Ko Te Fakaloto Fīmālie Ki Te Hahaʼi ʼAē ʼe Maʼuʼuli Kinakina
KUA koutou fakatokagaʼi koa la ʼi tokotou maʼuli, ʼe ʼi ai te ʼu kupu ʼe fakaʼaogaʼi tuʼumaʼu ʼi te ʼu sulunale? Kua koutou fiu koa ʼi te lau ʼo te ʼu taʼi kupu ʼaia ohage la ko te tau, te maumauʼi ʼo te lao, te ʼu tuʼutāmaki, te hoge pea mo te ʼu mamahi? Kae ʼe tou fakatokagaʼi ʼe ʼi ai te kupu kua puli ia ʼi te ʼu logo. Kae ʼe ko he kupu ʼe faka ʼuhiga ki he meʼa ʼe ʼaoga ʼaupito ki te malamanei. Ko te kupu ʼaia ʼe ko te “fakaloto fīmālie.”
“Ko te fakaloto fīmālieʼi” ʼe faka ʼuhiga “ki te foaki ʼo he mālohi pea mo he ʼamanaki” ki he tahi, pea mo “fakafimālieʼi ia ia ʼi [tona] lotomamahi pea mo [tona] fihifihia.” ʼAki te ʼu maveuveu kehekehe ʼaē neʼe hoko ʼi te malamanei ʼi te 20 sēkulō, kua ʼaoga ʼaupito te ʼamanaki pea mo te fakaloto fīmālie kia nātou ʼaē ʼe tau mo te ʼu mamahi. ʼE moʼoni ia ʼaho nei, ko ʼihi ia tatou kua lahi age tanatou ʼu meʼa fakafimālie ʼi te faʼahi fakasino ʼi ʼatatou ʼu kui, ʼaia neʼe lagi nātou manatu ʼe mole feala anai ke hoko he meʼa feiā. Kae ʼe feala tāfito te faʼahi ʼaia ʼaki te ʼu meʼa ʼaē kua maʼu e te poto fakatagata. Kae neʼe mole fakaloto fīmālieʼi tatou e te poto fakatagata pea mo te poto faʼu masini, mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe mole ina lavaʼi te pulihi ʼo te ʼu meʼa ʼaē ʼe tupu ai te ʼu mamahi ʼo te malamanei. Koteā te ʼu meʼa ʼaia?
Kua hili kiai te ʼu sēkulō, ko te tagata poto ko Salomone neʼe talanoa ki te meʼa tāfito ʼaē ʼe tupu ai te ʼu mamahi, ʼi tana ʼui ʼaē: “Ko te tagata ʼe ina puleʼi pe te tagata ki te malaʼia.” (Tagata Tānaki 8:9) Neʼe mole lavaʼi e te poto fakatagata pea mo tana poto faʼu masini, te fetogi ʼo te agamāhani ʼo te tagata ʼaē ko te fia puleʼi ʼo tona tatau. ʼI te 20 sēkulō, ko te faʼahi ʼaia neʼe tupu ʼaki ai te ʼu puleʼaga aga fefeka ʼi te ʼu fenua, ʼo nātou fakatupu te maʼuli kinakina ʼo te hahaʼi, pea neʼe tupu ai mo te ʼu tau fakamataku ʼi te ʼu fenua.
Talu mai te 1914, ko te toko miliona hahaʼi neʼe mamate ʼuhi ko te tau. Koutou fakakaukauʼi muʼa te lotomamahi ʼaē ʼe tau mo te hahaʼi ʼuhi ko te meʼa ʼaia: ko te toko lauʼi miliona famili ʼe tau mo te ʼu mamahi pea ʼe ʼaoga kia nātou he fakaloto fīmālie. Pea ko te ʼu tau ʼe iku ki te tahi ʼu faʼahiga mamahi, ʼe kehe ia mo te mate ʼaē ʼe tupu ʼaki te agamālohi. ʼI te ʼosi ʼo te lua tau faka malamanei, neʼe ʼi ai te ʼu hahaʼi e toko 12 miliona tupu neʼe nātou feholaki mai te Eulopa. ʼI te ʼu taʼu pe ʼaenī, ko te toko miliona tupu hahaʼi mo te vaelua neʼe nātou feholaki mai te Potu Toga Hahake ʼo Asia ʼaē ʼe hoko ai te tau. Pea ʼi te Balkans neʼe maʼua ki te toko lua miliona tupu ke nātou feholaki ʼi tonatou ʼu ʼapi, koteʼuhi ke nātou hāo tāfito mai te meʼa ʼaē ʼe fakahigoaʼi ko te “pulihi ʼo te hahaʼi ʼo he faʼahiga lanu.”
ʼE mahino papau ia, ʼe ʼaoga ki te hahaʼi ʼaia ʼaē neʼe feholaki, ke foaki kia nātou he fakaloto fīmālie, tāfito la kia nātou ʼaē ʼe mavae mai tonatou ʼu ʼapi ʼo gata ʼaki pe te ʼu meʼa ʼaē ʼe feala ke nātou toʼo, ʼo mole nātou ʼiloʼi peʼe nātou ʼolo kifea peʼe koteā ʼaē ka hoko anai kia nātou pea mo tonatou ʼu famili ʼi te ʼapogipogi. Ko te hahaʼi ʼaia ʼe nātou kau tāfito ki te ʼu vikitima fakaʼofaʼofa ʼaē ʼe maʼuʼuli kinakina, pea ʼe ʼaoga kia nātou he fakaloto fīmālie.
ʼI ʼihi ʼu potu tokalelei ʼo te kele, ko te lauʼi miliona hahaʼi ʼe nātou teitei maʼuʼuli fakapōpula ʼuhi ko te faʼahiga tuʼu faka ekonomike ʼo te malamanei. ʼE moʼoni, ko ʼihi ʼe nātou mahu ʼi te ʼu koloā fakasino, kae tokolahi ʼe nātou faiga mālohi ke haʼele lelei tonatou maʼuli. Ko te tokolahi ʼe nātou kumi honatou nofoʼaga lelei. Kua ʼāsili te hahaʼi ʼo nātou ʼaē ʼe mole hanatou gāue. ʼE fakakikite fēnei e te sulunale ʼi Afelika: “Ko te malamanei ʼe fakaaʼu anai ki he fihifihia ʼe mole hona fakatatau ʼo ʼuhiga mo te gāue, ʼuhi ko te lahi fau ʼo te toko 1,3 miliona hahaʼi ʼaē ka kumi gāue anai ʼi te taʼu 2020.” ʼE mahino ia, ʼe ʼaoga ki te hahaʼi ʼaē ʼe maʼuʼuli kinakina ʼi te faʼahi faka ekonomike, ke nātou maʼu te “mālohi pea mo te ʼamanaki,” ko tona faka ʼuhiga ke nātou maʼu he fakaloto fīmālie.
Moʼo tauʼi te ʼu ʼaluʼaga faigataʼa ʼaupito ʼaia, ko ʼihi ʼe nātou liliu ko he ʼu hahaʼi ʼe nātou maumauʼi te lao. Pea ko te faʼahi ʼaia ʼe fakatupu ʼaki ai te ʼu mamahi ki tonatou ʼu vikitima, pea ʼe ʼāsili age te maʼuli kinakina ʼa te hahaʼi ʼuhi ko te lahi ʼo te maumauʼi ʼo te lao. Neʼe mole heʼeki faʼa fualoa, ko te kupu tāfito ʼi te sulunale The Star ʼo Johannesburg, ʼi Afelika Saute, neʼe ʼui fēnei ai: “Ko he ʼaho ʼi te maʼuli ʼo te ‘fenua ʼaē ʼe lahi age tana fai fakapō ʼi te malamanei.’ ” Neʼe talanoa te alatike ʼaia ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe hoko māhani ʼi he ʼaho ʼi Johannesburg pea mo ʼona tafaʼaki. ʼI te ʼaho ʼaia, neʼe fakapogi te toko fā pea neʼe kaihaʼa te ʼu motokā ʼo te toko valu. ʼI te nofoʼaga koloaʼia ʼe ōvi mai ki te kolo, neʼe ʼui neʼe hoko ai te ʼu kaihaʼa e hogofulu-ma-fitu. Tahi ʼaē meʼa, ko te tahi ʼu kaihaʼa neʼe fakaʼaogaʼi kiai te ʼu mahafu. ʼO mulimuli ki te sulunale, neʼe fakahigoaʼi e te kau polisi te ʼaho ʼaia, ʼe ko te ʼaho “neʼe mole faʼa tokakovi.” ʼE mahino papau ia, ʼe lotomamahi ʼaupito te ʼu famili ʼo nātou ʼaē neʼe kau ki te ʼu mātea ʼaia, ʼo feiā mo nātou ʼaē neʼe kaihaʼa he ʼu meʼa ʼi tonatou ʼu ʼapi peʼe ko tanatou ʼu motokā. ʼE ʼaoga kia nātou te ʼamanaki pea mo te falala, ko tona faka ʼuhiga ke foaki kia nātou te fakaloto fīmālie.
ʼI ʼihi ʼu fenua, ʼe ʼi ai te ʼu mātuʼa ʼe nātou fakatau tanatou ʼu fānau ke nātou paomutu. ʼI te fenua ʼo Asia ʼe lahi te ʼu tulisi ʼe ʼolo kiai ke nātou kau ki te meʼa ʼaē ʼe fakahigoaʼi ko te ʼu “folau ʼo te ʼu felāveʼi fakasino,” pea ʼe ʼui ʼe maʼu ai te toko lua miliona hahaʼi ʼe nātou paomutu, pea tokolahi ia nātou ʼaia neʼe fakatau pe neʼe kaihaʼa nātou ʼi tanatou kei liliki. ʼE ʼi ai koa he ʼu hahaʼi ʼe lahi age te ʼu mamahi ʼaē ʼe tau mo nātou ʼi te ʼu vikitima fakaʼofaʼofa ʼaia? ʼO ʼuhiga mo te fakatau fakalialia ʼaia, neʼe talanoa te nusipepa Time ʼo ʼuhiga mo te akonaki ʼaē neʼe fai e te ʼu kautahi ʼo te kau fafine ʼo te Potu Toga Hahake ʼo Asia ʼi te 1991. ʼI te akonaki ʼaia, ʼe fakafuafua “neʼe fakatau te toko 30 miliona fafine ʼi te malamanei talu mai te vaelua ʼo te ʼu taʼu 1970.”
ʼE mahino ia, tatau aipe peʼe mole fakatau te ʼu tamaliki ke nātou liliu ko he kau paomutu, kae ʼe feala ke fai kia nātou he ʼu aga ʼe kovi. ʼE tokolahi age ia nātou ʼaē ʼe gaohi koviʼi peʼe fakaʼalikiʼi ʼi tonatou ʼu ʼapi e tanatou ʼu mātuʼa pea mo tonatou ʼu kāiga. Ko te ʼu tamaliki ʼaia ʼe lagi nātou nonofo fualoa anai mo te ʼu lavea ʼaia ʼi tonatou loto. Koia, ʼe ʼaoga te fakaloto fīmālie kia nātou ʼaē ʼe tau mo te ʼu mamahi ʼaia.
Ko Te Tagata ʼi Te Temi Muʼa Neʼe Ina Sivi Te Maʼuli Kinakina
Ko te Hau ko Salomone neʼe lotomamahi ʼaupito ʼi te lahi ʼo te ʼu mamahi ʼaē ʼe tau mo te tagata. Neʼe ina tohi fēnei: “Pea ko ʼau, neʼe ʼau mafuli ke ʼau vakaʼi te ʼu gāue fakamālohi fuli ʼaē neʼe fai ʼi te lalo laʼā, pea koʼeni, te ʼu loʼimata ʼo nātou ʼaē neʼe maʼuʼuli taʼomia, neʼe mole ʼi ai honatou tagata fakaloto fīmālie; pea ʼi te faʼahi ʼo te ʼu hahaʼi ʼaē neʼe nātou fakamamahiʼi nātou, neʼe nātou maʼu te mālohi, ʼo mole nātou maʼu he tagata fakaloto fīmālie.”—Tagata Tānaki 4:1.
Kapau neʼe mahino te hau poto ʼaia kua hili kiai taʼu e 3 000, ko nātou ʼaē neʼe lotomamahi neʼe ʼaoga kia nātou he tagata fakaloto fīmālie, pea e feafeaʼi age la ki te temi ʼaenī? Kae neʼe ʼiloʼi e Salomone ʼe mole he tagata heʼe haohaoa, ʼo kau ai mo ia totonu, ʼe feala ke ina foaki te fakaloto fīmālie ʼaē ʼe ʼaoga ki te malamanei. Neʼe ʼaoga he tahi ʼe lahi ake, ke ina pulihi te mālohi ʼo te hahaʼi ʼaē ʼe nātou fakatupu te ʼu mamahi. ʼE ʼi ai koa he tahi feiā?
ʼI te Tohi-Tapu, ʼe talanoa te Pesalemo 72 ʼo ʼuhiga mo te tagata lahi ʼaē ka ina foaki anai te fakaloto fīmālie ki te hahaʼi fuli. Ko te pesalemo ʼaia neʼe tohi e te tāmai ʼa Salomone, te Hau ko Tavite. Koʼeni te kupu tāfito ʼo te Pesalemo: “ ʼO ʼuhiga mo Salomone.” ʼE mahino papau ia, neʼe tohi e te Hau ko Tavite ʼaē kua matuʼa ʼo ʼuhiga mo Ia ʼaē ka ina maʼu anai tona hekaʼaga faka hau. Ohage ko te ʼui ʼa te pesalemo, ko Ia ʼaia ʼe ina foaki mai anai te fīmālie heʼegata ke tou hāo mai te ʼu mamahi. “ ʼI tona ʼu ʼaho ʼe tupu ai anai te faitotonu, pea ʼe mahu anai te tokalelei ʼo aʼu ki te puli ʼo te māhina. Pea ʼe ina maʼu anai tana hahaʼi fakalogo mai te tai ki te tai . . . ki te ʼu potu taupotu ʼo te kele.”—Pesalemo 72:7, 8.
Neʼe lagi manatu ia Tavite ki tona foha ko Salomone, ʼi te temi ʼaē neʼe ina tohi ai te ʼu kupu ʼaia. Kae neʼe mahino kia Salomone neʼe mole feʼauga tona mālohi ke ina fakahoko maʼa te malamanei te ʼu meʼa ʼaē neʼe talanoa kiai te pesalemo. Neʼe feala kia ia ke ina fakahoko te ʼu kupu ʼo te pesalemo ʼaia ʼo faka tuʼakoi pe ki te puleʼaga ʼo Iselaele, kae mole ki te malamanei katoa. ʼE mahino ia, neʼe faka ʼuhiga te pesalemo faka polofeta ʼaia ki he tahi ʼe lahi ake ia Salomone. Neʼe ko ai ia ia ʼaia? Neʼe ko Sesu Kilisito tokotahi pe ʼaē neʼe faka ʼuhiga kiai.
ʼI te temi ʼaē neʼe tala ai e te ʼaselo te logo ʼaē ʼo ʼuhiga mo te tupu ʼa Sesu, neʼe ina ʼui fēnei: “ ʼE foaki anai e Sehova ʼAtua kia te ia te hekaʼaga faka hau ʼo Tavite tana tāmai.” (Luka 1:32) Tahi ʼaē meʼa, neʼe talanoa ia Sesu ʼo ʼuhiga mo ia totonu ohage “ko he meʼa ʼe lahi ake ia Salomone.” (Luka 11:31) Talu mai te fakatuʼuake ʼo Sesu ki te toʼomataʼu ʼo te ʼAtua, kua nofo nei ʼi te lagi, ʼi te potu ʼaē ʼe feala ke ina fakahoko mai ai te ʼu palalau ʼo te Pesalemo 72. Pea kua ina maʼu te mālohi pea mo te pule mai te ʼAtua ke ina pulihi te maʼuli popūla ʼaē ʼe tupu ʼaki te ʼu hahaʼi fakaloto mamahi. (Pesalemo 2:7-9; Taniela 2:44) Koia ko Sesu ʼe ko ia ʼaē ʼe tonu ke ina fakahoko te ʼu palalau ʼo te Pesalemo 72.
Kua Ōvi Mai Te Fakaʼosi ʼo Te Maʼuli Kinakina ʼa Te Hahaʼi
Koteā tona faka ʼuhiga? Ko tona faka ʼuhiga kua tou ʼamanaki ke tou ʼāteaina moʼoni mai te ʼu faʼahiga mamahi kehekehe ʼaē ʼe fakatupu e te tagata. Ko te ʼu mamahi pea mo te ʼu kinakina ʼaē ʼe lolotoga hoko ʼi te 20 sēkulō ʼaenī, ʼe mole hona fakatatau ki muʼa atu, pea ʼe kau te ʼu meʼa ʼaia ki te fakaʼiloga ʼo “te fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaenī,” ohage ko tona fakakikite e Sesu. (Mateo 24:3) Neʼe ina fakakikite te tahi ʼu meʼa, ohage la: “ ʼE tuʼu anai he fenua ki he tahi fenua pea mo he puleʼaga ki he tahi puleʼaga.” (Mateo 24:7) Ko te koga ʼaia ʼo te lea faka polofeta, neʼe kamata hoko ʼi te temi ʼaē neʼe hoko ai te ʼuluaki tau faka malamanei ʼi te 1914. Neʼe toe ʼui e Sesu “ ʼI te ʼāsilisili anai ʼo te manukinukiʼi ʼo te lao, ko te ʼofa ʼo te tokolahi ʼe momoko anai ia.” (Mateo 24:12) Ko te meʼa noaʼi ʼo te lao pea mo te heʼeʼofa neʼe tupu ʼaki ai te taʼiake agakovi. Koia, kua lagi ōvi mai te temi ʼaē ka fakahoko ai e Sesu Kilisito tana gāue ʼi tona ʼuhiga Hau foʼou ʼo te kele. (Mateo 24:32-34) Koteā anai tona faka ʼuhiga ki te hahaʼi ʼaē ʼe tau mo ni ʼu mamahi, ʼaē ʼe nātou tui kia Sesu Kilisito pea mo nātou faka ʼuhiga ia ia ʼe ko te Tagata fakaloto fīmālie ʼaē kua fakanofo e te ʼAtua maʼa te malamanei?
Ke maʼu te tali ki te fehuʼi ʼaia, tou lau ia te Pesalemo 72 te tahi ʼu palalau ʼe fakahoko e Kilisito Sesu: “ ʼE ina hāofaki anai te masiva ʼaē ʼe tagi ke tokoni age kia ia, ʼo toe feiā mo ia ʼaē ʼe lotomamahi pea mo ia ʼaē ʼe mole he tahi ke tokoni age ki ai. ʼE ʼofa anai ia kia ia ʼaē ʼe veliveli pea mo ʼaē ʼe masiva, pea ʼe ina hāofaki anai te ʼu nefesi ʼo te kau masiva. Pea ʼe ina totogi anai tonatou ʼu nefesi mai te mamahi pea mo te agamālohi, pea ko tonatou toto ʼe maʼuhiga anai ki ʼona mata.” (Pesalemo 72:12-14) Koia ko te Hau ko Sesu Kilisito ʼaē neʼe hinoʼi e te ʼAtua, ʼe ina vakaʼi anai ke mole ʼi ai he tahi ʼe mamahi ʼuhi ko te ʼu kinakina ʼo te maʼuli. ʼE ina maʼu te mālohi ʼaē ke ina pulihi te ʼu faʼahiga aga heʼe faitotonu fuli.
ʼE feala ke ʼui e he tahi ‘ ʼE moʼoni, ʼe ko he meʼa taulekaleka, kae e feafeaʼi ki te temi ʼaenī? Koteā te fakaloto fīmālie ʼaē ʼe maʼu kia nātou ʼaē ʼe tau mo te ʼu mamahi ʼi te temi ʼaenī?’ ʼI tona fakahagatonu, ʼe ʼi ai te fakaloto fīmālie ki te hahaʼi ʼaē ʼe tau mo ni ʼu mamahi. Ko te ʼu alatike e lua ʼaē ka hoa mai ʼo te nusipepa ʼaenī, ʼe nā fakahā mai anai peʼe kua maʼu feafeaʼi e te toko lauʼi miliona hahaʼi te fakaloto fīmālie ʼaki te felogoi lelei mo te ʼAtua moʼoni ko Sehova pea mo tona ʼAlo ʼofaina, ia Sesu Kilisito. Ko te felogoi ʼaia ʼe feala ke ina fakaloto fīmālieʼi tatou ʼi te ʼu temi fakamamahi ʼaenī, pea mo ina taki he tahi ki te maʼuli heʼegata ʼaē ʼe ʼāteaina mai te maʼuli mamahi. Neʼe ʼui e Sesu ʼi tana faikole ki te ʼAtua: “Ko te faka ʼuhiga ʼaenī ʼo te maʼuli heʼegata, ke nātou ako te ʼiloʼi ʼo koe, te ʼAtua moʼoni pe ʼaē e tahi, pea mo ia ʼaē neʼe ke fekauʼi mai, ia Sesu Kilisito.”—Soane 17:3.
[Paki ʼo te pasina 4, 5]
ʼE mole he tahi ʼe fakatupu mamahi anai ki he tahi kehe ʼi te mālama foʼou ʼo te ʼAtua