Koteā Koa Te Talmud?

“ ʼE mahino papau ia, ko te Talmud ʼe kau ki te ʼu tohi ʼaē ʼe lelei tokotahi ʼi te ʼu temi fuli.”​—The Universal Jewish Encyclopedia.

“[Ko te Talmud ʼe ko] te gāue fakaʼatamai fakatalakitupua ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e te malamanei, pea lolotoga te ʼu taʼu e afe vaelua neʼe faigaʼi ai e te hahaʼi ke nātou sivi pea mo fakakaukauʼi te ʼu meʼa loloto, mo poto pea mo faigataʼa.”​—Jacob Neusner, ko te tagata Sutea ʼe ina fai te ʼu sivi pea mo te ʼu tohi.

“Ko te Talmud ʼe ko te tafitoʼaga [ʼo te Lotu Faka Sutea] ʼaē ʼe lagolago ki te maʼuli fakalaumālie pea mo fakaʼatamai ʼo te kau Sutea.”​—Adin Steinsaltz, ko te lapi ʼe ina sivi te Talmud.

ʼE MAHINO papau ia lolotoga te ʼu sēkulō ko te Talmud neʼe lave ʼaupito ki te maʼuli ʼo te kau Sutea. Logope la te ʼu palalau lelei ʼaē neʼe fai ʼi te kamata ʼo te alatike ʼaenī, kae neʼe valokiʼi te Talmud pea neʼe fakatatau ki “te tai ʼo te pōʼuli pea mo te pela.” Neʼe ʼui ko te tohi ʼaia ʼe ko he leakovi ki te ʼAtua pea ʼe haʼu mai te Tevolo. Neʼe fakatotonu e te ʼu tuʼi tapu ke molehi ai he ʼu kupu, mo tapuʼi pea ke tutu te ʼu tuʼuga tohi ʼi te ʼu lapalasi ʼi Eulopa.

Koteā koa te tohi ʼaia ʼaē neʼe tupu ai te tokakovi lahi ʼaia? He koʼe koa ʼe feala ke tou ʼui ko te Talmud ʼe ko he tohi makehe ʼi te ʼu tohi faka Sutea? He koʼe neʼe fai te tohi ʼaia? Koteā ʼaē neʼe tupu ai tona malave mālohi ki te Lotu Faka Sutea? ʼE ʼi ai koa he ʼuhiga ʼo te tohi ʼaia ki te hahaʼi ʼaē ʼe mole Sutea?

Lolotoga te ʼu taʼu e 150 ʼi te hili ʼo te fakaʼauha ʼo Selusalemi ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi, ko te kau poto ʼo te ʼu faleako faka lapi ʼi Iselaele katoa neʼe nātou kumi he meʼa foʼou ke hoko atu te maʼuliʼi ʼo te Lotu Faka Sutea. Neʼe nātou fai he ʼu talaga ʼo ʼuhiga mo te ʼu talatisio kehekehe ʼo tonatou lao ʼaē neʼe ʼave gutu, pea neʼe nātou fai ke tuʼu mālohi te ʼu talatisio ʼaia. Koia neʼe nātou fakaʼaogaʼi te tafitoʼaga ʼaia moʼo fai te ʼu faka tuʼakoi foʼou pea mo te ʼu fakamaʼua foʼou ʼo te Lotu Faka Sutea, ʼo nātou toe fai mo te ʼu lekula ke liliu ai te kau Sutea ʼo maʼoniʼoni, logope la neʼe mole kei ʼi ai honatou fale lotu. Ko te fakatuʼutuʼu foʼou ʼaia ʼi te faʼahi fakalaumālie, neʼe fakamatala ʼi te Mishna ʼaē neʼe tānaki e Judah ha-Nassi ʼi te kamata ʼo te tolu sēkulō ʼo totatou temi.a

Ko te Mishna neʼe mole fakatafito ki te Tohi-Tapu. Ko tona faʼahiga fakamatala pea mo tona faʼahiga lea faka Hepeleo ʼe kehe mo te faʼahiga tohi ʼo te Tohi-Tapu. Ko te ʼu tonu ʼa te kau lapi ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Mishna, neʼe malave ki te maʼuli ʼo te kau Sutea ʼi te ʼu potu fuli pe ʼaē neʼe nātou nonofo ai. ʼE fakamahino fēnei e Jacob Neusner: “Neʼe maʼu ʼi te Mishna te ʼu lao ʼaē ʼe fakatafito kiai te fakaʼaluʼalu ʼo te puleʼaga ʼo Iselaele. . . . Neʼe fakamaʼua ai ke kita tali pea mo kita mulimuli ki tana ʼu lekula.”

Kae e feafeaʼi mo kapau neʼe fakafihiʼi e ʼihi te pule ʼo te kau poto ʼaē ʼe talanoa ki ai te Mishna, ʼo nātou ʼui neʼe mole fakahā e te ʼAtua te meʼa ʼaia? Neʼe tonu ai leva ki te kau lapi ke nātou fakamoʼoni ko te ʼu akonaki ʼo te ʼu Tannaim (te ʼu tagata faiako ʼo te lao ʼaē neʼe ʼave gutu) ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Mishna, neʼe ʼalutahi mo te ʼu Tohi Faka Hepeleo. Pea neʼe ʼaoga ke toe fai te tahi ʼu fakamatala. Neʼe mahino kia nātou neʼe tonu ke fakamahino e te Mishna pea mo ina fakamoʼoni neʼe haʼu ia mai te Lao ʼaē neʼe foaki kia Moisese ʼi Sinai. Neʼe mahino ai ki te kau lapi te ʼaoga ʼaē ke nātou fakamoʼoni ki te ʼalutahi ʼo te lao ʼaē ʼe tohi pea mo te lao ʼaē neʼe ʼave gutu, ʼo toe feiā pe mo tonā fakatuʼutuʼu. Ko te Mishna neʼe mole gata ʼaki pe tana fakamahino ʼo te Lotu Faka Sutea, kae neʼe liliu ia ko te tafitoʼaga foʼou ki te ʼu talaga faka lotu ʼa te kau Sutea.

Te Faʼu ʼo Te Talmud

Ko te kau lapi ʼaē neʼe nātou fai te gāue faigataʼa ʼaia, neʼe fakahigoaʼi ko te kau Amoraim​—ko te “kau fakaliliu,” peʼe ko te “hahaʼi ʼaē ʼe nātou fakamahino” te Mishna. Ko te ʼu faleako fuli neʼe mulimuli ki te lapi ʼiloa. ʼI te taʼu katoa, ko he kiʼi kūtuga ʼo te hahaʼi popoto pea mo he kau ako neʼe nātou fakatahi ʼo fai palalau. Kae ko te ʼu fono ʼaē neʼe maʼuhiga tāfito neʼe fai tuʼa lua ʼi te taʼu, lolotoga te ʼu māhina ʼo Atale pea mo Elule, ʼi te temi ʼaē neʼe mole lahi ai te gāue kele pea neʼe feala ai ke lahi age te hahaʼi ʼaē neʼe kau ki te ʼu fono ʼaia, ʼo nātou toko lauʼi teau peʼe toko lauʼi afe.

ʼE fakamahino fēnei e Adin Steinsaltz: “Neʼe takitaki te ʼu fono ʼaia e te pule ʼo te faleako, pea neʼe heka ʼi te hekaʼaga peʼe ʼi te faʼahiga fala. Neʼe heheka ʼi ʼona muʼa te kau hahaʼi popoto maʼuhiga, ʼo kau ai mo tana ʼu kaugā gāue pea mo te kau ako makehe, pea neʼe heheka ʼi muli te tahi ʼu hahaʼi popoto. . . . Ko te fakatuʼutuʼu ʼo te faʼahi ʼaē neʼe tonu ke heheka ai te hahaʼi, neʼe fai ʼo mulimuli ki tonatou tuʼulaga.” Neʼe lau ai he koga tohi ʼo te Mishna. Pea neʼe vakaʼi ai he tahi ʼu fakamatala neʼe tānaki e te ʼu Tannaim kae neʼe mole tuʼu ʼi te Mishna, ke ʼiloʼi ai peʼe kehe mo te koga tohi ʼaia peʼe tatau. Pea kamata ai leva te sivi fakamalotoloto. Neʼe nātou lagaʼi he ʼu fehuʼi pea neʼe nātou vakaʼi te ʼu manatu ʼe fefakafeagaiʼaki, ke nātou maʼu ai he felogoi tahi ʼo te ʼu akonaki kehekehe. Neʼe nātou kumi te ʼu vaega ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo moʼo lagolago ki te ʼu akonaki ʼa te kau lapi.

Logope la neʼe fakatuʼutuʼu lelei te ʼu fai palalau ʼaia, kae ʼi ʼihi temi neʼe fai ʼi te gatutu pea neʼe hoko ai te ʼu maveuveu. Ko te tagata poto ʼe talanoa ki ai te Talmud, neʼe ina ʼui ko te ʼu palalau ʼaē neʼe haʼu mai te ʼu gutu ʼo te kau lapi, neʼe hage ko “te mafisifisi ʼo te afi.” (Hullin 137b, ʼi te Talmud ʼo Papiloni) ʼE ʼui fēnei e Steinsaltz ʼo ʼuhiga mo te fakaʼaluʼalu ʼo te ʼu fono ʼaia: “Ko te pule ʼo te faleako ʼaia, peʼe ko te tagata poto ʼaē neʼe ina fai tana akonaki, neʼe ina fakahā te meʼa ʼaē neʼe mahino kiai ʼo ʼuhiga mo he manatu. Ko te tahi ʼu tagata popoto ʼi te fono ʼaia neʼe nātou fai age ki ai te ʼu tuʼuga fehuʼi neʼe fakatafito ki te tahi ʼu tohi, pea mo te ʼu manatu ʼa te tahi ʼu hahaʼi popoto, pe neʼe fakatafito ki tanatou ʼu manatu ʼa nātou totonu. ʼI ʼihi temi ko te fai palalau neʼe nounou he neʼe faka tuʼakoi ki te tali ʼaē neʼe fai ki he fehuʼi pea neʼe mole feala ke fakafihiʼi. ʼI te tahi ʼu lakaga, ko ʼihi hahaʼi popoto neʼe nātou fai ai te tahi ʼu fakamahino pea neʼe hoko ai te talaga loaloaga.” Ko nātou fuli ʼaē neʼe kau ki te fono ʼaia, neʼe feala ke nātou fakahā tanatou ʼu manatu. Kapau leva neʼe maʼu he ʼu fakamahino lelei, pea neʼe fakahā ki te tahi ʼu faleako ke toe vakaʼi e te tahi ʼu hahaʼi popoto.

Kae ko te ʼu fono ʼaia neʼe mole gata ʼaki pe he ʼu fakafihi neʼe fai loaloaga ʼo ʼuhiga mo te lao. Ko te ʼu faʼahi ʼaē ʼe pipiki ki te lao pea mo te ʼu lekula ʼo te maʼuli faka lotu ʼa te kau Sutea, ʼe fakahigoaʼi ko te Halaka. Ko te kupu ʼaia ʼe haʼu mai te kupu faka Hepeleo ko tona faka ʼuhiga ko “ ʼalu,” pea ʼe ina fakahā ai te ‘faʼahiga maʼuli ʼaē ʼe tonu ke mulimuli kiai he tahi.’ Ko te tahi ʼu faʼahi​—te ʼu hisitolia ʼo ʼuhiga mo te kau lapi pea mo te hahaʼi ʼo te Tohi-Tapu, mo te ʼu palalau fakapoto, mo te ʼu faʼahiga tui pea mo te filosofia​—ʼe fakahigoaʼi ko te Haggadah, ʼaē ʼe haʼu mai te kupu faka Hepeleo ko tona faka ʼuhiga ko “tala.” Ko te kau lapi neʼe nātou fakaʼaogaʼi te Halaka pea mo te Haggadah lolotoga tanatou ʼu fai palalau.

ʼI tana tohi The World of the Talmud, ʼe fakamatala fēnei e Morris Adler: “Ko te tagata faiako poto neʼe ina fakagata faka temi he fakafihi loaloaga ʼo ʼuhiga mo te lao, ʼo ina fai he tahi fakamatala ʼe fakaloto mālohi pea mo faigafua. . . . Koia ʼe tou maʼu fuli ai te ʼu fagana mo te hisitolia, mo te poto fakatagata ʼo te temi ʼaia pea mo te ʼu talatisio, te ʼu fakamahino ʼo ʼuhiga mo te Tohi-Tapu pea mo te fakamatala ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼo ʼihi hahaʼi ʼo te Tohi-Tapu, te tahi ʼu talanoa faka Tohi-Tapu pea mo te teolosia, pea ki he tahi ʼe mole mālama ki te fakaʼaluʼalu ʼo te ʼu fai palalau ʼaia, ʼe mata faikehe anai kia ia te fefioʼaki ʼo te ʼu fai palalau ki te ʼu meʼa ʼaia.” Kae ki te hahaʼi popoto ʼo te ʼu faleako ʼaia, ko te ʼu fakamatala feiā neʼe ʼi ai tanatou fakatuʼutuʼu pea neʼe ʼalutahi mo te meʼa ʼaē neʼe nātou talanoa kiai. Ko te Halaka pea mo te Haggadah neʼe ko te ʼu maka tāfito ʼo te fakatuʼutuʼu foʼou ʼaē neʼe fai ʼi te ʼu faleako faka lapi.

Ko Te Faʼu ʼo Te ʼu Talmud e Lua

Ki muli age ko te faleako tāfito ʼo te kau lapi ʼi Palesitina neʼe fetogi ʼo hiki ki Tipeliate. Ko te tahi ʼu faleako maʼuhiga neʼe tuʼu ʼi Sepphoris, mo Sesalea pea mo Lita. Kae ʼuhi ko te ʼāsili kovi ʼo te ʼaluʼaga faka ekonomika, mo te ʼu maveuveu faka politike ʼaē neʼe hoko tuʼumaʼu, pea mo te ʼu fakataga ʼaē neʼe fakahoko e te Lotu Faka Kilisitiano ʼaposita, ko te tokolahi ʼo te kau Sutea neʼe nātou mavae ki Papiloni, te tahi kolo ʼi te Potu Hahake neʼe kaugamālie ai te kau Sutea.

Lolotoga ni ʼu sēkulō ko te tokolahi ʼo te kau ako neʼe nātou mavae mai Papiloni ʼo ʼolo ki te ʼu faleako ʼo Palesitina ke akoʼi ai nātou e te kau lapi ʼiloa. Neʼe kau ia nātou ʼaia ia Abba ben Ibo, ʼaē neʼe toe fakahigoaʼi ko Abba Arika​—ko Abba te tagata lahi—​kae ki muli age neʼe fakahigoaʼi ko Rab. Neʼe toe liliu ki Papiloni ʼi te taʼu 219 ʼo totatou temi ʼi tana ʼosi ako mo Judah ha-Nassi, pea neʼe tupu ʼaki ai te fetogi lahi ʼi te hahaʼi Sutea ʼo Papiloni, he neʼe liliu tonatou tuʼulaga ʼo maʼuhiga ʼi te faʼahi faka lotu. Neʼe ina fakatuʼu te faleako ʼi Sura, te koga meʼa ʼaē neʼe tokolahi ai te kau Sutea kae neʼe tokosiʼi ai te hahaʼi popoto. Ko tana logona neʼe tupu ʼaki ai te ʼōmai tuʼumaʼu ʼo te hahaʼi ako e toko 1 200 ki tona faleako, ʼo fakalaka age ʼi te toko lauʼi afe tupu ʼi te ʼu māhina ʼo Atale pea mo Elule ʼo te kaletalio faka Sutea. Ko Samuel neʼe ko te tahi tagata faiako maʼuhiga ʼo te temi ʼaia, pea neʼe ina fakatuʼu te faleako ʼi Nehardea. Pea neʼe toe fakatuʼu te tahi ʼu faleako maʼuhiga ʼi Pumbeditha pea mo Mehoza.

Koia talu mai ai neʼe mole kei maʼua ke ʼolo te hahaʼi ki Palesitina, he neʼe feala kia nātou ke nātou ako mo te ʼu hahaʼi popoto ʼiloa ʼi Papiloni. Neʼe liliu te ʼu faleako ʼo Papiloni ko he ʼu faleako ʼe ʼāteaina katoa, he neʼe fai te Mishna ko he tohi ʼāteaina. Logope la neʼe kehekehe te ʼu faʼahiga fai ʼo te ako ʼi Palesitina mo Papiloni, kae neʼe taupau te logo tahi ʼo te ʼu faleako, he neʼe fepalalauʼaki te hahaʼi faiako pea mo nātou fefetogiʼaki.

ʼI te fakaʼosi ʼo te fā sēkulō pea mo te kamata ʼo te nima sēkulō ʼo totatou temi, neʼe maʼuli kinakina te kau Sutea ʼi Palesitina. Ko te Keletiate faka ʼaposita ʼaē neʼe mālohi age tona pule, neʼe ina fakatupu te fakataga lahi pea mo te ʼu tuʼakoi ki te Lotu Faka Sutea ʼo ina pulihi te Sanetualio pea mo fakasiʼisiʼi te tuʼulaga ʼo te Nassi (te pateliaka) ʼi te teitei taʼu 425 ʼo totatou temi. Koia ko te kau Amoraim ʼo Palesitina neʼe nātou kamata tānaki ai ʼi te tohi pe e tahi, te ʼu talaga ʼaē neʼe fai ʼi te ʼu faleako ke feala ai hanatou taupau. Ko te tohi ʼaia ʼaē neʼe foimo tānaki ʼi te fakaʼosi ʼo te fā sēkulō ʼo totatou temi, neʼe fakahigoaʼi ko te Talmud ʼo Palesitina.b

Neʼe mole kei maʼuhiga te ʼu faleako ʼo Palesitina, kae neʼe maʼuhiga tāfito te kau Amoraim ʼo Papiloni. Ko te faʼahiga ako pea mo te faʼahiga fakafihiʼi ʼo te ʼu tohi ʼaē neʼe fai e Abaye pea mo Raba, neʼe faʼifaʼitakiʼi ki muli age e te hahaʼi moʼo sivi ʼaki te Talmud. Pea ko Ashi, te pule ʼo te faleako ʼi Sura (mai te taʼu 371 ʼo aʼu ki te taʼu 427 ʼo totatou temi), neʼe ina kamata tānaki pea mo tā te ʼu tohi ʼo te ʼu talaga ʼaē neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te Talmud. Ohage ko te ʼui ʼa Steinsaltz, neʼe ina fai he neʼe ina “tuʼania naʼa galoʼi māmālie te ʼatu fai palalau fuli ʼuhi ko te mole lelei ʼo tonatou fakatuʼutuʼu.”

Ko te toe gāue ʼaia neʼe mole feala ke fai e he tagata pe e tahi, peʼe ko he taʼiake pe e tahi. Ko te temi ʼo te kau Amoraim neʼe fakaʼosi ʼi Papiloni ʼi te nima sēkulō ʼo totatou temi, kae ko te tā ʼo te Talmud ʼo Papiloni neʼe fakahoko atu ʼi te ono sēkulō ʼo totatou temi e te hahaʼi ʼaē ʼe fakahigoaʼi ko te kau Saboraim, ko he kupu faka Alamea ʼe faka ʼuhiga ki te “hahaʼi ʼaē ʼe nātou fakahā,” peʼe kia “nātou ʼaē ʼe nātou tānaki te ʼu manatu.” Ko te hahaʼi tā ʼaia neʼe nātou tānaki te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe mavetevete pea mo te ʼatu palalau ʼa te kau lapi ʼaē neʼe fai lolotoga te ʼu sēkulō, pea neʼe hā lelei te kehekehe ʼo te Talmud ʼo Papiloni pea mo te tahi ʼu tohi faka Sutea ʼo te temi ki muʼa atu, ʼuhi ko tona faʼahiga fai ʼo te ʼu fakamatala pea mo tona fakatuʼutuʼu.

Koteā ʼAē Neʼe Fakahoko e Te Talmud?

Neʼe faiga e te kau lapi ʼo te Talmud ke nātou fakamoʼoni ko te Mishna ʼe haʼu mai te ʼAtua ohage pe ko te ʼu Tohi Faka Hepeleo. Kae neʼe koteā tona tupuʼaga? ʼE fakamahino fēnei e Jacob Neusner: “Neʼe nātou ʼui ko te tuʼulaga ʼo te Mishna neʼe fakafihiʼi. Kae ko te fihifihia moʼoni neʼe pipiki ki te pule ʼo te tagata poto.” Moʼo fakamālohi te pule ʼaia, neʼe vakaʼi te ʼu laini fuli ʼo te Mishna, peʼe ko te ʼu kupu fuli, pea neʼe fakafihiʼi mo fakamahino pea mo faka ʼalutahi. ʼE fakatokagaʼi e Neusner, ʼaki te faʼahiga fai ʼaia ko te kau lapi neʼe nātou “maliu kehe mai te fakatuʼutuʼu ʼo te Mishna.” Logope la ko te Mishna ʼe ko he tohi neʼe mole tonu ke hilifaki kiai he tahi meʼa, kae neʼe toe sivi fakalelei fuli. ʼI te lolotoga fai ʼo te gāue ʼaia neʼe toe faʼufaʼu pea mo toe fakatuʼutuʼu te Mishna.

Ko te tohi foʼou ʼaia​—te Talmud​—neʼe ʼalutahi mo te fakatuʼutuʼu ʼa te kau lapi. Neʼe nātou fakatuʼu ai pe koteā te ʼu lekula ʼaē neʼe tonu ke fakaʼaogaʼi moʼo fai he ʼu sivi, ʼo akoʼi ai ki te hahaʼi ke nātou manatu tahi mo nātou. ʼI te manatu ʼa te kau lapi, ko tonatou faʼahiga ako pea mo tonatou faʼahiga sivi neʼe mulimuli ki te manatu ʼa te ʼAtua. Ko te ako ʼo te Talmud neʼe liliu ko he fakatuʼutuʼu totonu, mo he faʼahiga tauhi​—he neʼe nātou lau ʼi te ako ʼaia neʼe nātou fakaʼaogaʼi tanatou fakakaukau ohage ko te ʼAtua. Lolotoga te ʼu taʼiake ʼaē neʼe hoa atu kiai, neʼe sivi te Talmud ʼaki te faʼahiga fai ʼaia. Neʼe koteā tona ʼu fua? ʼE ʼui fēnei e te tagata tohi hisitolia: “Ko te Talmud . . . neʼe ina foaki [ki te kau Sutea] te fakaʼiloga ʼaē neʼe ina fakakeheʼi ia nātou pea mo te tahi ʼu hahaʼi, pea neʼe nātou maʼu ai te mālohi ke nātou haga nonofo tahi tuʼumaʼu pea ke nātou logo tahi. Ko tona faʼahiga fakakaukau neʼe ina fakamāsila tanatou ʼu fealagia fakaʼatamai, pea mo foaki kia nātou . . . te fakasiosio poto lahi. . . . ʼAki te Talmud ko te tagata Sutea ʼaē neʼe fakatagaʼi ʼi te Moyen Âge, neʼe ina maʼu he tahi mālama neʼe feala ke hola kiai. . . . Neʼe ina foaki kia ia te fenua neʼe feala ke ina ʼave mo ia, ʼi te temi ʼaē neʼe puli ai tona fenua totonu.”

ʼI tana akoʼi ki te hahaʼi te manatu ʼa te kau lapi, ʼe feala ke tou ʼui papau neʼe mālohi te Talmud. Kae koʼeni te fehuʼi ʼaē ʼe tonu ke tou fai fuli​—peʼe tou Sutea peʼe kailoa​—Ko te Talmud ʼe fakahā moʼoni koa te manatu ʼa te ʼAtua?​—1 Kolonito 2:11-16.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Talanoa ʼo te pasina 31]

Ko Te ʼu Talmud e Lua​—Koteā Tonā Kehekehe?

Ko te kupu faka Hepeleo “Talmud” ko tona faka ʼuhiga ko te “sivi” peʼe ko te “ako.” Ko te kau Amoraim ʼo Palesitina pea mo Papiloni neʼe nātou kamata ako pea mo sivi te Mishna. Ko te ʼu Talmud ʼaia e lua (ʼo Palesitina pea mo Papiloni) ʼe nā fai te faʼahi ʼaia, kae koteā tonā ʼu kehekehe? ʼE tohi fēnei e Jacob Neusner: “Ko te ʼuluaki Talmud ʼe ina sivi te ʼu meʼa ʼaē ʼe fakamoʼoni ki te Mishna, pea ko te lua ʼe ina vakaʼi tona ʼu tafitoʼaga; ko te ʼuluaki Talmud ʼe nofo pe ʼi te ʼu tuʼakoi ʼo te meʼa ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu kiai, kae ko te lua ʼe fakalaka ʼi te ʼu tuʼakoi ʼaia.”

Neʼe lahi te tā ʼo te Talmud ʼo Papiloni pea neʼe lelei age pea mo fakamalotoloto tona faʼahiga sivi. Ka fakaʼaogaʼi te kupu “Talmud,” ʼi te agamāhani ʼe faka ʼuhiga ki te Talmud ʼo Papiloni. ʼE ko te Talmud ʼaia ʼaē neʼe sivi tāfito lolotoga te ʼu sēkulō, pea neʼe lahi te ʼu fakamahino ʼaē neʼe fai ai. ʼO mulimuli ki te ʼui ʼa Neusner, ko te Talmud ʼo Palesitina “ ʼe ko he gāue lelei,” kae ko te Talmud ʼo Papiloni “ ʼe ko he gāue ʼo he poto makehe.”