Te ʼu Fihifihia ʼo Te Fakapalatahi
“KO TE AGA FAKATATAU KI TE HAHAʼI, ʼE KO HE MEʼA ʼE TONU KE FAI KI TE HAHAʼI FULI, KAE ʼE MOLE HE PULEʼAGA KUA INA LAVA FAKAHOKO TE FAʼAHI ʼAIA.”
Neʼe ko te ʼui ʼaia ʼa Honoré de Balzac, ko he tagata faitohi ʼo te 19 sēkulō. ʼE koutou manatu tahi koa mo ia? ʼI te agamāhani tokolahi te hahaʼi ʼe nātou ʼiloʼi ʼe kovi te ʼu fakakehekeheʼi. Kae māʼia mo te 21 sēkulō, ʼe kei fakakehekeheʼi te hahaʼi.
KO CALVIN COOLIDGE, pelesita ʼo Amelika mai te taʼu 1923 ʼo aʼu ki te 1929, neʼe hoha ia ki te fihifihia ʼo te ʼu fakakehekeheʼi pea neʼe talanoa ki “te fakagata ʼo te ʼu kalasi ʼo te hahaʼi ʼaē ʼe faka maʼuhigaʼi.” Kae hili kiai te ʼu taʼu e 40 ʼo te temi pelesita ʼo Coolidge, neʼe fakahā e te Kerner Commission, ʼaē neʼe hinoʼi moʼo sivisivi te ʼu ʼaluʼaga ʼo te ʼu lanu, tana ʼu tuʼania ʼo ina ʼui ʼe liliu ia Amelika ko te ʼu sosiete e lua: “te sosiete ʼa te kau ʼuli, mo te sosiete ʼa te kau papālagi—ʼe mole nā gāue tahi pea ʼe mole nā tatau.” ʼE lau e ʼihi kua hoko te meʼa ʼaia neʼe fakakikite, pea “ko te mavetevete ʼi te faʼahi faka ekonomika pea mo te lanu ʼe lolotoga tuputupu” ʼi te fenua ʼaia.
He koʼe koa ʼe faigataʼa te fakahoko ʼo te manatu ʼaē ke tatau te tagata fuli pe? ʼE tupu mai te natula ʼo te tagata. Neʼe ʼui fēnei e William Randolph Hearst neʼe kau ʼāfea atu ki te Congrès ʼo Amelika: “ ʼI te tahi faʼahi, ʼe fakatupu te tagata fuli pe ke nātou tatau fuli, kae ʼi te tahi faʼahi ʼe mole nātou loto ke nātou tatau.” Koteā te faka ʼuhiga ʼo tana ʼu palalau? Neʼe lagi mahino lelei age te ʼu palalau ʼaenī ʼa Henry Becque, ko te tagata Falani fai teate ʼo te 19 sēkulō: “Ko te meʼa ʼaē ʼe faigataʼa ai te tatau fuli ʼa te hahaʼi, heʼe tou loto ke tou mata tatau mo totatou ʼu hahaʼi takitaki.” Ko tona fakaliliu ʼe loto e te hahaʼi ke nātou tatau mo nātou ʼaē ʼe tuʼulaga māʼoluga ʼi te sosiete; kae ʼi te tahi faʼahi, ʼe tokosiʼi ia nātou ʼaē ʼe nātou fia fakasiʼisiʼi ʼonatou pilivilesio pea mo ʼonatou lelei ke nātou tatau mo te hahaʼi ʼe nātou mālalo age ia nātou.
ʼI te ʼu temi muʼa, neʼe tutupu ake te hahaʼi mo tonatou tuʼulaga, ohage la ko ʼihi ʼe ko te kau ʼaliki, peʼe nātou kau ki te hōloga hau. ʼE lahi te ʼu koga meʼa ʼe kei hoko ai te faʼahi ʼaia. ʼI te tahi faʼahi, ʼe lahi te ʼu fenua, ʼe ko te paʼaga—peʼe ko te masiva paʼaga—ʼaē ʼe kita ʼiloʼi ai te tuʼulaga ʼo he tahi, peʼe kau ki te faʼahiga ʼaē ʼe māsisiva, peʼe mole faʼa koloaʼia peʼe koloaʼia. Kae ʼe ʼi ai foki mo te tahi ʼu koga moʼo fakakehekeheʼi ʼo te ʼu kalasi, ohage ko te lanu, te ako, pea mo te poto lautohi pea mo te poto faitohi. Pea ʼi ʼihi koga meʼa, ʼe fakakeheʼi te hahaʼi tagata mai te hahaʼi fafine, ʼo ʼui ai ko te hahaʼi fafine ʼe nātou kau ki te kūtuga ʼe mālalo.
ʼE ʼi Ai Koa He ʼAmanaki?
Ko te ʼu lao ʼo te ʼu meʼa ʼaē ʼe lava fai e te tagata, ʼe tokoni ki te holoʼi ʼo te ʼu fakakehekehe ʼaia. Neʼe vote ʼi Amelika te ʼu lao ke fakafeagai ki te fakapalatahi. Kua tapuʼi te Apartheid (te fakakeheʼi ʼo te ʼu lanu) ʼi te potu Saute ʼo Afelika. Logope te kei maʼu ʼo te fakapōpulaʼi ʼo te hahaʼi, kae ʼe lahi te ʼu koga meʼa kua tapu ai. Ko te ʼu tonu ʼa te lao neʼe nātou fakamoʼoni ki te ʼu fealagia ʼa he hahaʼi ki tonatou kele totonu, pea ko te hahaʼi ʼaē neʼe tau meʼa noaʼi, neʼe fakafimālieʼi e te ʼu tapu ʼaē neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te fakapalatahi.
Ko tona faka ʼuhiga koa ʼe mole kei fakakehekeheʼi te hahaʼi? Kailoa ia. Logope kua teitei puli te faʼahi ʼaia, kae kua kamata ʼiloga te tahi ʼu faʼahiga fakakeheʼi ʼo te hahaʼi. ʼE ʼui fēnei e te tohi Class Warfare in the Information Age (Te Fetauʼaki ʼa Te ʼu Kalasi ʼi Te Temi ʼo Te Olotinatea): “ ʼE hage ia ʼe mole kei tāu ʼi te temi nei ke tou palalau ki he ʼu kalasi ʼo he kau maʼu paʼaga pea mo te kalasi ʼo te hahaʼi gāue, ʼuhi pe heʼe kua mavetevete te ʼu kalasi lalahi ʼaia ʼo tupu ai te ʼu kiʼi kūtuga ʼe mole faʼa hahaʼi kae agakovi.”
ʼE hoko tuʼumaʼu anai koa te mavetevete ʼa te hahaʼi? Ohage ko tona fakahā anai e te alatike ʼaē ka hoa mai, ʼe fetogi anai te ʼaluʼaga ʼaia.