He Koʼe Koa ʼe Tuputupu Te Kaihaʼa?
RIO DE JANEIRO — ʼAhotapu, ʼaho 18 ʼo ʼoketopeli 1992. Ko te ʼu matatai ʼiloa ʼo Copacabana pea mo Ipanema neʼe hahaʼi tona nofoʼi. Fokifā pe, ko te kau tūpulaga ʼe nātou ʼohofi te ʼu matatai, ʼo nātou haha pea mo faʼao te ʼu koloā ʼa te kau nofoʼaki. Ko te kau polisi kaugamālie neʼe nātou nonofo ai — kae neʼe mole feala ke nātou fai he meʼa. Ki te hahaʼi ʼo Rio de Janeiro feiā mo te kau tulisi, ʼe ko he malaʼia ia ʼaē ʼe fai ʼi te lolotoga ʼo te ʼaho.
ʼIo, ko te fakapō ʼo ʼuhiga mo te ʼu koloā kua liliu ia ko he meʼa māhani ia. ʼI ʼihi ʼaluʼaga, ʼi te ʼu kolo lalahi, ʼe matehi e te hahaʼi kaihaʼa te tamaliki moʼo faʼao pe ʼonatou ʼu sūlie. ʼE feʼoloʼaki pe te kau kaihaʼa ʼi te ʼu ʼapi, kae nonofo pe te hahaʼi ʼi ʼonatou ʼapi peʼe kailoa. Ko te ʼu fafine fai menasi heʼe agatonu, hili pe ʼaē tanatou ʼiloʼi lelei te ʼu meʼa ʼi te loto fale, ʼe nātou kaihaʼa leva te ʼu meʼa gigila pea mo te falā, pea nātou pupuli. Ko te hahaʼi tokolahi ʼe nātou kaihaʼa te ʼu koloā. ʼE ʼi ai mo te ʼu kūtuga kua lelei tanatou ʼu fai fakatuʼutuʼu ʼe nātou kaihaʼa te hahaʼi, ohage ko tona ʼiloga ʼaē ʼi Pelesile ʼe hakehake ai te kaihaʼa ʼo te hahaʼi. Pea ʼe feala mo koutou ke koutou foaki he ʼu faʼifaʼitaki ʼi te ʼu meʼa neʼe hoko kia koutou totonu peʼe ko he meʼa neʼe hoko ʼi tokotou koga meʼa. Kae he koʼe koa e lahi te kaihaʼa?
He koʼe koa ʼe kaihaʼa te hahaʼi?
E logope ko te hake ʼo te masiva pea mo te fakaʼaogaʼi ʼo te toloke ko he ʼu tupuʼaga tāfito ʼaia e lua, kae ʼe mole feala ke fai he tali ke tukupau ʼaki. ʼE fēnei te ʼui ʼa te tohi (The New Encyclopædia Britannica): “Ko te kumi ʼo he tupuʼaga noa pe ʼo he fakapō kua līaki ia he mole hona fua.” Kae, ʼe ʼui e te tohi ʼaia ko te taʼi ʼu fihifihia ʼaia ohage ko te kaihaʼa “ ʼe tuku tāfito ki te manatu ʼa te kau tūpulaga ʼaē ʼe mole nātou maʼuhiga pea mo tanatou logoʼi ʼaē ʼe tekeʼi nātou ʼi te ikuʼaga ʼo te ʼu faʼahiga meʼa pea mo te ʼu fakapale ʼo te maʼuli māhani”. ʼIo, ʼuhi ko te ʼu faiga mālohi ʼo te fakatau koloā, tokolahi ʼe nātou sisio ʼe mole ʼi ai honatou tahi fealagia age ʼi te kaihaʼa moʼo maʼu te meʼa ʼaē ʼe nātou holi kiai.
Kae, ko te meʼa ʼe lelei, ʼe fakaʼiloga lelei e te tohi (The World Book Encyclopedia): “Ko te ʼu fakapō ʼe mole tuputupu ia ʼi te ʼu sosiete ʼaē ʼe nātou taupau te ʼu aga ʼāfea pea ko ʼona hahaʼi ʼe tui nātou ʼe hoko atu pe anai tanatou faʼahiga maʼuli ʼaia. Ko te ʼu fakapō ʼe tau hake ʼi te ʼu sosiete ʼaē ʼe hoko ai te ʼu fetogi fakavilivili ʼi te ʼu faʼahi ʼaē ʼe maʼuli ai te hahaʼi pea mo te meʼa ʼaē ʼe nātou fai — pea mo tanatou ʼu falala ʼaē ki tanatou fīmālie ka haʼu.” ʼE toe ʼui fēnei e te encyclopédie: “ ʼE siʼisiʼi ʼaupito te ʼu fealagia ʼo ʼuhiga mo te gāue ki te kau tūpulaga. Ko te ʼu gāue ʼaē ʼe maʼu ʼe mole fakamaʼua kiai he faʼahiga faiva ʼe mata noa mo kapau ʼe fakatatau ki te ʼu totogi ʼaē ʼe vave tona maʼu pea maʼuhiga mai te kaihaʼa. ʼE toe tali foki e te kau tūpulaga ke kaku ki te fakatūʼa ʼo nātou koteʼuhi ʼe mole lahi hanatou puli.”
Kae, tokolahi ʼaē ʼe mole maʼu gāue peʼe ʼe veliveli tanatou totogi ʼe mole kaihaʼa, kae ko nātou ʼaē ʼe maʼu gāue lelei ʼe fakafuafua te meʼa ʼaē ʼe nātou kaihaʼa ko he koga ʼo tanatou totogi. ʼI tona fakahagatonu, ki ʼihi aga fakakākā, ʼe fakamaʼua kiai he faʼahiga tuʼulaga faka sosiale. Kua koutou logoʼi koa he ʼu kaihaʼa ʼo he toe paʼaga neʼe kau ai te kau hahaʼi fai politike, te hahaʼi ʼe gāue maʼa te puleʼaga, pea mo te ʼu hahaʼi maʼu matani gāue? ʼE mahino ia, ko te kaihaʼa ʼe mole faka tuʼakoi pe ki te tagata masiva.
Koutou toe manatuʼi foki, ko te ʼu ʼata sinema pea mo te ʼu polokalama televisio ʼe nātou tau fakahuahuaʼi te kaihaʼa (e lagi ko ia ʼaē ʼe gaoʼi ʼe ko he tagata kaihaʼa), ʼo fakaliliu ʼaia te kaihaʼa ko he meʼa ia ʼe tali gafua. Ko te meʼa ʼaē ʼe ʼiloʼi papau, ʼe feala pe ke ʼui ko he meʼa gaoʼi te sioʼi ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaia, kae ʼi te temi ʼaia, ʼe fakahā kia nātou ʼaē ʼe mamata kiai peʼe feafeaʼi te kaihaʼa. ʼE mole koa la fakahā fakafūfū te manatu ʼaē ko te kaihaʼa e lagi ko he meʼa ʼe ʼaoga? ʼE mahino ia ko te mānumānu, ko te piko, pea mo te manatu ʼaē ko te hahaʼi ʼe nātou kaihaʼa kae mole fakatūʼa, ko te ʼu meʼa fuli ʼaia ʼe nātou faka fealagia te tuputupu ʼo te kaihaʼa. ʼE tou ʼiloʼi papau ʼe tou maʼuʼuli ʼi te ʼu “temi maʼuhiga” neʼe fakakikite e lahi ai anai te tahi tokaga kia kita pea mo te manako ʼaē ki te paʼaga. — 2 Timoteo 3:1-5.
ʼAua naʼa ke kaihaʼa
Logope te hehema ʼo te malamanei, ʼe maʼuhiga te fakalogo ki te folafola ʼaenī: “Ki te tagata kaihaʼa, ke tuku tana kaihaʼa.” (Efesi 4:28). Ko he tahi ʼe ina faka maʼuhiga fau te ʼu koloā peʼe ko te ʼu fakafiafia ʼe feala ke ina kākāʼi ia ia ʼi tana tui ʼaē ko te kaihaʼa ʼe ko meʼa e lagi tonu ke fai. Kae ko te kaihaʼa ʼe mamafa ia mata ʼo te ʼAtua pea ʼe fakahā ʼaki te mole ʼofa ʼaē ki te kaugā fagona. Pea tahi, ko he kiʼi kaihaʼa ʼe feala ke ina taki ki te fakafefeka ʼo he loto ʼo he tahi. Pea feafeaʼi te faka ʼuhiga ʼi te heʼe faitotonu? Ko ai ʼaē ʼe falala ki he tagata kaihaʼa? ʼI te fakapotopoto, ʼe ʼui fēnei e te Folafola ʼa te ʼAtua: “Ke ʼaua naʼa mamahi he tahi ia koutou ʼi tona ʼuhiga tagata fai fakapō peʼe tagata kaihaʼa peʼe tagata agakovi.” — 1 Petelo 4:15.
E lagi koutou lotomamahi ʼi te tuputupu ʼa te kaihaʼa, kae feafeaʼi la te hahaʼi ʼaē ʼe nātou maʼuʼuli ʼi te ʼu koga meʼa ʼaē ʼe ko he meʼa māhani pe te ʼu fakapō? Neʼe feafeaʼi ki ʼihi tagata kaihaʼa ʼāfea he fetogi ʼo tonatou faʼahiga maʼuli? ʼE gata anai koa te kaihaʼa ʼi he ʼaho ʼi te malamanei katoa? ʼE mātou fakaafe atu kia koutou ke koutou lau te alatike ʼaē ʼe hoa mai: “Ko he malamanei ʼe mole ʼi ai he tagata kaihaʼa.”