te nefesi ʼi te ʼu sino kehekehe, moʼo fakamahino te fakatuʼutuʼu tāfito ʼo te lotu ʼa te kau Inituisi—ko te faka ʼāteaina ʼo te nefesi, ke mole toe feʼaluʼaki ʼi te ʼu sino kehekehe, pea ke feala ke liliu ʼo tahi mo te ʼatua māʼoluga. ʼE ʼui e te kau Inituisi, ʼe hoki feala ke kita maʼu te faʼahi ʼaia mo kapau ʼe kita faiga ke kita agalelei ʼi te sosiete pea mo kita maʼu he ʼatamai mālama makehe ʼo ʼuhiga mo te lotu Inituisi.
6, 7. Ia ʼaho nei, koteā te manatu ʼa te kau Inituisi ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?
6 Koia, ko te kau tagata popoto Inituisi neʼe nātou fakaliliu te akonaki ʼaē ʼe ina ʼui ʼe hoko atu te maʼuli ʼo te nefesi ʼi te ʼu sino kehekehe ke higoa ko te réincarnation, ʼo nātou fio te lao ʼo te Karma pea mo te akonaki ʼo te Brahman. ʼE tohi fēnei e Octavio Paz, te tagata fai palalau fakatuketuke ʼaē neʼe ina maʼu te Prix Nobel pea neʼe ko te tagata fakafofoga ʼo Mekesike ʼi Initia: “ ʼI te mafola ʼo te lotu Inituisi, neʼe toe mafola foki mo te manatu . . . ʼe maʼuhiga tāfito ʼi te ʼu lotu Brahmane, mo Putisi, pea mo te tahi ʼu lotu ʼi Asia: ko te métempsycose, ko tona faka ʼuhiga, ʼe toe tupu te nefesi ʼi he ʼu maʼuli kehekehe.”
7 Ko te akonaki ʼo te réincarnation ʼe ko te tafitoʼaga ʼaia ʼo te lotu Inituisi ʼi te temi ʼaenī. ʼE ʼui fēnei e te tagata fai filosofia Inituisi ko Nikhilananda: “Ko te maʼu ʼo te maʼuli tuputupua ʼe mole ko he pilivilesio ʼe tuku ki he tokosiʼi pe, kae ʼe feala ke maʼu e te hahaʼi fuli, pea ʼe ko te manatu ʼaia ʼa te kau Inituisi fakamalotoloto fuli.”
Ko Te Toe Tupu ʼo Te Nefesi ʼi Te Lotu Putisi
8-10. (a) ʼI te lotu Putisi, koteā tanatou mahino ʼo ʼuhiga mo te maʼuli? (b) Neʼe fakamahino feafeaʼi e te tagata sivi lotu Putisi te toe tupu ʼo te nefesi?
8 Ko te lotu Putisi neʼe fakatuʼu ʼi Initia ʼi te teitei taʼu 500 ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼO mulimuli ki te talatisio faka Putisi, ko te tagata ʼaē neʼe ina fakatuʼu te lotu ʼaia ʼe ko te tama ʼaliki Initia ko Siddhārtha Gautama, ʼaē neʼe fakahigoa ki muli age ko Puta ʼi tona ʼosi faka mālamagia ʼi te faʼahi fakalaumālie. Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe haʼu te lotu ʼaia mai te lotu Inituisi, koia ʼe teitei tatau tanā ʼu akonaki. ʼE ʼui e te lotu Putisi, ko te maʼuli ʼe ko he toe hoko atu ʼo heʼegata ʼo tokita tupu pea mo tokita mate, pea ohage ko te lotu Inituisi, ko te tuʼulaga ʼo te hahaʼi ʼe fakalogo ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou fai ʼi tonatou maʼuli ki muʼa atu.
9 Kae ʼi te lotu Putisi, ko te maʼuli ʼe mole faka ʼuhiga ki he nefesi ʼe hoko atu tona maʼuli ʼi te hili ʼo te mate. Neʼe ʼui fēnei e Arnold Toynbee, “Neʼe mahino [kia Puta], ko te maʼuli fakalaumālie ʼo te tagata ʼe ko te fehoahoa fakavilivili ʼaki ʼo he ʼu ʼaluʼaga fakalaumālie kehekehe ʼe faka temi pe, pea ʼe fakalogo ki te holi ʼa te tagata ke hoko te faʼahi ʼaia.” Kae neʼe toe manatu foki e Puta, ʼe ʼi ai te meʼa—ko he faʼahiga laumālie peʼe ko he mālohi—ʼe hoko atu tona maʼuli ʼi te ʼu ʼaluʼaga kehekehe ʼaia. Neʼe fakamahino fēnei e te tagata sivi lotu Putisi ko Walpola Rahula:
10 “Ko te tagata ʼe faʼufaʼu ʼaki te ʼu mālohi fakasino pea mo te ʼu mālohi fakalaumālie kehekehe. Kia mātou, ko te mate ʼe faka ʼuhiga ki te mole kei maʼuli ʼo te sino. Kae ʼe fakagata koa te gāue ʼo te ʼu mālohi fuli ʼaia mokā mate te sino? Ko te lotu Putisi ʼe mole faka tui ki te faʼahi ʼaia. Ko tokita finegalo, mo tokita ʼu holi, pea mo tokita loto ʼaē ke hoko atu tokita maʼuli, ʼe ko he mālohi lahi ʼaia ʼe ina faka gaūgaūe te ʼu maʼuli fuli, māʼia mo te malamanei katoa. ʼE ko te mālohi ʼaia ʼaē ʼe lahi tokotahi ʼi te malamanei. ʼE ʼui e te lotu Putisi, ko te mālohi ʼaia ʼe mole puli mokā mate te sino; kae ʼe hoko atu tona maʼuli ʼi he tahi ʼu faʼahiga ʼaluʼaga, pea ʼe fakahigoa te faʼahi ʼaia ko te toe tupu.”
11. Koteā te manatu ʼa te kau Putisi ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?
11 Koʼeni te manatu ʼa te kau Putisi ʼo ʼuhiga mo te hoko atu ʼo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate: ʼe heʼegata tokita maʼuli gata pe mo kapau ʼe kita aʼu ki te ikuʼaga fakaʼosi ʼaē ko te Nirvâna, te faka ʼāteaina ʼo kita mai te toe tupu tuʼumaʼu. Ko te Nirvâna ʼe mole faka ʼuhiga ki he ʼaluʼaga fīmālie heʼegata pe ko hakita liliu ʼo tahi mo te ʼAtua. ʼE faka ʼuhiga pe ki te pulinoa—te “ ʼaluʼaga ʼaē ʼe mole feala ke kita mate ai,” ʼaē ʼe lelei age ʼi te maʼuli fakatagata. ʼE ʼui fēnei e te tohi Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary ʼo ʼuhiga mo te “Nirvâna,” ʼe ko “he potu peʼe ko he ʼaluʼaga ʼe mole kei kita logoʼi ai he meʼa, pe ko he mamahi, pea ʼe mole kei kita ʼiloʼi ai peʼe kita maʼuli.” ʼE mole faiga te kau Putisi ke nātou maʼu te maʼuli tuputupua, kae ʼe fakaloto mālohi nātou ke nātou laka atu, ʼo nātou fakaaʼu ki te Nirvâna.
12-14. ʼE hā feafeaʼi te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼi te ʼu faʼahiga lotu Putisi kehekehe?
12 ʼI te mafola ʼo te lotu Putisi ki te ʼu potu fenua kehekehe ʼo Asia, neʼe fetogi tana ʼu akonaki ke ʼalutahi mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe tui kiai te hahaʼi ʼo te fenua. Ohage la ko te lotu Putisi Mahāyāna ʼaē ʼe mālohi tona fai ʼi Siaina pea mo Saponia, ʼe faka tui ki te ʼu bodhisattvas, ʼaē ʼe liliu anai ko he ʼu Puta. Ko te ʼu bodhisattvas ʼe mole nātou fia hū ki te Nirvâna heʼe nātou fia tokoni ki ʼihi ke nātou aʼu kiai. Koia, ʼe feala ke fili e te hahaʼi ke toe hoko atu tonatou mate pea ke nātou toe tutupu, tatau aipe peʼe kua nātou aʼu ki te Nirvâna.
13 Ko te tahi fetogi ʼaē neʼe maʼuhiga ʼi te lotu Putisi ʼo Siaina pea mo Saponia, ʼe ko te akonaki ʼo ʼuhiga mo te Fenua Maʼa ʼi te Potu Hihifo, ʼaē neʼe fakahā e Buddha Amitabha, peʼe ko Amida. Ko nātou ʼaē ʼe nātou fetapā ki te huafa ʼo Puta, ʼe nātou toe tutupu ʼi te Fenua Maʼa, peʼe ko te palatiso, pea ʼi te fenua ʼaia ʼe lelei age te ʼu ʼaluʼaga ke nātou maʼu ai te mālamagia fakaʼosi. Koteā te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼaki te akonaki ʼaia? ʼE fakamahino fēnei e te Polofesea ko Smart ʼaē neʼe tou talanoa kiai ki muʼa atu: “ ʼE mahino papau ia, ko te palatiso matalelei ʼaē ʼe fakamatala ʼi ʼihi vaega faka Mahāyāna, neʼe ina fetogi te faʼahiga sio ʼa te hahaʼi ʼo ʼuhiga mo te Nirvâna, pea neʼe liliu te palatiso ʼaia ko te meʼa ʼaē neʼe tonu ke nātou fakaaʼu tāfito kiai.”
14 Ko te lotu Putisi ʼo Tibet, neʼe fakahū kiai te tahi ʼu akonaki ʼo te fenua. Ohage la, ko te tohi Tibétain ʼa te kau mate ʼe ina fakamatala te ʼaluʼaga ʼo he tagata kua mate ʼi muʼa ʼo tana toe tupu. ʼE ʼui ko te kau mate ʼe nātou nonofo ʼi te mālama gigila ʼo te ʼAtua, pea ko nātou ʼaē ʼe mole nātou kātakiʼi te mālama ʼaia, ʼe mole faka ʼāteaina nātou kae ʼe nātou toe tutupu. ʼE hā mai, ʼe lahi te ʼu faʼahiga akonaki Putisi ʼe hā ai te manatu ʼo te maʼuli tuputupua.
Ko Te Tauhi Ki Te ʼu Kui ʼi Te Lotu Shintō ʼi Saponia
15-17. (a) Neʼe tuputupu feafeaʼi ʼi te lotu Shintō te tauhi ʼaē ʼe fai ki te ʼu laumālie ʼo te ʼu kui? (b) He koʼe ʼe maʼuhiga ʼaupito ʼi te lotu Shintō, te akonaki ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua?
15 Neʼe kua ʼi ai te lotu ʼi Saponia ʼi muʼa ʼo te fakahā ʼo te lotu Putisi ʼi te ono sēkulō ʼo totatou temi. Neʼe mole he higoa ʼo te lotu ʼaia, pea neʼe maʼu ai he ʼu akonaki pea mo ʼihi agaʼi fenua ʼa te hahaʼi. Kae ʼi te temi ʼaē neʼe fakahū ai te lotu Putisi ki te fenua, neʼe tonu ai leva ke fakakeheʼi te lotu Saponia pea mo te lotu foʼou ʼaia. Koia, neʼe tupu ai te “Shintō,” ko tona faka ʼuhiga “ko te ala ʼo te ʼu ʼatua.”
16 Neʼe koteā te akonaki ʼo te ʼuluaki lotu Shintō ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate? ʼE fakamahino fēnei e te tohi Kodansha Encyclopedia of Japan, ʼi te kamata fakatuʼutuʼu ʼo he sosiete tō laisi, “neʼe ʼaoga ke fakatuʼutuʼu lelei te hahaʼi pea ke ʼaua naʼa hoko he ʼu maveuveu, pea neʼe kamata fakatuʼu he ʼu toʼotoʼoga faka lotu neʼe pipiki ki te gāue—pea neʼe liliu ki muli age ko he meʼa ʼe maʼuhiga ʼaupito ʼi te lotu Shintō.” ʼI tanatou mataku ʼaē ki te ʼu laumālie ʼa te kau mate, neʼe kamata fai e te hahaʼi ʼaia ʼo te temi muʼa he ʼu toʼotoʼoga moʼo fakafimālieʼi te ʼu laumālie ʼaia. ʼAki te temi neʼe liliu ai ko te tauhi ki te ʼu laumālie ʼo te ʼu kui.
17 ʼO mulimuli ki te akonaki faka Shintō, ko te laumālie ʼaē “kua mavae” ʼe kei ina maʼu tona ʼulugaaga, kae ʼe ʼuli ʼuhi ko tana mate. Ka mulimuli tona famili ki te ʼu toʼotoʼoga moʼo fakamanatuʼi ia ia, pea ʼe fakamaʼa te laumālie ʼo mole toe maʼu ia ia he kākā. Tahi ʼaē, ʼe liliu ai ko he laumālie ʼe manako ki te tokalelei pea ʼe fia tokoni ki te hahaʼi. ʼAki te temi, ʼe liliu te laumālie ʼaia ʼa te kui ko he ʼatua, peʼe ko he laumālie ʼe ina leʼoleʼo te kau maʼuli. Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe tuputupu fakatahi te lotu Shintō pea mo te lotu Putisi, koia neʼe fakahū kiai ʼihi akonaki Putisi, ʼo kau kiai mo te akonaki ʼo te palatiso. Koia, ko te ʼu meʼa ʼaia ʼe nātou fakahā mai, ʼe maʼuhiga te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼi te lotu Shintō.
Ko Te Maʼuli Tuputupua ʼi Te Taoïsme, Pea Mo Te Tauhi Ki Te ʼu Kui ʼi Te Confucianisme
18. Koteā te manatu ʼa te kau Taoïstes ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua?
18 Ko te Taoïsme neʼe fakatuʼu e Lao-tzu, ʼaē ʼe ʼui neʼe nofo ʼi Siaina ʼi te ono sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼE ʼui e te Taoïsme, ko te fakatuʼutuʼu ʼo te maʼuli ʼe ko te faka ʼalutahi ʼo te gāue ʼa te tagata pea mo te Tao—ʼe ko te natula. ʼE feala ke fakanounou fēnei te manatu faka Taoïste ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua: ko te Tao ʼe ko te pelesepeto tāfito ʼaē ʼe ina takitaki te ʼatulaulau. ʼE mole he kamataʼaga peʼe ko he gataʼaga ʼo te Tao. Kapau ʼe kita maʼuli ʼo mulimuli ki te Tao, pea ʼe feala ke kita kau kiai pea mo liliu ʼo heʼegata.
19-21. ʼI tanatou sivi te ʼuhiga ʼo te natula, koteā te meʼa ʼaē neʼe holi kiai te kau Taoïstes?
19 ʼAki te temi, ʼi tanatou faiga ʼaē ke nātou liliu ʼo tahi mo te natula, neʼe sivi tāfito e te kau Taoïstes te heʼegata ʼo te natula pea mo tana fealagia ʼaē ke ina fetogi ia ia totonu ke hoko atu te maʼuli. Neʼe nātou manatu ai leva, kapau ʼe nātou maʼuʼuli ʼo mulimuli ki te Tao, peʼe ko te natula, pea ʼe feala anai ke nātou ʼiloʼi te ʼu meʼa fakalilo ʼo te natula, ʼo mole nātou toe ʼiloʼi anai te mamahi fakasino, mo te mahaki, pea mo te mate.
20 Neʼe kamata fai e te kau Taoïstes te metitasio, pea mo te ʼu faigaoʼi ki tanatou mānava, pea neʼe nātou tokaga ki tanatou meʼa kai, ʼaē neʼe ʼui ʼe feala anai ke ina fakatuai te matumatuʼa ʼo tonatou sino pea mo tonatou mate. Mole tuai, pea neʼe mafola he ʼu fagana ʼo ʼuhiga mo te ʼu hahaʼi ʼe maʼuʼuli tuputupua pea ʼe feʼoloʼaki ʼi he ʼu ʼao pea ʼe nātou hā ki te hahaʼi pea mo pupuli fakafokifā, pea ʼe feala ke nātou nonofo ʼi he ʼu moʼuga taputapu peʼe ko he ʼu motu mamaʼo lolotoga he ʼu taʼu ʼe loaloaga ʼaupito pea neʼe nātou taupau maʼuli ʼaki te hahau pea mo te ʼu fuaʼi ʼakau makehe. ʼE fakamatala mai e te hisitolia ʼo Siaina, ʼi te taʼu 219 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko te ʼaliki ko Chʼin Shih Huang Ti neʼe ina fekauʼi te ʼu vaka neʼe ʼolo ai te toko 3 000 kau tūpulaga pea mo finemui, ke nātou maʼu te motu ko Pʼeng-lai, ko te nofoʼaga ʼa te hahaʼi ʼaē ʼe maʼuʼuli tuputupua ʼaē ʼe talanoa kiai te ʼu fagana, pea ke nātou ʼaumai mai ai te lauʼakau ʼaē ʼe ina foaki te maʼuli tuputupua. ʼE mahino ia, neʼe mole nātou liliu mai mo te lauʼakau ʼaia.
21 ʼI tanatou kumi ia te maʼuli heʼegata, neʼe kamata fakaʼaogaʼi e te kau Taoïstes he ʼu foʼi ʼakau neʼe nātou fai e nātou totonu ke feala ai hanatou maʼuʼuli tuputupua. ʼI te manatu faka Taoïste, ʼe tupu te maʼuli mokā fefioʼaki te mālohi ʼo te yin pea mo te mālohi ʼo te yang (te mālohi ʼa te fafine pea mo te tagata). Koia, neʼe fefioʼaki e te kau popoto te pulu (ʼaē ʼe uli, pea ʼe ko te yin) pea mo te mercure (ʼaē ʼe gigila, pea ʼe ko te yang), ʼo nātou faʼifaʼitaki ai ki te natula, pea neʼe nātou manatu ko te meʼa ʼaia ʼe liliu anai ko he foʼi ʼakau ʼe ina foaki te maʼuli tuputupua.
22. Koteā ʼaē neʼe hoko ʼi te lave ʼo te mālohi ʼo te lotu Putisi ki te maʼuli faka lotu ʼa te hahaʼi Siaina?
22 ʼI te fitu sēkulō ʼo totatou temi, neʼe hū te lotu Putisi ki te maʼuli faka lotu ʼa te hahaʼi Siaina. Neʼe tupu ʼaki ai te lotu neʼe fio mo te ʼu akonaki ʼo te lotu Putisi, mo te faifakalauʼakau, pea mo te tauhi ki te ʼu kui. ʼE ʼui fēnei e te Polofesea ko Smart, “ko te lotu Putisi pea mo te Taoïsme, neʼe tupu mai ai te ʼu akonaki ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate, logope la neʼe mole faʼa maʼuhiga te faʼahi ʼaia ʼi te tauhi ʼaē neʼe fai e te hahaʼi Siaina ʼāfea ki tanatou ʼu kui.”
23. Neʼe koteā te manatu ʼa Confucius ʼo ʼuhiga mo te tauhi ʼaē ʼe fai ki te ʼu kui?
23 Ko Confucius, te tagata poto Siaina ʼiloa ʼo te ono sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼaē neʼe liliu tana filosofia ko te fakatafito ki te Confucianisme, neʼe mole faʼa lahi te ʼu fakamatala ʼaē neʼe ina fai ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate. Kae neʼe ina fakahā ʼe maʼuhiga ke kita agaʼofa, pea ke kita aga fakaʼapaʼapa ki te hahaʼi. Kae neʼe lagolago ki te tauhi ʼaē ʼe fai ki te ʼu kui, pea neʼe maʼuhiga kia ia te mulimuli ki te ʼu toʼotoʼoga ʼaē ʼe fai ʼo ʼuhiga mo te ʼu laumālie ʼo te ʼu kui ʼaē kua mamate.
Ko Te Tahi ʼu Lotu ʼo Te Potu Hahake
24. Koteā te akonaki ʼo te lotu Jaïniste ʼo ʼuhiga mo te nefesi?
24 Neʼe fakatuʼu te Jaïnisme ʼi Initia ʼi te ono sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. Ko te tagata ʼaē neʼe ina fakatuʼu te lotu ʼaia, ko Mahāvīra, pea neʼe ina ʼui ko te ʼu meʼa maʼuli fuli ʼe ʼi ai tonatou nefesi heʼegata, pea ʼe hoki feala ke hāofaki tokita nefesi mai te Karma, mo kapau ʼe kita fakafisi kia kita totonu pea mo maʼuli fakamamahi, ʼo mole kita agamālohi ki te ʼu meʼa maʼuli fuli. ʼE mole heʼeki fetogi te akonaki ʼaia ʼa te kau Jaïnistes ʼo aʼu mai ki te temi ʼaenī.
25, 26. Koteā te ʼu akonaki Inituisi ʼaē ʼe toe maʼu foki ʼi te Sikhisme?
25 Tahi ʼaē meʼa, ʼe ko Initia ʼaē neʼe tupu ai te Sikhisme, ʼaē ko ʼona hahaʼi tauhi e toko 19 miliona. Neʼe fakatuʼu te lotu ʼaia ʼi te 16 sēkulō, ʼi te temi ʼaē neʼe fakatotonu ai e Guru Nānak ke ina fefioʼaki te ʼu akonaki lelei ʼo te lotu Inituisi pea mo te lotu Mahometa, ke liliu ko te lotu pe e tahi. Ko te Sikhisme neʼe ina tali te ʼu akonaki faka Inituisi ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi, pea mo te maʼuli liuliuga ʼo te nefesi ʼi te ʼu sino kehekehe, pea mo te Karma.
26 ʼE hā lelei mai, kua lahi te ʼu lotu ʼo te Potu Hahake ʼe nātou faka tui ki te manatu ʼaē ʼe hoko atu te maʼuli mokā mate te sino. Kae e feafeaʼi ʼo ʼuhiga mo te Keletiate, mo te lotu faka Sutea, pea mo te lotu Mahometa?
[Mape ʼo te pasina 10]
(Vakaʼi te nusipepa)
ASIE CENTRALE
KASHMIR
TIBET
CHINE
COREE
JAPON
Banaras
INDE
Buddh Gaya
MYANMAR
THAÏLANDE
SRI LANKA
CAMBODGE
JAVA
3 SĒKULŌ I.M.O.T.T.
1 SĒKULŌ I.M.O.T.T.
1 SĒKULŌ O.T.T.
4 SĒKULŌ O.T.T.
6 SĒKULŌ O.T.T.
7 SĒKULŌ O.T.T.
Ko te lotu Putisi neʼe mafola ki Asia ʼo te Potu Hahake
[Paki ʼo te pasina 9]
Ko te ‘réincarnation’ ʼe ko te akonaki tāfito ʼo te lotu Inituisi
[Paki ʼo te pasina 11]
ʼI tana faka ʼalutahi tona maʼuli pea mo te natula, ʼe faiga e te tagata ‘Taoiste’ ke liliu ʼo heʼegata
[Paki ʼo te pasina 12]
Neʼe lagolago ia Confucius ki te tauhi ʼaē ʼe fai ki te ʼu kui