Ko Te Kau Karates Pea Mo Tanatou Kumi ʼAē ʼo Te Moʼoni

“KOUTOU kumi fakalelei ʼi te Tohi-Tapu pea ʼaua naʼa koutou falala ki taku manatu.” Neʼe ko te palalau ʼaia neʼe fai e te tagata takitaki Karaïte ʼo te valu sēkulō ʼo totatou temi. Neʼe ko ai koa te kau Karaïtes? ʼE feala koa ke tou ako he meʼa ʼe lelei mai tanatou faʼifaʼitaki? Moʼo tali ki te ʼu fehuʼi ʼaia, ʼe tonu ke tou toe vakaʼi ʼi te hisitolia te fihi kua fualoa, neʼe tupu ʼaki ai te fakatuʼu ʼo te kautahi ʼa te kau Karaïtes.

Neʼe Kamata Feafeaʼi Te Fihi?

ʼI te ʼu sēkulō fakaʼosi ʼaē ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe tuputupu te filosofia foʼou ʼi te lotolotoiga ʼo te Lotu Faka Sutea. Neʼe ko te akonaki ʼaē ko te ʼAtua neʼe ina foaki te ʼu Lao e lua ʼi te Moʼuga ʼo Sinai, ko te tahi lao neʼe tohi pea ko te tahi lao neʼe ʼave gutu.a ʼI te ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi, neʼe ʼi ai te ʼu fihi mālohi ia nātou ʼaē neʼe nātou tali te akonaki foʼou ʼaia pea mo nātou ʼaē neʼe nātou fakafisi ki te akonaki ʼaia. Neʼe ko te kau Faliseo ʼaē neʼe ko te kau lagolago ki te akonaki foʼou, kae ko te kau Satuseo pea mo te kau Esenio ʼaē neʼe ko te kau fakafeagai.

ʼI te lotolotoiga ʼo te fihi ʼaia, ko Sesu mai Nasaleti neʼe hā ohage ko te Mesia ʼaē neʼe fakapapauʼi mai. (Taniela 9:24, 25; Mateo 2:1-6, 22, 23) Neʼe haga Sesu ki te ʼu kūtuga Sutea fuli ʼaē neʼe fefihiʼaki. ʼI tana fakakaukauʼi ʼo nātou, neʼe ina tauteaʼi nātou ʼi tanatou meʼa noaʼi te folafola ʼa te ʼAtua ʼuhi ko tanatou talatisio. (Mateo 15:3-9) Neʼe toe akoʼi age e Sesu te ʼu moʼoni fakalaumālie ʼaē ko he faʼahi neʼe fealagia pe ia ke fai e te Mesia. (Soane 7:45, 46) Pea tahi ʼaē, neʼe ko te kau tisipulo moʼoni pe ʼaē ʼa Sesu neʼe foaki age kia nātou te fakamoʼoni ʼo te tokoni fakaʼatua. Neʼe ʼiloa nātou ko te kau Kilisitiano.—Gāue 11:26.

ʼI te temi ʼaē neʼe fakaʼauha ai te fale lotu ʼo Selusalemi ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi, neʼe ko te magaʼi lotu pe ʼa te kau Faliseo ʼaē neʼe hāo. ʼI te temi nei, ʼi te mole kei ʼi ai he kau pelepitelo, he ʼu sakilifisio, pea mo he fale lotu, neʼe feala leva ki te Lotu Faka Sutea ʼa te kau Faliseo ke ina fakatupu he ʼu meʼa moʼo fetogi te ʼu gāue fuli ʼaia, ʼo faka fealagia ai ki te talatisio pea mo he faʼahiga fakamahino ke nā fetogi te Lao ʼaē neʼe tohi. Ko te faʼahi ʼaia neʼe ina faka fealagia ai ke fai “he ʼu tohi taputapu” foʼou. Neʼe ʼuluaki tohi te tohi Mishna, ʼaē neʼe hilifaki kiai te tahi ʼu lekula pea mo te ʼu fakamahino ʼo ʼuhiga mo tanatou lao ʼaē neʼe ʼave gutu. Ki muli age, ko te tahi ʼu tohi neʼe hilifaki ki ai pea neʼe higoaʼi ko te Talmud. ʼI te temi pe ʼaia, ko te kau Kilisitiano ʼaposita neʼe nātou kamata fakamahino kehekehe te ʼu akonaki ʼa Sesu. Neʼe fakatupu e te ʼu kūtuga ʼaia te ʼu tuʼu faka lotu mālohi e lua—ko te pule faka lapi ʼi te tahi faʼahi pea mo te pule ʼa te ʼēkelesia ʼi te tahi faʼahi.

ʼUhi ko te ʼu fihi ʼa te kau Sutea mo te Loma pagani pea ki muli age mo te Loma “Kilisitiano,” ko te tuʼulaga ʼo te Lotu Faka Sutea neʼe fetogi leva ki Papiloni. Neʼe tā katoa ʼi te faʼahi ʼaia te ʼu tohi ʼo te Talmud. Logope neʼe ʼui e te kau Lapi neʼe katoa age te fakahā ʼo te finegalo ʼa te ʼAtua ʼi te Talmud, tokolahi te kau Sutea neʼe nātou logoʼi te lave mālohi ʼa te pule ʼa te kau Lapi pea neʼe nātou holi ʼaupito ke faka ʼāteaina nātou e te folafola ʼa te ʼAtua ʼaē neʼe foaki age kia nātou, ʼaki ia Moisese pea mo te kau polofeta.

ʼI te vaelua ʼo te valu sēkulō ʼo totatou temi, ko te kau Sutea ʼi Papiloni ʼaē neʼe nātou fakafeagai ki te pule ʼa te kau Lapi pea mo te tui ki te lao ʼaē neʼe ʼave gutu, neʼe nātou tali lelei te tagata takitaki poto ʼaē neʼe higoa ko Anan ben David. Neʼe ina kalagaʼi ʼe tau pea mo te Sutea takitokotahi te ako faʼifaʼitaliha ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo ohage ko te matapuna pe ʼaia e tahi ʼo te lotu moʼoni, ʼo mole fakaʼaogaʼi te fakamahinohino faka lapi peʼe ko te Talmud. Neʼe akoʼi fēnei e Anan: “Koutou kumi lelei ʼi te Torah [te lao ʼaē neʼe tohi e te ʼAtua] pea ʼaua naʼa koutou falala ki taku manatu.” ʼUhi ko te faka maʼuhigaʼi ʼaia ʼo te Tohi-Tapu, ko te kau tisipulo ʼa Anan neʼe liliu ʼo ʼiloa ko te kau Qa·ra·ʼimʹ, ko te higoa faka Hepeleo ʼe faka ʼuhiga ko te “kau lautohi.”

Ko Te Kau Karaïtes Pea Mo Te Fihi ʼa Te Kau Lapi

Koteā te ʼu faʼahiga akonaki ʼa te kau Karaïtes neʼe fakatupu ʼaki ai te maveuveu ʼi te kau lapi? Neʼe tapuʼi e te kau lapi te kai ʼo te kanoʼi manu pea mo te ʼinu ʼo te huʼa pipi fakatahi. Neʼe nātou fakahā te faʼahi ʼaia ohage ko te fakamahino ʼo te lao ʼaē neʼe folafola age ʼo ʼuhiga mo te manatu ʼaē ʼe tuʼu ia Ekesote 23:19, ʼaē ʼe ʼui fēnei: “ ʼE mole tonu anai ke ke fakamoho he ʼuhiʼi pipi ʼi te huʼa pipi ʼo tana faʼe.” ʼI te tahi faʼahi, neʼe akoʼi e te kau Karaïtes ko te vaega ʼaia ʼe faka ʼuhiga pe ki te meʼa ʼaē ʼe talanoa kiai—ʼe tonu ke mulimuli pe ki te meʼa ʼaē ʼe kua tohi. Neʼe nātou ʼui ko te ʼu tapu ʼa te kau Lapi neʼe fakatupu pe ia e te tagata.

ʼO mulimuli pe ki tanatou fakamahinohino ʼo te manatu ʼaē ʼe tuʼu ia Teutalonome 6:8, 9, neʼe loto te kau Lapi mokā faikole te ʼu tagata Sutea ke nātou ʼai te ʼu kaseti ʼaē ʼe ʼai ʼi loto te ʼu vaega ʼo te Tohi, pea neʼe tonu ke ʼai ʼi te ʼu kaumatapā te mezouza.b Ki te kau Karaïtes neʼe nātou faka ʼuhiga te ʼu vaega ʼaia ʼi hona ʼaluʼaga fakatātā pea neʼe nātou līaki ai te ʼu lekula ʼa te kau Lapi.

ʼI te tahi age ʼu faʼahi, neʼe loto fefeka age te kau Karaïtes ʼi te kau Lapi. Ohage la, koutou fakatokagaʼi age tanatou manatu ʼaē ʼo ʼuhiga mo Ekesote 35:3, ʼaē ʼe tou lau fēnei ai: “ ʼE mole tonu anai ke koutou tutu he afi, ʼi he koga meʼa ʼe nofoʼi, ʼi te ʼaho ʼo te sapato.” Neʼe tapuʼi e te kau Karaïtes te tuku mū ʼo he mālama peʼe ko he hila, tatau aipe pe neʼe mū ʼi muʼa ʼo te Sapato.

Tāfito ʼi te hili ʼo te mate ʼo Anan, ko te kau Karaïtes neʼe mole nātou tautau felogoi ʼo ʼuhiga mo te maʼuhiga pea mo te ʼaluʼaga ʼo ʼihi tapu, pea ko tanatou logo neʼe mole faʼa mahino lelei. Neʼe mole maʼu he logo tahi ʼi te kau Karaïtes koteʼuhi neʼe mole nātou fakamoʼoni ki he takitaki pe e tahi, kae neʼe maʼuhiga age kia nātou he lau takitokotahi pea mo he fakamahino ʼo te Tohi-Tapu, ʼaē ko he faʼahi ʼe fakafeagai ki te pule ʼa te kau Lapi. Kae, logope la te faʼahi ʼaia, ko te ʼiloa pea mo te malave mālohi ʼa te kautahi ʼa te kau Karaïtes neʼe maʼuhiga age ʼosi ʼi te hahaʼi Sutea ʼo papiloni pea neʼe mafola ia ʼi te Moyen-Orient katoa. Ko te tuʼulaga tāfito ʼo te Karaïte neʼe fakatuʼu ʼi Selusalemi.

Lolotoga ʼo te hiva pea mo te hogofulu sēkulō ʼo totatou temi, ko te kau Karaïtes popoto ʼaē neʼe faiva ʼi te ako ʼo te toe fakafoʼou ʼo te lea faka Hepeleo pea neʼe nātou maʼuliʼi ʼi te temi ʼe haʼele lelei ai ia meʼa fuli. Neʼe nātou faka ʼuhiga te ʼu Tohi Faka Hepeleo ʼe taputapu, kae mole ko te ʼu talatisio ʼave gutu. Neʼe liliu ʼihi ʼu Karaïtes ko te ʼu tagata hiki tohi faiva ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo. ʼI tona fakahagatonu, neʼe ko he faigataʼa te fakaloto mālohiʼi te ako ʼo te Tohi-Tapu faka massorétique ʼi te lotolotoiga ʼo te ʼu Sutea fuli, koia ʼe tou falala ai ʼe tou maʼu ia ʼaho nei te Tohi-Tapu ʼe totonu.

Lolotoga te temi ʼaia neʼe nātou tuputupu lahi ai, neʼe kua fai ʼāteaina pe e te Lotu Faka Sutea ʼa te kau Karaïtes te gāue faka misionea ki ʼihi kau Sutea. Neʼe ko he meʼa ʼi te temi leva ʼaia neʼe ko he fihifihia lahi ki te Lotu Faka Sutea ʼa te kau Lapi.

Neʼe Koteā Te Tali ʼa Te Kau Lapi?

Ko te tali ʼa te kau Lapi neʼe ko te ʼohofi neʼe fai ʼaki te ʼu lea, ʼo nātou faka ʼalutahi peʼe nātou fetogi fakakākā tanatou ʼu akonaki ke iku te meʼa ʼaē ʼe nātou loto kiai. ʼI te lolotoga ʼo te sēkulō ʼaē ʼe hoa mai ki te ʼohofi ʼaē ʼa Anan, neʼe tali e te Lotu Faka Sutea faka lapi te ʼu faʼahiga manatu e lahi ʼa te kau Karaïtes. Neʼe liliu te kau Lapi ʼo poto ʼi te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo, ʼo nātou fakahū kiai te faʼahiga faitohi pea mo te faʼahiga fai ʼa te Karaïte.

Ko ia ʼaē neʼe ina takitaki te ʼohofi ʼaē neʼe fai ʼaki te ʼu lea ki te kau Karaïtes, neʼe ko Sa‘adia ben Joseph, ʼaē neʼe liliu ko te pule ʼo te hahaʼi Sutea ʼi Papiloni ʼi te ʼuluaki koga ʼo te vaelua ʼo te hogofulu sēkulō ʼo totatou temi. Ko te gāue tāfito ʼa Sa‘adia neʼe ko te tohi The Book of Beliefs and Opinions, ʼaē neʼe fakaliliu ki te lea fakapilitānia e Samuel Rosenblatt, ʼaē neʼe ina ʼui fēnei ʼi tana ʼu ʼuluaki palalau: “Logope la . . . neʼe ina maʼu te pule faʼitaliha ki te Talmud ʼi tona ʼu ʼaho, neʼe mole faʼa fakaʼaogaʼi e Sa‘adia te tohi maʼuhiga ʼaia ʼo te talatisio faka Sutea, koteʼuhi neʼe loto ia ke ina maumauʼi te kau Karaïtes ʼaki tanatou ʼu mahafu, ia nātou ʼaē neʼe mulimuli ʼāteaina pe ki te Lao ʼaē neʼe tohi.”

ʼO mulimuli ki te faʼifaʼitaki ʼa Sa‘adia, neʼe maʼu ai leva e te Lotu Faka Sutea faka lapi te mālohi pea mo te malave ʼa te tokolahi. Neʼe hoko te faʼahi ʼaia ʼaki pe te fakaʼaogaʼi ʼo te Lao kua tohi ʼi hona ʼaluʼaga mālohi, ke ʼaua naʼa toe maʼu ni ʼu tali maʼa te kau Karaïtes. Ko te ikuʼaga fakaʼosi ʼo te faʼahi ʼaia neʼe fakahoko e Moses Maimonides, ko te tagata poto ʼo te Talmud neʼe ʼiloa ʼi te 12 sēkulō. ʼAki tana mole fakafefeka fau ʼaē ki te ʼu manatu ʼa te kau Karaïtes ʼaē neʼe maʼuli tahi mo ia ʼi Esipito, ʼo toe feiā pe mo tona ʼuhigaʼi tagata poto ʼaē ʼe mālohi, neʼe ina maʼu ai te fakaʼapaʼapa mai ia nātou pea neʼe ina fakatō ai te tuʼulaga ʼo tonatou takitaki.

Mole Kei Maʼu e Te Kautahi ʼa Te Kau Karaïtes Tonatou Mālohi

ʼI te temi nei, ʼi te mole maʼu ʼo he logo tahi pea mo te puli ʼo te fakatuʼutuʼu ʼo ni ʼu puleʼaki, mole kei maʼu e te kautahi ʼa te kau Karaïtes te mālohi pea mo ni kau tisipulo. ʼAki te hoholo ʼo te temi, neʼe fetogi e te kau Karaïtes tanatou ʼu manatu pea mo tanatou ʼu pelesepeto. Neʼe tohi e Leon Nemoy, te tagata faitohi, ʼo fēnei: “ ʼI te kei tapuʼi ʼo te akonaki ʼo te Talmud, ko te ʼu manatu e tokolahi ʼo te Talmud neʼe hū fakafūfū ki te maʼuliʼi ʼaē ʼo te lao pea mo te ʼu agamāhani ʼa te kau Karaïtes.” ʼI tona fakanounou, mole kei maʼu e te kau Karaïtes tanatou ʼuluaki fakatuʼutuʼu pea neʼe nātou tali ʼaupito te Lotu Faka Sutea ʼa te kau Lapi.

ʼE kei ʼi ai te toko 25 000 kau Karaïtes ʼi Iselaele. ʼE feala ke tou maʼu te lauʼi afe tupu ʼi ʼihi fenua, tāfito ʼi Lusia pea mo Amelika. Kae, ʼaki pe tanatou ʼu talatisio ʼa nātou, ʼe nātou kehekehe pe mo te kau ʼuluaki Karaïtes.

Koteā ʼaē ʼe feala ke tou ako mai te hisitolia ʼa te kau Karaïtes? ʼE ko te hala mamafa te ‘meʼa noaʼi ʼo te folafola ʼa te ʼAtua ʼuhi ko te talatisio.’ (Mateo 15:6) Ke tou ʼāteaina mai te ʼu talatisio mamafa ʼa te tagata, ʼe tonu ke tou maʼu he ʼatamai mālama totonu ʼo ʼuhiga mo te Tohi-Tapu. (Soane 8:31, 32; 2 Timoteo 3:16, 17) Ei, ko nātou ʼaē ʼe nātou fia ʼiloʼi te ʼAtua pea mo fai tona finegalo, ʼe mole tonu ke nātou falala ki te ʼu talatisio fakatagata. Kae, ke nātou kumi fakalelei te Tohi-Tapu pea mo nātou maʼuliʼi te akonaki fua manuʼia ʼo te Folafola ʼa te ʼAtua.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 30]

Ko te kau Karaïtes

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

From the book The Jewish Encyclopedia, 1910