Te Akonaki ʼo Te Nefesi Tuputupua Tona Haʼuʼaga

“ ʼO aʼu mai ki te temi ʼaenī, ko te faʼahi tāfito ʼaē neʼe fakakaukauʼi e te tagata ʼo ʼuhiga mo tona maʼuli fakalaumālie, ʼe ko tona ʼaluʼaga ʼi te hili ʼo tona mate.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. Neʼe fakahā feafeaʼi e Socrate pea mo Platon te manatu ʼaē ʼe maʼuli tuputupua te nefesi?

NEʼE tauteaʼi te tagata faiako poto ʼe taʼu 70 he neʼe lau e te hahaʼi ʼe mole aga faka lotu pea ʼe ina ʼulihi te ʼu fakakaukau ʼa te kau tūpulaga ʼaki tana ʼu akonaki. Logope la te ʼu palalau poto ʼaē neʼe ina fai moʼona hāofaki ʼi te telepinale, kae neʼe fakatūʼa e te ʼu tuʼi fakamāu ki te mate. ʼI he ʼu kiʼi hola ʼi muʼa ʼo tona matehi, ko te tagata faiako matuʼa ʼaia neʼe ina fakahā ki tana kau ako he ʼu fakamatala moʼo fakamoʼoni ʼaki, ʼe maʼuli tuputupua te nefesi pea ʼe mole tonu ke nātou tuʼaniaʼi te mate.

² Ko te tagata ʼaia ʼaē neʼe fakatūʼa ʼe higoa ko Socrate, ko te tagata fai filosofia Keleka ʼiloa ʼo te nima sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. Ko Platon, ʼaē neʼe akoʼi e Socrate, neʼe ina fakamatala te ʼu meʼa ʼaia ʼi tana ʼu tohi Apologie de Socrate pea mo Phédon. ʼE ʼui ʼe ko Socrate pea mo Platon ʼaē neʼe nā ʼuluaki fakahā te manatu ʼaē ko te nefesi ʼe maʼuli tuputupua. Kae neʼe mole ko nāua ʼaē neʼe nā fakatupu te akonaki ʼaia.

³ Ohage ko te meʼa ʼaē ka tou vakaʼi anai, neʼe kua maʼu talu mai fualoa te manatu ʼaia ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi. Kae ko Socrate pea mo Platon, neʼe nā fakamahino lelei age te manatu ʼaia ʼo nā fakaliliu ko he akonaki faka filosofia, ʼo tupu ai tona fia ʼiloʼi e te hahaʼi popoto ʼo tonā temi pea mo te ʼu temi ki ʼamuli.

Mai Te Temi ʼo Pythagore ʼo Aʼu Ki Te Temi ʼa Te Kau Esipito

4. ʼI muʼa ʼo te temi ʼo Socrate, neʼe koteā te ʼu manatu ʼa te kau Keleka ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

⁴ Ko te kau Keleka ʼaē neʼe maʼuʼuli ʼi muʼa ʼo te temi ʼo Socrate pea mo Platon, neʼe nātou faka tui mo nātou ki te hoko atu ʼo te maʼuli ʼo te nefesi ʼi te hili ʼo te mate. Ko Pythagore, ko te tagata Keleka ʼiloa fai matematike ʼo te ono sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe ina ʼui ʼe maʼuli tuputupua te nefesi pea ʼe feala ke feʼaluʼaki ʼi he ʼu sino kehekehe. Ki muʼa atu, ko Thalès de Milet, ʼaē ʼe lau ko te ʼuluaki tagata fai filosofia Keleka, neʼe ina ʼui ʼe ʼi ai he nefesi tuputupua ʼi te tagata, ʼi te ʼu manu, pea ʼi te ʼu fuʼu ʼakau, pea ʼe toe feiā mo te ʼu meʼa ohage la ko te manete, heʼe feala ke ina faka gaūgaūe te ukamea. Ko te kau Keleka ʼo te ʼu temi ʼāfea neʼe nātou ʼui, ʼe ʼave vaka te ʼu nefesi ʼo te kau mate ʼo nātou fakalaka ʼi te vaitafe ʼo Styx, ʼo kaku ki te koga meʼa ʼi te lalo kele ʼe higoa ko te ʼu ʼifeli. ʼE fakatūʼa ai e te ʼu tuʼi fakamāu te ʼu nefesi ke fakamamahiʼi ʼi he fale pilisoni mo ʼona kaupā māʼoluga peʼe ke nātou maʼu te fīmālie ʼi te ʼu Champs Élysées.

5, 6. Neʼe koteā te manatu ʼa te kau Pelesia ʼo ʼuhiga mo te nefesi?

⁵ ʼI te potu hahake, ʼi Ilane, peʼe ko Pelesia, neʼe nofo ai te polofeta ko Zoroastre ʼi te fitu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. Neʼe ina fakatupu te faʼahiga tauhi neʼe fakahigoaʼi ko te Zoroastrisme. Neʼe ko te lotu ʼaia ʼo te Puleʼaga ʼo Pelesia, ʼaē neʼe pule ki te malamanei ʼi muʼa ʼo tona fetogi e te mālohi faka Keleka. ʼE ʼui fēnei e te tohi ʼa Zoroastre: “ ʼI te maʼuli tuputupua, ko te nefesi ʼo te Faitotonu ʼe Fiafia anai ʼo talu ai, kae ko te nefesi ʼo ia ʼaē ʼe Gutuloi ʼe fakamamahiʼi moʼoni anai. Pea neʼe ko te ʼu Lao ʼaia ʼaē neʼe fakatotonu age e Ahura Mazdā [ko tona faka ʼuhiga, “ko he ʼatua poto”] ʼi Tona pule faʼitaliha.”

⁶ Ko te akonaki ʼo te nefesi tuputupua neʼe toe maʼu foki ʼi te lotu ʼa te kau Ilania ʼaē neʼe maʼuʼuli ki muʼa atu ia Zoroastre. Ohage la ko te ʼu telepi ʼāfea ʼo Ilane, neʼe nātou gaohi fakaleleiʼi te ʼu nefesi ʼa te kau mate, ʼo nātou ʼave he meʼa kai pea mo he ʼu mutuʼi meʼa moʼo fakaʼaogaʼi ʼi ʼifeli.

7, 8. Koteā te meʼa ʼaē neʼe tui kiai te kau Esipito ʼo ʼuhiga mo te hoko atu ʼo te maʼuli ʼo te nefesi ʼi te ʼosi mate ʼo te sino?

⁷ Ko te tui ki te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate neʼe ko he koga maʼuhiga ʼi te lotu ʼa te kau Esipito. Neʼe nātou ʼui, neʼe fakamāuʼi te ʼu nefesi ʼo te kau mate e te ʼatua ko Osiris, te pule ʼo ʼifeli. Ohage la ʼi te papilusi ʼaē ʼe ʼui neʼe tohi ʼi te 14 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼe hā ai ia Anubis te ʼatua ʼa te kau mate, ʼe ina ʼave te nefesi ʼo te sekelipa ko Hunefer kia muʼa ʼo Osiris. ʼE ʼi ai te meʼa fua, pea ʼi te tahi faʼahi ʼo te meʼa fua ʼe hili kiai te mafu ʼo te sekelipa, ʼaē ʼe ina fakatātā tona leʼo ʼo loto, pea ʼi te tahi faʼahi ʼe hili kiai te fuluʼi moa ʼaē ʼe ʼai ʼi te ʼulu ʼo te ʼatua fafine ʼo te moʼoni pea mo te faitotonu. Ko te tahi ʼatua ko Thoth ʼe ina tohi te ʼu meʼa ʼaē ʼe sio kiai ʼi te meʼa fua. Mai tona ʼuhiga ʼaē ko te mafu ʼo Hunefer ʼe mole maʼu ai he agakovi, koia ʼe maʼamaʼa age ia ʼi te fuluʼi moa, pea ʼe fakagafua ai kia ia ke hū ki te puleʼaga ʼo Osiris pea ʼe foaki kia ia te maʼuli tuputupua. ʼE toe hā foki ʼi te papilusi ʼaia te fafine fakamataku ʼe tuʼu ōvi ki te meʼa fua, ʼo talitali ke ina kai te sekelipa mo kapau ʼe mamafa fau tona mafu. Tahi ʼaē meʼa, ko te kau Esipito neʼe nātou kofukofuʼi te kau mate pea mo taupau te ʼu sino ʼo te ʼu falaone ʼi he ʼu pilamite lalahi, he neʼe nātou manatu ko te maʼuli ʼo te nefesi ʼe fakalogo ki te taupau lelei ʼo te sino.

⁸ Koia, neʼe faka tui te ʼu sosiete ʼāfea kehekehe ki te akonaki ʼo he nefesi tuputupua. Neʼe tatau koa te haʼuʼaga ʼo tanatou akonaki ʼaia?

Tona Haʼuʼaga

9. Koteā te lotu ʼaē neʼe mālohi ʼi Esipito, mo Pelesia, pea mo Heleni?

⁹ ʼE ʼui fēnei e te tohi The Religion of Babylonia and Assyria, “ ʼI te ʼu temi ʼāfea, ko Esipito, mo Pelesia, pea mo Heleni, neʼe nātou mulimuli ki te lotu ʼo Papiloni.” ʼE toe fakamahino fēnei e te tohi ʼaia: “Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe kua fualoa te felogoi ʼo Esipito pea mo Papiloni, ohage ko tona fakahā mai e te ʼu maka ʼaē neʼe togi ʼo El-Amarna, koia neʼe maʼu e Papiloni he ʼu faigamālie moʼo fakahū tana ʼu akonaki ki te tauhi ʼa te kau Esipito. ʼE hā lelei ʼi te tauhi ʼa Mithra ʼaē ʼe fai ʼi Pelesia, ʼe lahi ai te ʼu manatu ʼa te kau Papiloni . . . ʼI te temi nei, ʼe tokolahi te hahaʼi sivi Tohi-Tapu ʼe nātou fakamoʼoni, neʼe lahi te ʼu akonaki faka Semite neʼe hilifaki ki te ʼu fagana ʼa te kau Keleka pea mo tanatou toʼotoʼoga faka lotu, pea ʼe mole kei fakafihiʼi te faʼahi ʼaia. Tahi ʼaē, ko te ʼu akonaki faka Semite ʼaia ʼe haʼu tāfito mai te kau Papiloni.”a

10, 11. Neʼe koteā te manatu ʼa te kau Papiloni ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

¹⁰ Kae ko te manatu ʼa te kau Papiloni ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē ʼe hoko ʼi te hili ʼo te mate, ʼe mole kehe koa la mo te manatu ʼa te kau Esipito, mo te kau Pelesia, pea mo te kau Keleka? Ohage la, koutou fakatokagaʼi te fagana ʼa te kau Papiloni ʼaē ʼe higoa ko te épopée de Gilgamesh. Ko te tagata ʼaē ʼe talanoa tāfito ki ai te fagana, ʼe ko Gilgamesh ʼaē kua matuʼa, pea neʼe manatu tuʼumaʼu pe ki te mate. ʼI te tahi ʼaho neʼe ina fakatuʼutuʼu ke ʼalu ʼo kumi te maʼuli tuputupua kae neʼe mole hona fua. ʼI tana fagona ʼaia, neʼe fetaulaki mo te taupoʼou neʼe ina fakaloto mālohi ia ia ke ina fakaʼaogaʼi fakalelei tona maʼuli, heʼe mole ina maʼu anai te maʼuli heʼegata ʼaē ʼe ina kumi. ʼE fia fakahā ʼi te fagana katoa ʼaia, ʼe mole feala ke kita hāo mai te mate, pea ʼe mole moʼoni te ʼamanaki ki te maʼuli tuputupua. Ko tona faka ʼuhiga koa, neʼe mole tui te kau Papiloni ki te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

¹¹ Neʼe tohi fēnei e te Polofesea ko Morris Jastrow, Jr., mai te Univelesitē ʼo Pennsylvanie, ʼi Amelika: “Ko te hahaʼi pea mo te kau takitaki lotu [ʼo Papiloni] neʼe mole nātou manatu ʼe feala ke pulihi katoa he meʼa maʼuli. [ʼI tanatou manatu], ko te mate neʼe ko te kamataʼaga ʼaia ʼo he tahi faʼahiga maʼuli, pea ko tanatou ʼui ʼaē ʼe mole ʼi ai he maʼuli tuputupua neʼe faka ʼuhiga, ʼe mole feala ke kita hāo ʼi te fetogi maʼuhiga ʼaē ʼe hoko ʼi tokita maʼuli mokā kita mate.” Ei, neʼe toe tui foki mo te kau Papiloni, ʼe hoko atu te maʼuli ʼi he tahi faʼahiga ʼaluʼaga ʼi te hili ʼo te mate. Neʼe nātou fakahā tanatou tui ki te faʼahi ʼaia, he neʼe nātou tanu te kau mate ʼaki te ʼu meʼa ke nātou fakaʼaogaʼi.

12-14. (a) ʼI te hili ʼo te Tulivio, kofea te potu ʼaē neʼe tupu ai te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi? (b) Neʼe mafola feafeaʼi te akonaki ʼaia ki te kele katoa?

¹² ʼE hā lelei mai, ko te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi neʼe maʼu ʼi te temi ʼo te Papiloni ʼāfea. ʼO mulimuli ki te Tohi-Tapu, ʼaē ko he tohi ʼe tonu tana ʼu fakamatala ʼo ʼuhiga mo te hisitolia, neʼe ko Nimelote te mokoliha ʼo Noe ʼaē neʼe ina fakatuʼu te kolo ko Papele peʼe ko Papiloni.b ʼI te hili ʼo te Tulivio ʼi te temi ʼo Noe, neʼe ko te lea pe e tahi pea mo te lotu pe e tahi ʼaē neʼe maʼu ʼi te kele. ʼI tana fakatuʼu te kolo ʼaia pea mo laga ai he tule, neʼe fakatuʼu e Nimelote he lotu foʼou. ʼE fakahā mai e te Tohi-Tapu, ʼi te ʼosi fetogi ʼo te ʼu lea ʼi Papele, neʼe mavetevete ai te kau laga fale ʼo nātou tahi kamata he maʼuli foʼou, pea neʼe nātou ʼave mo nātou tanatou lotu. (Senesi 10:6-10; 11:4-9) ʼAki te faʼahi ʼaia, neʼe mafola ai te ʼu akonaki faka Papiloni ʼi te kele katoa.

¹³ ʼE ʼui e te talatisio, neʼe fakamataku te mate ʼa Nimelote. ʼI tana mate, ʼe mahino ia ko te kau Papiloni neʼe nātou fia fakaʼapaʼapaʼi ia ia he neʼe ko ia ʼaē neʼe ina fakatuʼu pea mo laga tanatou kolo, pea neʼe ko tonatou ʼuluaki hau. ʼE ʼui ʼe ko te ʼatua ko Mardok (Mérodach) ʼaē neʼe ina fakatuʼu te kolo ko Papiloni, koia ʼe manatu e ʼihi hahaʼi sivi Tohi-Tapu, ko Mardok ʼe ko te higoa fakaʼatua ʼaia ʼo Nimelote. Kapau koia ʼaia, pea ʼe feala ai ke tou ʼui, ʼi te temi ʼaē neʼe mate ai ia Nimelote, neʼe kua mafola te manatu ʼo ʼuhiga mo te nefesi ʼaē ʼe hoko atu tona maʼuli ʼi te hili ʼo te mate. ʼE fakahā lelei e te hisitolia, ʼi te hili ʼo te Tulivio, ʼe ko Papele, peʼe ko Papiloni ʼaē neʼe tupu ai te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi.

¹⁴ Kae neʼe mafola feafeaʼi te akonaki ʼaia ki te teitei lotu fuli pe ʼo totatou temi? ʼE tou vakaʼi anai ʼi te kapite ʼaē ka hoa mai, pe neʼe hū feafeaʼi te akonaki ʼaia ki te ʼu lotu ʼo te ʼu fenua ʼo te Potu Hahake.

[Nota]

[Paki ʼo te pasina 6]

Ko te manatu ʼa te kau Esipito ʼo ʼuhiga mo te ʼu nefesi ʼaē ʼe ʼi te lalo kele

[Paki ʼo te pasina 7]

Neʼe ʼui e Socrate ʼe maʼuli tuputupua te nefesi