Ga Ma Tay E Tayim Ni Fan Ko Tabinaw Rom?

“PI MATAM nu Sapan e Ba T’uf Rorad e Tabinaw Rorad​—Ni Yugu Aram Rogon ni Bay Boor Pa’ u Puluwrad ko Maruwel ma Darur Ma Fafelgad e Pi Bitir Rorad.” Immoy e pi thin ney u lan e Mainichi Shimbun kafram. Ke tamilangnag e re simbung nem ni gonap’an 87.8 percent e bitir nu Sapan ni ke un ko re survey nem e yad baadag ni ngar ayuweged e matam rorad ko ngiyal’ ni kar pillibthirgad. Machane u lan e simbung [Mainichi Daily News] ni thin nu Meriken ma immoy e re thin nem machane ba thil e kenggin riy. Kan yoloy e thin “Pi Matam nge Pi Fakrad ni Pumoon: De Ayuweg.” Ba thil e thin riy ya kan weliy murung’agen bang fare survey: Ke mus 36 minit ni ke tay e pi matam nu Sapan ni fan ko pi bitir rorad u nap’an e pi rran ni kar uned ko maruwel. Ke tay e pi matam u West Germany 44 e minit ni fan ko bitir rorad u thilin e Montag nge mada’ ko Biernes, ma ke tay e pi matam u Meriken 56 e minit ni fan ko bitir rorad.

Gathi ke mus e pi matam ni buchuw e tayim ni yad be tay ni fan ko pi bitir rorad. Ya ke yoor yang ni ma un e pi matin ko maruwel riy u wuru e tabinaw. Ya amu lemnag boor e matin ndariy e pumoon rorad nthingara ayuweged e tabinaw rorad. Wenegan ni yib riy​—e ke buchuw e tayim​—ni be tay e pi matam nge matin ni fan ko pi bitir rorad.

Nap’an e 1997 ma kan deeriy 12,000 e piin ni fel’ yangaren u Meriken ma ba tamilang ni piin ni fel’ yangaren ni yad ba chugur ko gallabthir rorad e baga’ ni dar pired nib tomal lanin’rad, ma dar lemnaged ni ngar uchuliyed kangan’rad, mar uned ko cham, ara ngar fanayed e pi drugs mar mechamgad ngay. Ma reb e togta nib l’ag ngay e ke gaar: “Dabiyog ni ngam chugur ngak e pi bitir rom nfaanra dabmu chag ngorad.” Ba ga’ fan ni ngam tay e tayim ni ngam chag ko bitir rom ma ngam non ngorad.

Magawon U Thilin E Numon

Papay ni ngan keribnag e numon ko tabinaw ni labthir riy e ma un ko maruwel ko gin ni ba palog ko naun rorad. Riyul’ ni gathi kemus ni tabinaw ni labthir riy e ma un ko maruwel ko gin nib palog ko naun rorad e bay e magawon riy ni aram rogon. Boch e labthir e yad ma par u tabinaw rorad, machane, ma yan ko maruwel u m’on ni nge od e bitir rorad, ngemu’, ma sul nga tabinaw u nap’an ni be mol e pi bitir rorad. Bochan ni boor e rran ni dabiyog ni ngara chaggad ko bitir rorad, ma boch e labthir e ma tay e tayim ni fan ko bitir rorad ko Sabado ara rran ni dariy e maruwel rorad riy. Ma yad ra weliy murung’agen e tayim ni baga’ fan ngak e pi bitir rorad.

Kab manigil nfaanra kemus ni buchuw e tayim ni ngan tay ni fan ko bitir ko ngan fanay biney e tayim ko tin baga fan? I Laurence Steinberg fa en ni Researcher e ke fulweg: Baga ni bitir ni ma chag ko galabthir rorad gubin ngiyal’ e kab manigil ko bitir ni buchuw e tayim ni bay e galabthir rorad u toobrad. Faan manga buchuw e time ko labthir ni nge chag ko bitir rorad ma mom’maw’ ni nge yib angin. Fare lem ni ngan fanay e tayim rorad ni buchuw ko n’en ni baga’ fan e kaygi pag rogon.” Ri aram rogon e n’en ni be thamiy fare ppin nu Burma. Pomoon rok ni ir be’ nu Sapan ​—​ e ma sul nga tabinaw rok ko taareb ara lagruw e klok gubin e rran ni kakadbul. Yugu demtrug ni fare matam e ma chag ko tabinaw rok ko rran ni tungun e wik, me gaar e ppin rok: “Nguun par u tabinaw ko Sabado nge Madenom e dariy fan ya dabi suguy e pi rran ndemoy ulan e wik. . . . Rayog nfaan manga dabmu abichgad u lan e wik ma Sabado nge Madenom ma fin mu abichgad u taabang?”

Ayuw Nib Elmerin E Baga’ Fan

Kab papey ni ngan weliy ko uw rogon ni ngan ayuweg e tabinaw nge par nib fel’ e numon u fitik’rad ko bin ni ngan rin’. Bat’uf ni ngan ayuweg e tabinaw ni nge yog boch e ggan ngorad, aram fan ni pi labthir ni ma un ko maruwel e mo’maw’ ngorad ni ngar chaggad ko pi bitir rorad. Boch e labthir ni ma un ko maruwel ko gin nib palog ko tabinaw rorad e ma fanay e telefon ara ma pi’ e babyor ngak e pi bitir rorad. Machane, demtrug ko yad be par u taabang u tabinaw fa danga’ ma thingarni maruweliy nib elmerin ni nge par nib fel’ e numon ulan e tabinaw.

Pi labthir ni ma dariyfannag e numon ulan e tabinaw e ra yib wenegen riy. Reb a matam ni buchuw e tayim rok ni fan ko tabinaw, ni musko abich ma dabiyog ni nge un ngorad, e ke yib e magawan ngak ni ba gel. Bitir rok ni pagal e ke balyang, ma bitir rok ni ppin e ke un ko maro’ro’. Nap’an ni be faleg fare matam rogon ni nge yan ko gin ni bay e golf riy ko madenom ni kakadbul, me yib e damumuw ngak fare pagal. “Goo nina e labthir ko biney e tabinaw?” me tolul. “Ma urngin ban’en u tabinaw goo ir era duguliy. Gur papa, dam . . . ” be yor fare pagal.

Pi thin nem e ke n’igin fare matam ni nge lemnag ban’en. Ma aram, ke duguliy ni nge un ko abich ngorad ko kakadbul ko yay ni bin som’on. Goo yow ppin rok ko fa bin som’on. Ma ra munmun me un e pi bitir rorow ngorow, ma tebel rorad ko kakadbul e ke mang tagil’ e sabathin rorad. Ngemu’ musko balayal ma yad ma abich u taabang. Ere ke ayuweg fare matam e tabinaw rok ni dabi ubchiya e magawon riy’.

Ayuw Ni Yib Ko Thin Rok Got

Fare Bible e be pi’ athamgil nga laniyan’ e pi labthir ni ngar ted e tayim ni ngar nonad ko pi bitir rorad. Kan pi’ e thin ngak piyu Israel u daken Moses: “Piyu Israel, mu motoyil: I Jehovah ni Got rodad e ri taareb. Ngari t’uf romed Jehovah ni Got romed u polo’ i gum’ircha’med ngu polo’ i laninmed, ngu polo’ i gelngimed. Ma ri dabmu paged talin e pi thin ney ni kug pi’ ngomed e daba’; Um filed ngak pi fakmed; um weliyed murung’agen ngorad ko ngiyal’ ni gimed bay u tabinaw nge ngiyal’ ni gimed be milekag, nge ngiyal’ ni gimed be toffan nge ngiyal’ ni kam suwongad.” (Deuteronomy 6:4-7; NW) Arrogon, bochi gadad ni yad e pi labthir e thingara daged rogon ni ngar pi’ed e tayim ni fan ko tabinaw faanra gad baadag ni ngad filed e thin rok Got ngak e pi bitir.

Mog, fare survey ko piin ni fel’ yangarrad nu Meriken, nni ta’ ko duw ni 1997 nni weliy nib m’on e be dag ni “u fitik” e 88% percent . . . ko girdi’ ni bay e teliw rorad, fare n’en ni yima yog ni baga’ fan ko teliw nge meybil e aram e n’en ni ma ayuwegey.” Tin riyul’ e kritiano e yad manang ni faanra ngan fil e thin rok Got ngak e piin nib fel’ yangaren u tabinaw ma rayog ni ngar paloggad ko n’en ni ma kirebnigey ni bod e pi drug nge alkul, ma dabi yib ngorad e kireban’ nib gel ma dabra uchuliyed kangan’rad, ma dabra uned ko cham nge yugu boch ban’en.

Boch e labthir e be thamiy ni mom’maw’ ni ngar pirieged e time ni fan ko tabinaw rorad. Ri ba riyul’ e re ney ko boch e matin ni dariy e pomoon rorad, ya yad baadag ni ngar chaggad ko pi bitir rorad, machane, bat’uf ni ngar uned ko maruwel. Uw rogon ni nge yog boch e tayim ngorad ni fan ko tabinaw rorad? “Ngam Ayuweg e tamilangan’ nge gonop romed,” be weliy e Bible. (Proverbs 3:21) Pi galabthir e rayog ni ngar fanayed e “gonop” rorad ni nge yog boch e tayim ngorad ni fan ko tabinaw. Uw rogon?

Faan manga gur reb e matin ni ma un ko maruwel ma sana kam magar ya kefin mmu’ ko maruwel rom, gathi fel’ ni ngam pining e bitir rom ma ngam ngongliyew e ggan romed u taabang? Aram reb e tayim ni rayog ni nge ayuwegmew ni nge fel’ thilmew. Som’on, sana bat’uf boor e tayim ni ngam maruwelgow u taabang. Ma ra munmun, ma kam piri’eg ni bay e felfelan’ riy ma det’uf e tayim ni boor.

Faan manga gur reb e matam ni boor e maruwel rom u tomren e wik. Mang fan ni dabmu pining e pi bitir rom ni ngar uned ngom ko boch e maruwel? Rayog ni ngam non ngorad nap’an ni gimed be maruwel, maku, rayog ni ngam skulnagrad ko ngiyal’ nem. Fare fonow ulan e Bible ni ngam fil e thin rok got ngak e pi bitir rom e be pi’ athamgil nga lanin’um ni ngam non ngorad ‘nap’an ni gimed be par u but’, nap’an ni gimed be yan u kanawo’,​—arrogon, susun gubin ngiyal’. Aram rogon e “gonop” ni ngam non ngak e pi bitir rom nap’an ni gimed be maruwel u taabang.

Ngam mu tay e tayim ni fan ko tabinaw rom ma ra yib e taw’ath riy ni manemus. ”Ma yib e gonop ko girdi’ ni ma un ko numon,” be weliy e Bible ko proverb. (Proverbs 13:10) Faan manga ga ma ta’ e tayim ni ngam non ngak e girdi’ u tabinaw rom, ma rayog ni ngam pow’iyrad ko uw rogon ni ngar pithiged e magawon ni yib ngorad gubin ngiyal’. Ngam skulnagrad e chiney ma dabi yib e magawon ngom nib ba gel nga m’on. Maku, ra yib e felfelan’ riy ngomed. Ngan yodor, ma bat’uf ni ngam bing fare tang ni kan suguy ko gonop ni aram e Bible. Ngam fanay e Bible ni ngam skulnag e pi bitir rom ni ngar nanged e tin nib fel’.​—Psalm 119:105.

[Sasing ko page 4]

Piin ni fel’ yangarrad ni be par nib chuchugur ko galabthir rorad e gathi ri ma kireban’rad

[Sasing ko page 5]

Numon nib fel’ e ra yibnag e taw’ath ni boor nga tabinaw

[Sasing ko page 6]

Ra un e bitrir rom ngom ni ngam maruwelgow u taabang, ma rayog ni ngam non ngak maku rayog ni ngam fil ngak e tin nib fel’