Neʼe Fetogi Taku Gāue ʼi Toku Taʼu 80
NEʼE FAKAMATALA E GWENDOLINE MATTHEWS
I toku taʼu 80, ko ʼau pea mo toku ʼohoana neʼe ma fakatotonu ke ma fafaʼo tomā ʼu meʼa fuli ʼi te kiʼi kamio neʼe ma lue pea ke ma mavae ʼi Pilitania ʼo ʼolo ki Sepania. Neʼe mole ma poto ʼi te faka Sepania, pea neʼe ma ʼolo ki te potu toga-hihifo ʼo Sepania, ʼaē ʼe tuʼu mamaʼo mo te potu ʼaē ʼe ʼolo māhani kiai te kaugamālie ʼo te kau tulisi ʼaē ʼe lea Fakapilitānia. Ko te tokolahi ʼo tamā ʼu kaumeʼa neʼe nātou manatu ʼe ma vavale, kae neʼe ʼau manatuʼi fakafiafia ko Apalahamo neʼe mavae ʼi Ule ʼi tona taʼu 75.
KO TE meʼa ʼaē neʼe hoko, neʼe ma maʼu te ʼu fakapale lahi lolotoga te ʼu taʼu ʼaē neʼe ma nonofo ai ʼi Sepania, talu mai te temi ʼaē neʼe ma tau ai kiai ʼi ʼApelili ʼo te taʼu 1992. Kae ʼi muʼa ʼo taku fakamahino atu pe koʼe neʼe ma mavae, tuku muʼa ke ʼau fakahā atu pe neʼe uga feafeaʼi māua e tomā maʼuli katoa ʼi te tauhi kia Sehova ke ma fai te tonu maʼuhiga ʼaia.
Ko Te Moʼoni ʼo te Tohi-Tapu ʼe Ina Fetogi Tomatou Maʼuli
ʼI te potu toga-hihifo ʼo Lonitoni, ʼi Pilitania, neʼe ʼau lahi ake ʼi te loto fale neʼe aga faka lotu. Ko taku faʼe neʼe ina ʼave ʼau pea mo toku tēhina ki te ʼu ʼēkelesia kehekehe he neʼe ina kumi tuʼumaʼu te moʼoni. Neʼe mole haʼu taku tāmai mo mātou he neʼe mahaki tuʼumaʼu ʼuhi ko te tuberculose. Kae neʼe ina leleiʼia tāfito te lau ʼo te Tohi-Tapu pea neʼe ina fakaʼiloga te ʼu vaega fuli ʼaē neʼe ina leleiʼia. ʼE ko he meʼa maʼuhiga ʼaupito kia ʼau te Tohi-Tapu ʼāfea ʼaē neʼe ina leleiʼia pea mo lau tuʼumaʼu.
ʼI te taʼu 1925, ʼi toku taʼu 14, neʼe tuku mai ki tomatou lalo matapā te kiʼi pepa lotu neʼe ina fakaafe ai mātou ki te akonaki neʼe fai ki te kaugamālie ʼi te lameli ʼo West Ham. Ko taku faʼe pea mo te fafine neʼe mātou vāhaʼa fale neʼe nā fakatuʼutuʼu ai ke nā ʼolo ki te akonaki ʼaia pea ko ʼau pea mo toku tēhina neʼe ma kaugā ʼolo mo nāua. Ko te akonaki ʼaia ʼaē neʼe ko tona kupu tāfito “Ko Te Toko Lauʼi Miliona Hahaʼi ʼe Maʼuʼuli ʼi Te Temi Nei ʼe Mole Nātou Mamate Anai,” neʼe ina to te pulapula ʼo te moʼoni ʼi te loto ʼo taku faʼe.
Hili kiai he ʼu māhina, neʼe mate taku Tāmai ʼi tona taʼu 38. Neʼe mātou mafasia ai ʼuhi ko tomatou lotomamahi ʼaupito pea mo tomatou māsisiva. ʼI tana misa ʼaē neʼe fai ʼi te ʼēkelesia anglican ʼo te kolo, neʼe punamaʼuli taku faʼe ʼi tana logo ki te ʼui ʼa te patele ko te nefesi ʼo taku Tāmai ʼe ʼi selo. Neʼe ina ʼiloʼi ʼe ʼui e te Tohi-Tapu ʼe momoe te kau mate ʼi te faitoka, pea neʼe tui mālohi ʼe fakatuʼuake anai taku Tāmai ki te maʼuli heʼegata ʼi te kele. (Pesalemo 37:9-11, 29; 146:3, 4; Tagata Tānaki 9:5; Gāue 24:15; Fakahā 21:3, 4) Neʼe mahino ki taku faʼe ʼe tonu ke fakatahi mo te hahaʼi ʼaē neʼe nātou akoʼi te Folafola ʼa te ʼAtua, koia neʼe ina fakatotonu ai ke feʼiloʼiʼaki lelei mo te kau Ako ʼo te Tohi-Tapu Faka Malamanei, te higoa ʼo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi te temi ʼaia.
Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe mole hamatou falā moʼo totogi te ka, koia ʼi te vāhaʼa fuli neʼe mātou ʼolo lalo ai ia hola e lua ki te ʼu fono ʼo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. ʼI te ʼosi ʼo te ʼu fono, neʼe mātou toe haʼele ia hola e lua ʼi tamatou liliu ki fale. Kae neʼe maʼuhiga tāfito kia mātou te ʼu fono ʼaia, pea neʼe mole mātou tō ʼi he fono e tahi, māʼia mo te temi ʼaē neʼe kakapu ai te kolo ʼo Lonitoni. Mole tuai, pea fakatotonu e taku faʼe ke ina foaki tona maʼuli kia Sehova pea ke papitema, pea ʼi te taʼu 1927 neʼe ʼau toe papitema mo ʼau.
Logope la te ʼu fihifihia ʼaē neʼe tau mo mātou ʼi te faʼahi faka ekonomika, kae neʼe akoʼi tuʼumaʼu mai e taku faʼe ke ʼau fakamuʼamuʼa te ʼu meʼa fakalaumālie. Neʼe ina leleiʼia tāfito te vaega ʼo Mateo 6:33, pea ʼe moʼoni neʼe ina “kumi muʼa te puleʼaga.” ʼI tana mate ʼi te taʼu 1935 ʼuhi ko te kosea, neʼe ina fakatuʼutuʼu ke ina tali ki te pāui ʼaē neʼe fai peʼe feala ki he kau minisi temi katoa ke nātou ʼolo ʼo gāue ʼi Falani.
Ko He ʼu Faʼifaʼitaki Neʼe Nātou Fakaloto Mālohiʼi Mātou
ʼI te ʼu taʼu ʼaia, ko ʼihi ʼaē neʼe kau ki te ʼu fono neʼe nātou faiga ke nātou faka maʼuhigaʼi tanatou ʼu manatu, ʼo tupu ai te ʼu kē pea mo te ʼu fakafifihi. Kae neʼe ʼui tuʼumaʼu e taku faʼe ʼe mole ko he agatonu anai mo kapau neʼe mātou mavae ʼi te kautahi ʼa Sehova he neʼe lahi te ʼu meʼa ʼaē neʼe mātou ako ai. Ko te ʼu ʼaʼahi ʼa Joseph F. Rutherford ʼaē neʼe pelesita ʼi te temi ʼaia ʼi te Watch Tower Bible and Tract Society, neʼe ina ʼekenaki ai mātou ke mātou haga tauhi agatonu.
ʼE ʼau manatuʼi te agalelei ʼo te Tēhina ko Rutherford pea neʼe faigafua hakita fakaōvi ki ai. ʼI taku kei finemui, ko te Kokelekasio ʼo Lonitoni neʼe ina fakatuʼutuʼu te kiʼi temi haʼele pea neʼe kau ai. Neʼe sio kia ʼau ko te finemui umiuminoa pea mo taku meʼa fai paki, pea neʼe ina fehuʼi mai peʼe ʼau fia toho hona paki. Ko te paki ʼaia ʼe ko suvenia lelei.
Ki muli age, neʼe hoko te meʼa neʼe feala ai taku sio ki te kehekehe ʼo nātou ʼaē ʼe nātou takitaki te kokelekasio faka Kilisitiano pea mo te hahaʼi maʼu tuʼulaga ʼo te mālama. Neʼe ʼau fafine tauhi ʼi te foʼi fale lahi ʼi Lonitoni, pea ʼi te tahi ʼaho neʼe fakaafe mai kiai ia Franz von Papen, te tagata fakafofoga ʼo Itilele. Neʼe mole ina fia toʼo kehe tana heletā ʼi te lolotoga kai, pea neʼe ʼau tūkia ai ʼo ʼau fakatō te ipu supa ʼaē neʼe ʼau ʼave. Neʼe ʼita lahi ai ʼo ina ʼui ʼi Siamani neʼe feala ke matehi ʼau ʼi taku mole gāue tokaga ʼaia. Lolotoga te toe ʼo te temi kai ʼaia, neʼe ʼau nofo mamaʼo ia ia!
Neʼe fai te fakatahi maʼuhiga ʼi te taʼu 1931 ʼi te fale lahi ko Alexandra Palace, pea neʼe ʼau fakalogo ai ki te akonaki ʼo te Tēhina ko Rutherford. ʼI te fale lahi ʼaia neʼe mātou tali fakafiafia ai tomatou higoa foʼou ʼaē ko te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. Hili kiai taʼu e lua, ʼi te taʼu 1933 neʼe ʼau kamata ai taku selevisi pionie, te higoa ʼo te minisitelio ʼaē ʼe fai ʼi te temi katoa. Ko te tahi tapuakina ʼe ʼau manatuʼi ʼi te ʼu taʼu ʼaia neʼe ko te fealagia ʼaē ke ʼau fakatahi mo te ʼu talavou ʼaē neʼe nātou liliu ki muli age ko he kau misionea ʼi te ʼu potu taupotu ʼo te kele. Neʼe kau ki ai ia Claude Goodman, mo Harold King, mo John Cooke, pea mo Edwin Skinner. Ko te ʼu faʼifaʼitaki agatonu ʼaia neʼe nātou uga ʼau ke ʼau ʼalu ʼo tauhi ʼi te tahi fenua.
Neʼe ʼAu Pionie ʼi East Anglia
Neʼe hinoʼi ʼau ke ʼau gāue ʼi East Anglia (ʼi te potu hahake ʼo Pilitania) pea neʼe tonu ke ʼau faiva pea mo loto fiafia moʼo fai faka mafola ʼi te telituale katoa ʼaia. Neʼe ma ʼolo lelue ki te ʼu kolo pea neʼe ma lue te ʼu kiʼi kogafale ke ma nonofo ai. Neʼe mole lahi te ʼu kokelekasio ʼi te koga meʼa ʼaia, koia ko ʼau pea mo te tēhina ʼaē neʼe ma kaugā pionie neʼe ma fai palalau ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu ki te ʼu fono ʼaē neʼe fai ʼi te vāhaʼa fuli. ʼI tamā faka mafola, neʼe ma tufa te ʼu tohi pea mo te ʼu kaupepa ʼe lauʼi teau ʼaē neʼe fakamahino ai te ʼu fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua.
ʼE ʼau manatuʼi lelei te tahi ʼaʼahi neʼe ma fai ki te pasitea anglican. ʼI te tahi ʼu kolo, neʼe ma ʼaʼahi fakamuli te pasitea anglican he neʼe ina tau fakatupu te ʼu fihifihia kia māua ʼi tana ʼiloʼi ʼaē neʼe ma faka mafola te logo lelei ʼi tona kolo. Kae ʼi te kolo ʼaia neʼe vikiʼi e te hahaʼi te pasitea ʼaia. Neʼe ina ʼaʼahi te kau mahahaki, neʼe ina foaki he ʼu tohi kia nātou ʼaē neʼe nātou leleiʼia te lautohi, pea neʼe ʼalu ki te ʼapi ʼo te hahaʼi moʼo fakamahino age kia nātou te Tohi-Tapu.
Koia ʼi tamā ʼaʼahi ia ia, neʼe agalelei ʼaupito kia māua pea neʼe ina toʼo te ʼu tohi. Neʼe ina toe ʼui mai kia māua, kapau ʼe ʼi ai he ʼu hahaʼi ʼe nātou fia lau tamā ʼu tohi, ka mole feala ke nātou totogi te ʼu tohi ʼaia, pea ʼe ina totogi anai. Neʼe ina fakahā mai kia māua ʼe lotomālohi ke ʼi ai te tokalelei pea mo te lotoʼofa ʼi tona ʼēkelesia, ʼuhi ko te ʼu meʼa fakamataku ʼaē neʼe hoko kia ia lolotoga te ʼUluaki Tau Faka Malamanei. ʼI muʼa ʼo tamā mavae ʼi tona ʼapi, neʼe ina tapuakiʼi māua pea mo fakaloto mālohiʼi māua ke ma hoko atu tamā gāue lelei. Neʼe ina fakaʼaogaʼi te vaega ʼo Faka au 6:24 moʼo fai kia māua tana ʼu palalau fakaʼosi: “Ke tapuakina koe e te ʼAliki, pea ke ina taupau koe.”—King James Version.
Neʼe mate taku faʼe ʼi te hili ʼo taʼu e lua ka kua ʼau kamata pionie, pea ʼi taku toe liliu ki Lonitoni neʼe mole haku falā pea mo haku famili. Ko te tēhina Ekosi ʼofaina neʼe tokaga kia ʼau, pea neʼe tokoni mai ke ʼau kātakiʼi te mate ʼo taku faʼe pea neʼe ina fakaloto mālohiʼi ʼau ke ʼau hoko atu taku selevisi pionie ʼi te temi katoa. Koia neʼe ʼau toe liliu ai ki East Anglia mo Julia Fairfax, taku kaugā pionie foʼou. Neʼe ma gaohi te caravane ʼāfea ʼo fakaliliu ko he ʼapi ʼe feala ke feʼāveʼaki; neʼe ma fakaʼaogaʼi te faʼahiga kamio moʼo fetohoʼaki te kiʼi ʼapi ʼi tamā ʼu feʼoloʼaki. Neʼe ma kaugā pionie mo te taumatuʼa neʼe kua matutuʼa ko Albert mo Ethel Abbott pea neʼe toe ʼi ai foki mo tanā kiʼi caravane. Neʼe liliu ia Ethel mo Albert ohage ko haku ʼu mātuʼa.
Lolotoga taku pionie ʼi Cambridgeshire, neʼe ʼau felāveʼi mo John Matthews, ko he tuagaʼane Kilisitiano neʼe kua ina fakahā tana agatonu kia Sehova ʼi te ʼu lakaga faigataʼa. Neʼe ma ʼohoana ʼi te taʼu 1940, ka mole heʼeki faʼa fualoa te kua kamata ʼo te lua tau faka malamanei.
Neʼe Maʼu Tamā ʼu Fānau Lolotoga Te Tau
ʼI te kamata ʼo tomā maʼuli faka taumatuʼa, ko tomā ʼapi neʼe ko te kiʼi caravane veliveli neʼe hage ko he kiʼi fale kuka veliveli, pea neʼe ma ʼolo ʼi te moto neʼe haʼele lelei ʼo fai faka mafola ʼi te telituale. Hili kiai te taʼu katoa ʼo tamā ʼohoana, pea fakatūʼa ia John ke gāue kele he neʼe fakafisi ke ʼalu ʼo solia ʼuhi ko te ʼu akonaki faka Tohi-Tapu ʼaē neʼe tui kiai. (Isaia 2:4) Logope neʼe fakagata ai tamā pionie, kae ko tona fakatūʼa neʼe ko he tapuakina kia māua he neʼe kua ʼau faitama pea neʼe feala kia John ke ina taupau māua.
Lolotoga te ʼu taʼu ʼaē neʼe hoko ai te tau, neʼe mātou fai te ʼu fono makehe logope la te ʼu faigataʼaʼia. ʼI te taʼu 1941 ʼi toku temi faitama ko ʼau pea mo John neʼe ma ʼolo ʼi te moto ki Manchester, ʼaē neʼe tuʼu ia kilometa e 300. ʼI tamā ʼolo ʼaia, neʼe ma sio ki te ʼu kolo neʼe maumauʼi e te ʼu foʼi pulu pea ma feʼekeʼaki pe neʼe feafeaʼi te fai ʼo te ʼu fono ʼi he ʼu ʼaluʼaga feiā. Ei, neʼe fai pe te fono. Neʼe fonu te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi te fale The Free Trade Hall, neʼe nātou ʼōmai mai te ʼu potu kehekehe ʼo Pilitania pea neʼe fai ai te fono katoa.
ʼI te fakaʼosi ʼo tana akonaki, neʼe ʼui e te tuagaʼane ki te hahaʼi ʼe tonu ke nātou foimo mavae ʼi te fale fono he neʼe ʼamanaki ke ʼohofi te kolo e he ʼu vakalele tau. Neʼe tautonu pe te fakatokaga ʼaia. Neʼe kei mātou ōvi ki te fale fono ʼi te temi ʼaē neʼe mātou logo ai ki te logoaʼa ʼo te ʼu sirènes pea mo te ʼu fana. ʼI tamatou fakasiosio ki muli, neʼe mātou sio ai ki te ʼatu vakalele ʼe nātou lī te ʼu foʼi pulu ki te lotomalie ʼo te kolo. Logope la te kohu pea mo te afi, kae neʼe mātou sio mai mamaʼo ki te fale fono ʼaē neʼe mātou heheka ai; neʼe kua maumau katoa! Kae meʼa lelei foki, he neʼe mole he tēhina peʼe ko he tuagaʼane neʼe mate ai.
ʼI tamā taupau tamā fānau, neʼe mole feala ke ma pionie, kae neʼe ma tali kāiga ki te ʼu tagata taupau feʼoloʼaki pea mo te ʼu pionie ʼaē neʼe mole honatou ʼapi. ʼI te tahi lakaga, ko te ʼu pionie e toko ono neʼe nātou nonofo iō mātou. ʼE mahino papau ia, neʼe ko te fakatahi mo te ʼu hahaʼi feiā ʼaē neʼe tupu ai te kamata pionie ʼo tomā taʼahine ʼi te taʼu 1961 ʼi tona taʼu 15. Meʼa fakaʼofaʼofa foki ko tomā tama ko David neʼe mole haga tauhi kia Sehova ʼi tana lahi ake, pea neʼe mate tomā taʼahine ko Linda ʼi te ʼaluʼaga fakamataku lolotoga te tau.
Neʼe Ma Fakatotonu Ke Ma ʼOlo Ki Sepania
Ko te faʼifaʼitaki pea mo te fakaloto mālohi ʼo taku faʼe neʼe ina fakatupu ia ʼau taku loto ʼaē ke ʼau misionea, pea neʼe mole he temi neʼe galo ai kia ʼau te fakatuʼutuʼu ʼaia. Koia neʼe ma fiafia ʼaupito ai, heʼe ʼi te taʼu 1973, neʼe mavae ia Eunice ʼi Pilitania ʼo ʼalu ki Sepania he neʼe ʼaoga ke ʼi ai he kau faka mafola ʼo te Puleʼaga. Neʼe ma lotomamahi ʼi tana ʼalu kae neʼe ma fiafia he neʼe fia ʼalu ʼo tauhi ʼi te tahi fenua.
Neʼe ma ʼaʼahi ia Eunice lolotoga ni ʼu taʼu, pea ʼaki te temi neʼe ma ʼiloʼi lelei ai ia Sepania. ʼI tona fakahagatonu, ko ʼau pea mo John neʼe ma ʼaʼahi ia ia ʼi te ʼu potu e fā ʼaē neʼe fekauʼi ke ʼalu ʼo gāue ai. Pea ʼaki te temi neʼe ma liliu ʼo vaivai. ʼI te tahi ʼaho neʼe tō ia John pea neʼe mahaki kovi ai, pea ko ʼau neʼe ʼau mahaki mafu pea neʼe ʼi ai te mahaki ʼi taku kia. Tahi ʼaē meʼa, neʼe ma maʼu te mahaki ʼaē ko te mahaki hui. Logope la neʼe ʼaoga moʼoni kia māua ke haʼu ia Eunice ʼo taupau māua, kae neʼe mole ma loto ke ina tuku tana gāue pionie ʼuhi ko māua.
Neʼe ma fai palalau mo Eunice ʼo ʼuhiga mo te ʼu puleʼaki ʼaē neʼe feala ke ma fai pea neʼe mātou faikole kia Sehova ke ina takitaki mātou. Neʼe lotolelei e Eunice ke toe liliu ki Pilitania ke ina taupau māua, kae neʼe mātou fakatotonu ko te puleʼaki ʼaē ʼe lelei tāfito, neʼe ko tamā nonofo mo ia ʼi Sepania. Neʼe mole feala ke ʼau misionea kae neʼe feala ke ʼau lagolago ki taku taʼahine pea mo tana ʼu kaugā pionie e lua ʼi tanatou selevisi pionie ʼi te temi katoa. Ko Nuria pea mo Ana, te ʼu tēhina ʼaē neʼe pionie mo Eunice talu mai taʼu e 15, neʼe hage ko hamā ʼu taʼahine. Pea neʼe nā fiafia ke ma ʼolo ʼo nonofo mo nātou tatau aipe pe kofea te potu ʼaē ʼe fekauʼi nātou kiai.
Kua hili kiai taʼu e ono tupu talu mai te temi ʼaē neʼe ma fai ai te tonu ʼaia. Neʼe mole toe kovi age tomā ʼu mahaki, kae kua lahi age tamā fiafia. ʼE mole heʼeki ʼau poto ʼi te palalau faka Sepania, kae ko te faʼahi ʼaia ʼe mole ina tāʼofi ʼau ke ʼau fai faka mafola. Ko ʼau pea mo John ʼe ma fiafia ʼi tomā kiʼi kokelekasio ʼi Estrémadure, ʼi te potu hihifo ʼo Sepania.
ʼI taku nofo ʼi Sepania, kua lahi te ʼu meʼa ʼaē kua ʼau mālama kiai ʼo ʼuhiga mo te fai faka mafola ʼo te Puleʼaga ʼi te malamanei katoa, pea ʼi te temi ʼaenī kua ʼau mahino lelei ki te palalau ʼa Sesu ʼaē neʼe ina ʼui fēnei, “ko te gāueʼaga, ko te malamanei.”—Mateo 13:38.
[Paki ʼo te pasina 28]
Neʼe ma pionie ʼi te ʼu taʼu 1930