ʼE ʼAu Tauhi Ki Te ʼAtua ʼe Tau Mo Te Falala

NEʼE FAKAMATALA E KIMON PROGAKIS

Neʼe ko te pōʼuli momoko ʼaupito ʼo te taʼu 1955. Ko toku ʼohoana, ia Giannoula pea mo ʼau, neʼe ma kamata tuʼania ʼi te mole heʼeki tau mai ʼo tomā foha ko George, neʼe taʼu 18, mai te fale fakatau sulunale ʼaē neʼe gāue ai. Fokifā pe, neʼe fisifisi te tagata polisi ki tomā matapā. Neʼe ina ʼui fēnei mai: “Neʼe fakaʼī tokolua foha ʼi tana lelue ʼi tana liliu mai ki fale, pea kua mate.” Kae neʼe fakaōvi mai kia māua, ʼo fanafana fēnei mai: “ ʼE nātou ʼui atu anai neʼe ko he fakaʼī, kae ʼe ʼau tui ʼau, neʼe fakapogi.” Ko te patele ʼo te kolo pea mo te tahi kau takitaki solia neʼe nātou fonofono ke nātou matehi ia ia.

ʼI TE ʼu taʼu ʼaia, ʼi te temi ʼaē neʼe toe tuʼu ake ai te fenua ʼo Kelesi mai te ʼu fihifihia pea mo te ʼu mamahi, neʼe ko he meʼa fakatupu tuʼutāmaki te kau ki te ʼu Fakamoʼoni ʼa Sehova. Neʼe kua ʼau ʼiloʼi te mālohi ʼo te ’Ēkelesia Orthodoxe Keleka pea mo te ʼu kautahi faka solia, he neʼe ʼau kau mālohi ia nātou ʼaia lolotoga taʼu e 15 tupu. Tuku muʼa ke ʼau fakamatala atu te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko, ʼo iku ai ki te meʼa fakamamahi ʼaia neʼe hoko ki toku famili, kua hili kiai taʼu e 40 tupu.

Neʼe ʼAu Tuputupu ʼo Lahi ʼi Kelesi

Neʼe ʼau tupu ʼi te taʼu 1902 ʼi te famili koloaʼia ʼi te kiʼi kolo veliveli, ʼe ōvi ki te kolo ko Chalcis, ʼi Kelesi. Neʼe kau mālohi taku tāmai ʼi te ʼu meʼa faka politike ʼo te kolo, pea neʼe kau fakamalotoloto toku famili ki te ’Ēkelesia Orthodoxe ʼo Kelesi. Neʼe ʼau leleiʼia ʼaupito te lautohi ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa faka politike pea mo te ʼu meʼa faka lotu, ʼi te temi ʼaē neʼe tokolahi ai te hahaʼi ʼo te fenua neʼe mole popoto ʼi te lautohi pea mo te faitohi.

ʼI te lahi ʼaupito ʼo te masiva pea mo te heʼe faitotonu ʼi te kamata ʼo te 20 sēkulō, neʼe tupu ai taku holi ʼaē ki he mālama mo he ʼu ʼaluʼaga ʼe lelei age. Neʼe ʼau manatu, neʼe feala ki te lotu ke ina fakaliliu ʼo lelei age te ʼaluʼaga kovi ʼo te hahaʼi ʼo toku fenua. ʼUhi ko taku manako ki te ʼu meʼa faka lotu, neʼe kole mai e te ʼu tagata takitaki ʼo toku kolo, ke ʼau liliu ko te patele Orthodoxe Keleka ʼo tomatou kolo. Kae, logope la neʼe lahi te ʼu monasetelio neʼe ʼau mamata kiai pea mo fai palalau loaloaga mo te ʼu ʼēpikopō pea mo te ʼu patele, neʼe mole heʼeki ʼau tokalelei pea mo loto ke ʼau tali he faʼahiga maʼua feiā.

ʼI Te Lotolotoiga ʼo Te Tau Faka Sivile

Hili ni ʼu taʼu, ʼi ʼApelili 1941, neʼe puleʼi ia Kelesi e te kau Nasi. Neʼe kamata ai te ʼu temi fakaʼofaʼofa neʼe hoko ai te ʼu mātea lahi, mo te pakupaku, mo te masiva, pea mo te ʼu mamahi mole feala hona fakamatala. Neʼe tuputupu te kūtuga mālohi fakafeagai, pea neʼe ʼau kau ki te ʼu kūtuga tau neʼe nātou tauʼi te kau Nasi ʼaē neʼe nātou ʼohofi tomatou fenua. ʼUhi ko te faʼahi ʼaia, neʼe tutu tuʼa lahi toku ʼapi, neʼe fanahi ʼau, ʼo ʼau lavea ai, pea neʼe maumauʼi taku ʼu taʼukai. ʼI te kamata ʼo te taʼu 1943, ko te puleʼaki pe e tahi neʼe tonu ke fai e toku famili pea mo ʼau ko te feholaki ki te ʼu moʼuga ʼaē kua petepete. Neʼe mātou nonofo ai ʼo aʼu ki te fakaʼosi ʼo te pule ʼa te kau Siamani ʼi ʼOketopeli 1944.

Hili te mavae ʼa te kau Siamani, neʼe tupu te ʼu fihifihia faka politike pea mo faka sivile ʼi te loto fenua. Ko te kūtuga fakafeagai ʼaē neʼe ʼau kau ai neʼe liliu ko te kūtuga tāfito ʼaia neʼe ina tauʼi te ʼu mālohi ʼi te tau faka sivile. Logope la neʼe ʼau leleiʼia te ʼu manatu faka Komunisi ki te faitotonu, te fakatatau ʼo te hahaʼi, pea mo te fakakaumeʼa, kae ʼuhi ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko, neʼe puli ai taku falala katoa ki te ʼu meʼa ʼaia. ʼUhi ko toku tuʼulaga maʼuhiga ʼi te kūtuga, neʼe ʼau ʼuluaki sio ai ʼaki te faipule ʼe feala ke fakahehemaʼi te hahaʼi. Logope la te hage ʼe lelei te ʼu akonaki pea mo te ʼu manatu, kae ko te manatu pe ʼaē kia kita pea mo te heʼe haohaoa ʼe nā maumauʼi he holi faka politike ʼe lelei.

Ko te meʼa ʼaē neʼe ʼau ʼoho tāfito ai, neʼe ko te toʼo e te kau takitaki lotu Orthodoxes te ʼu fana moʼo matehi ia nātou ʼaē neʼe kau pe ki tanatou lotu totonu, ʼi te ʼu faʼahi kehekehe ʼo te tau faka sivile! Neʼe ʼau fakakaukauʼi fēnei: ‘ ʼE lava feafeaʼi ke ʼui e te kau takitaki lotu ʼaia ʼe nātou fakafofoga ia Sesu Kilisito, ʼaē neʼe ina fakatokagaʼi fēnei: “Ko nātou fuli ʼaē ʼe nātou toʼo te heletā ʼe nātou mamate anai ʼi te heletā”?’​—Mateo 26:⁠52.

Lolotoga te tau faka sivile, ʼi te taʼu 1946, neʼe ʼau nono, ʼo ōvi ki te kolo ʼo Lamia, ʼi te lotomalie ʼo Kelesi. Neʼe kovi ʼaupito toku ʼu teu, koia neʼe ʼau fetogi ai toku ʼu mutuʼi meʼa ke mole feala ke nātou ʼiloʼi ia ʼau pea neʼe ʼau ʼalu ki te tagata tui ʼi te kolo ke ina fai mai hoku tahi ʼu mutuʼi meʼa foʼou. ʼI taku tau atu, neʼe nātou lolotoga fihi ʼi tanatou fai palalau, pea mole fualoa neʼe ʼau kau ki te fai palalau, ʼo mole ʼuhiga mo te ʼu meʼa faka politike, kae ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē neʼe ʼau leleiʼia, te lotu. ʼI tanatou tokagaʼi taku ʼiloʼi lelei te faʼahi ʼaia, neʼe ʼui mai e te hahaʼi ʼaē neʼe nātou fakalogo ke ʼau palalau mo te ‘polofesea ʼo te teolosia.’ ʼI te temi pe ʼaia, neʼe nātou ʼolo ʼo kumi mai ia ia.

ʼE ʼAu Maʼu Te ʼAmanaki Moʼoni

ʼI te fai palalau ʼaē neʼe hoa kiai, neʼe fehuʼi mai e te “polofesea” te tafitoʼaga ʼo taku tui. Neʼe ʼau tali age: “Te ʼu Patele Sagato pea mo te ʼu Fono Faka Patele ʼo te ʼu lotu kehekehe.” Neʼe mole fakafeagai ki taku tali, kae neʼe ina avahi tana kiʼi Tohi-Tapu ia Mateo 23:​9, 10, pea neʼe ina kole mai ke ʼau lau te ʼu palalau ʼaenī ʼa Sesu: “Pea tahi foki, ʼaua naʼa koutou fakahigoa he tahi ko hakotou tāmai ʼi te kele, heʼe ko te tokotahi pe ʼe ko takotou Tāmai, ia Ia ʼaē ʼe ʼi selo. ʼAua naʼa fakahigoaʼi koutou ko he ‘kau takitaki,’ heʼe ko te tokotahi pe ʼe ko tokotou Takitaki, ko Kilisito.”

Neʼe ʼau mahino ai! Neʼe ʼau logoʼi ai ko te tagata ʼaia neʼe ina ʼui mai te moʼoni. ʼI te temi ʼaē neʼe ʼau ʼiloʼi ai neʼe ko te Fakamoʼoni ʼa Sehova, neʼe ʼau kole age he ʼu tohi ke ʼau lau. Neʼe ina foaki mai te tohi Lumière, neʼe ko te fakamahino ʼo te tohi Fakahā ʼo te Tohi-Tapu, pea neʼe ʼau ʼalu mo ia ki te koga meʼa ʼaē neʼe ʼau nono ai. Talu mai fualoa, ko te ʼu manu ʼaē ʼe talanoa kiai te tohi ʼo te Fakahā, neʼe ko he misitelio kia ʼau, kae ʼi te temi ʼaia, neʼe ʼau ʼiloʼi ai ʼe nātou fakatā te ʼu kautahi faka politike ʼo totatou 20 sēkulō. Neʼe ʼau kamata mahino ai ʼe ʼaoga te Tohi-Tapu ki totatou temi, pea ʼe tonu ke ʼau ako te Tohi-Tapu pea mo faka ʼalutahi toku maʼuli mo tana ʼu moʼoni.

Neʼe Puke ʼAu Pea Mo Pilisoniʼi

Ki muli age, ʼo mole fualoa kiai, neʼe fehūfi te ʼu tagata solia ki te koga meʼa ʼaē neʼe ʼau nono ai pea nātou puke ʼau. Neʼe lī ʼau ki te fale pilisoni. Mai tona ʼaluʼaga ʼaē, neʼe ʼau maumauʼi te lao lolotoga ni ʼu temi, neʼe ʼau ʼamanaki ʼe matehi anai ʼau. ʼI toku pilisoniʼi, neʼe ʼaʼahi ʼau e te Fakamoʼoni ʼaē neʼe ʼuluaki palalau mo ʼau. Neʼe ina fakaloto mālohiʼi ʼau ke ʼau falala katoa kia Sehova, pea ko te meʼa ʼaia neʼe ʼau fai. Neʼe fakatūʼa ʼau ke ʼau ʼalu ʼo nofo lolotoga māhina e ono ʼi te motu ʼo Icarie ʼi te Tai Égée.

ʼI te temi pe ʼaē neʼe ʼau tau atu kiai, neʼe ʼau tala, ko ʼau ko te Fakamoʼoni ʼa Sehova, kae mole ko he tagata Komunisi. Ko ʼihi ʼaē neʼe nātou ako te ʼu moʼoni ʼo te Tohi-Tapu neʼe toe ʼave mo nātou ki te motu ʼaia, koia neʼe ʼau maʼu ai ia nātou, pea neʼe mātou tautau ako fakatahi te Tohi-Tapu. Neʼe nātou tokoni mai ke lahi age taku maʼu te ʼatamai mālama ʼo te Tohi-Tapu pea ke lelei age taku mahino ki te ʼAtua ʼaē ʼe tau mo te falala, ia Sehova.

ʼI te taʼu 1947, ʼi te ʼosi ʼo toku fakatūʼa, neʼe pāui ʼau e te pilō ʼo te telepinale. Neʼe ʼui mai e te tagata ʼo te pilō ʼaia neʼe punamaʼuli ʼi taku aga, pea ʼe feala ke ʼau fakaʼaogaʼi tona higoa ke mole toe ʼave ʼau ki he koga meʼa. ʼI taku tau atu ki Athènes, ʼaē neʼe nonofo ai toku famili lolotoga taku nofo pilisoni, neʼe ʼau kamata fakatahi mo te kokelekasio ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova pea ʼo mole fualoa, neʼe ʼau fakahā taku foaki toku maʼuli kia Sehova, ʼo ʼau papitema.

Neʼe Tukugakoviʼi ʼAu ʼe ʼAu Fakamaliu Fakamālohi Te Hahaʼi

Lolotoga ni ʼu taʼu, neʼe fakamāuʼi ʼi Kelesi te ʼu Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi te ʼu lao ʼo te taʼu 1938 mo te taʼu 1939 ʼaē ʼe tapuʼi ai te fakamaliu fakamālohi ʼo te hahaʼi. Koia, mai te taʼu 1938 ki te taʼu 1992, neʼe puke te ʼu Fakamoʼoni e toko 19 147 ʼi Kelesi, pea neʼe fai e te ʼu telepinale te ʼu tautea kia taʼu e 753 ʼi tona fakakatoa, pea ko taʼu e 593 neʼe kua ʼosi fai. Neʼe puke tuʼa 40 tupu ia ʼau ʼuhi neʼe ʼau faka mafola te logo lelei ʼo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua, pea neʼe ʼau gāue māhina e 27 ʼi te ʼu fale pilisoni kehekehe.

Neʼe puke ʼau ʼi te tahi temi ʼuhi ko te tohi ʼaē neʼe ʼau fai ki te takitaki lotu Orthodoxe Keleka ʼi Chalcis. ʼI te taʼu 1955, neʼe uga mālohi te ʼu kokelekasio ʼo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ke nātou fakamomoli te kaupepa Qui est “la lumière du monde”, la chrétienté ou le christianisme? (Ko Ai “Te Mālama ʼo Te Malamanei,” Ko Te Keletiate Peʼe Ko Te Lotu Faka Kilisitiano?) ki te kau takitaki lotu fuli. Ko te tahi ʼi te kau takitaki lotu maʼu tuʼulaga ʼaē neʼe ʼau faitohi ki ai, neʼe ina ʼave ʼau ki te telepinale, he neʼe ina ʼui ʼe ʼau fakatafoki fakamālohi te hahaʼi. Lolotoga te fakamāu, ko te Tēhina ʼaē neʼe ina fakafofoga te kau Fakamoʼoni pea mo te avoka neʼe nā fai te fakamatala fakaofoofo, ʼo nā fakamahino te maʼua ʼaē ʼe maʼu e te kau Kilisitiano moʼoni ke nātou faka mafola te logo lelei ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua.​—Mateo 24:⁠14.

Ko te tuʼi fakamāu ʼo te telepinale ʼaē neʼe pelesita, neʼe ina fehuʼi fēnei ki te archimandrite (te tagata lahi ʼo te ʼēkelesia ʼe hoa ki te ʼēpikopō): “Neʼe ke lau koa te tohi pea mo te kaupepa?”

Neʼe ina tali mālohi age: “Kailoa, neʼe ʼau hae te ʼu pepa pea neʼe ʼau līaki ʼi te temi pe ʼaē neʼe ʼau avahi ai te sila!”

Neʼe fehuʼi age e te tuʼi fakamāu: “Pea ʼe lava feafeaʼi ke ke ʼui ko te tagata ʼaenī neʼe ina fakatafoki fakamālohi ia koe?”

Hili kiai, ko te Tēhina ʼaē neʼe ina fakafofoga mātou, neʼe ina fakahā te faʼifaʼitaki ʼo te kau polofesea pea mo ʼihi, ʼaē neʼe nātou foaki te ʼu tuʼuga tohi ki te ʼu fale tānakiʼaga tohi. Neʼe ina fehuʼi age: “ ʼE ke ʼui anai koa ko te hahaʼi ʼaia neʼe nātou faiga ke nātou fakatafoki fakamālohi te hahaʼi?”

ʼE mahino ia, ko te taʼi gāue ʼaia neʼe mole ko he faiga ia ke fakatafoki fakamālohi te hahaʼi. Neʼe ʼau fakamālo kia Sehova ʼi taku logo ki te tonu ʼaenī: “ ʼE mole lākahala ia.”

Te Mate ʼo Toku Foha

Neʼe toe fakakinakinaʼi foki mo toku foha ko George, ʼi ʼihi temi neʼe fakatupu te ʼu mamahi ʼaia e te kau takitaki lotu Orthodoxes. Neʼe toe puke tuʼa lahi mo ia ʼuhi ko tana faiva ʼaē ka kei tūpulaga ʼi te tala ʼo te logo lelei ʼo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. Moʼo fakaʼosi, neʼe fakatotonu leva e te kau fakafeagai ke nātou matehi ia ia, pea, ʼi te temi pe ʼaia, neʼe nātou fakamatakuʼi ai ia mātou ke mātou fakagata te fai faka mafola.

Ko te tagata polisi ʼaē neʼe haʼu ki tomā ʼapi ʼo fakahā mai te mate ʼo George, neʼe ina ʼui ko te patele Orthodoxe Keleka ʼo te kolo pea mo niʼihi kau takitaki solia neʼe nātou fonofono ke nātou matehi tomā foha. Neʼe ko he meʼa māhani te ʼu taʼi “tuʼutāmaki” ʼaia ʼi te temi faigataʼa ʼaia. Logope la tomā lotomamahi ʼi te mate ʼo tomā foha, kae neʼe toe fakaloto mālohiʼi ai tamā fakatotonu ʼaē ke ma gāue tuʼumaʼu ʼi te gāue fai faka mafola, pea ke ma falala katoa kia Sehova.

ʼE ʼAu Tokoni Ki ʼIhi Ke Nātou Falala Kia Sehova

Lolotoga te vaelua ʼo te ʼu taʼu 1960, ko toku ʼohoana mo taku ʼu fānau, ʼi te ʼu māhina vevela, neʼe nātou nonofo ʼi te kolo ʼo Skala Oropos ʼaē ʼe ōvi ki te tai, ia kilometa e 50 tupu ʼi Athènes. ʼI te temi ʼaia, neʼe mole ʼi ai he Fakamoʼoni, koia neʼe mātou fagonogono faigamālie ki tomatou ʼu vāhaʼa fale. Ko ʼihi ʼu hahaʼi gāue kele ʼo te kolo neʼe nātou tali lelei. Mai tona ʼaluʼaga ʼaē, neʼe gāue te hahaʼi tagata lolotoga ni ʼu hola ʼi tanatou ʼu gāueʼaga ʼi te ʼaho, neʼe mātou fai te ʼu ako Tohi-Tapu ʼi te pōʼuli, pea ko ʼihi ia nātou neʼe nātou liliu ko he ʼu Fakamoʼoni.

ʼI tamatou sisio ki te tapuakina e Sehova tamatou ʼu faiga, lolotoga te ʼu taʼu e 15 tupu, neʼe mātou ʼolo kiai ʼi te ʼu vāhaʼa fuli, ke mātou fai te ʼu ako Tohi-Tapu mo te ʼu hahaʼi ʼaē neʼe fia logo. Ko te hahaʼi e toko 30 tupu neʼe ako mo mātou ʼi ai neʼe nātou tuputupu ʼo aʼu ki te papitema. ʼI te kamata, neʼe faʼu te kūtuga ako, pea neʼe hinoʼi ʼau ke ʼau takitaki te ʼu fono. Ki muli age, neʼe liliu te kūtuga ko he kokelekasio, pea ia ʼaho nei, ko te kau Fakamoʼoni e toko 100 tupu mai te koga meʼa ʼaia, ʼe nātou faʼufaʼu te Kokelekasio ʼo Malakasa. ʼE ma fiafia ʼuhi ko te toko fā ʼi te hahaʼi ʼaē neʼe ma tokoni ki ai, ʼi te temi nei ko te kau pionie katoa.

Ko He Tofiʼa Koloaʼia

ʼO mole fualoa ki taku foaki ʼaē toku maʼuli kia Sehova, neʼe kamata tuputupu toku ʼohoana ʼi te faʼahi fakalaumālie pea neʼe papitema. Lolotoga te ʼu temi faigataʼaʼia ʼo te fakataga, neʼe tuʼu mālohi tana tui pea neʼe ina taupau tuʼumaʼu tana agatonu. Neʼe mole lāuga ʼi he temi ʼo ʼuhiga mo te ʼu tuʼuga mamahi ʼaē neʼe tau mo ia ʼuhi ko toku tautau pilisoniʼi.

Lolotoga te ʼu taʼu, neʼe ma fai fakatahi te ʼu tuʼuga ako, pea ʼe mahino ia neʼe tokoni ki te tokolahi ʼaki te faigafua ʼo tana fakaōvi pea mo fakafiafia ki te hahaʼi. ʼI te temi ʼaenī, ʼe ina tautau ʼave Te Tule Leʼo pea mo te Réveillez-vous! ki te toko 12 hahaʼi.

Tāfito ʼaki te tokoni ʼo toku hoa ʼofaina, ko tamā ʼu tamaliki e toko tolu pea mo tonatou ʼu famili, ʼaē ko mokopuna e 6 pea mo mokohila e 4, ʼe nātou kau mālohi ʼi te gāue kia Sehova. Logope la neʼe mole nātou tau mo te fakataga pea mo te fakafeagai lahi ʼaē neʼe tauʼi e toku ʼohoana pea mo ʼau, kae neʼe nātou tuku tanatou falala katoa kia Sehova, pea nātou haga haʼele tuʼumaʼu ʼi tona ʼu ala. Ko he meʼa fakafiafia anai ki te tokolahi ʼo mātou hamatou toe fakatahi mo George mokā fakatuʼuake!

ʼE ʼAu Fakatotonu Ke ʼAu Falala Kia Sehova

Lolotoga te ʼu taʼu fuli ʼaia, neʼe ʼau sio ki te gāue ʼo te laumālie ʼa Sehova ki tana hahaʼi. Ko tana kautahi ʼaē ʼe takitaki e te laumālie neʼe tokoni mai ke ʼau sio ʼe mole feala hatatou falala ki te ʼu faiga ʼa te tagata. Ko tanatou ʼu fakapapau ki he ka haʼu ʼe lelei age, ʼe mole tau ia mo he falala, ko tona pe faka ʼuhiga ko te loi.​—Pesalemo 146:⁠3, 4.

Logope la toku kua matuʼa pea mo te kovi ʼo taku mahaki, ʼe sio tuʼumaʼu toku ʼu mata ki te ʼamanaki moʼoni ʼo te Puleʼaga. ʼE ʼau fakahemala moʼoni ki te ʼu taʼu ʼaē neʼe ʼau gāue fakamalotoloto ai ki te lotu hala pea mo taku faiga ʼaē ke ʼau fakatuʼu he ʼu ʼaluʼaga ʼe lelei age ʼaki te politike. Kapau ʼe tonu ke ʼau toe fai toku maʼuli, ʼe mahino ia ʼe ʼau toe fai anai te fakatotonu ʼaē ke ʼau tauhi kia Sehova, te ʼAtua ʼaē ʼe tau mo te falala.

(Mole heʼeki faʼa fualoa, neʼe mate ia Kimon Progakis. Neʼe ina maʼu te ʼamanaki ʼaē ke maʼuli ʼi te kele.)

[Paki ʼo te pasina 26]

Ko te paki ʼo Kimon pea mo tona ʼohoana, ia Giannoula, mole heʼeki faʼa fualoa