Pi Reference ni Fan ko fare Babyor ni Pi N’en ni Ma Rin’ e Piin Kristiano nge Machib ni Yad Ma Tay
February 5-11
BOCH E THIN NIB GA’ FAN KO THIN ROK GOT | MATTHEW 12-13
“Fare Fanathin u Murung’agen e Wheat nge Pan”
“Dab Mpaged Talin Ni Gubin Ngiyal’ Ma Gu Ba’ Romed”
2 Pi n’en ni buch u lan fagi milay’ ko fare moon ni weliy Jesus murung’agen ko fare fanathin e be tamilangnag rogon nge ngiyal’ nra kunuy Jesus e piin ni yad bod e wheat, ni be yip’ fan e pi Kristiano ni kan dugliyrad ni ngar uned ngak ko gagiyeg u Gil’ilungun. Kan tabab i yung e pi awoch ko wheat nem ko Pentekost ko duw ni 33 C.E. Ma yira tal i kunuy e pi wheat nem u nap’an ni yira tay e pow ko tin tomur i girdien fachi ulung ni ka yad ba’ ni yad ba fas u tomuren e re m’ag ney ngemu’ min fekrad nga tharmiy. (Matt. 24:31; Rev. 7:1-4) Re n’ey e rayog ni ngan taareb rogonnag nga ba burey nib tolang. Faan ga ra sak’iy nga daken reb e burey nib tolang ma rayog ni ngam guy boor ban’en ni ki mada’ ko tin nib palog. Ere, re fanathin ney e be tamilangnag boch ban’en ni ke buch u lan 2,000 e duw. Mang boch ban’en ni ke tamilang u wan’dad ni ke buch ni bay rogon nga Gil’ilungun Got? Fare fanathin e be weliy murung’agen e ngiyal’ ni kan yung fapi awoch, nge ngiyal’ ni ke ga’, nge ngiyal’ ni kan kunuy kan tay nga naun. Re article ney e ba ga’ nra weliy murung’agen e ngiyal’ ni ngan kunuy e pi woldug nem ngan tay nga naun.
BE YALIYRAD JESUS
3 U tabolngin e bin l’agruw e chibog ma aram me “gagiyel fa pan” u nap’an ni gagiyel e piin ni yad ma dake yad e Kristiano u fayleng i yan. (Matt. 13:26) Nap’an e bin aningeg e chibog ma ke yoor e pi Kristiano ni yad bod e pan ko pi Kristiano ni kan dugliyrad. Dab mu pagtalin faram ni yog fapi tapigpig ngak fare masta u lan fare fanathin ni nge pagrad ngar puged fapi pan u fithik’ fapi woldug. (Matt. 13:28) Machane, mang e yog fare masta ngorad?
“Dab Mpaged Talin Ni Gubin Ngiyal’ Ma Gu Ba’ Romed”
4 I weliy Jesus murung’agen fapi wheat nge fapi pan ni gaar: “Mpaged e woldug nge pan nge ga’ u taabang nge mada’ ko ngiyal’ ni ngan kunuy e re woldug nem ngan tay nga naun.” Re n’ey e be dag ni ka nap’an e bin som’on e chibog ke mada’ ko ngiyal’ ney, ma ka bay e pi Kristiano ni kan dugliyrad u fayleng ni yad bod e wheat. Ke micheg Jesus e re n’ey u nap’an ni yog ngak pi gachalpen ni gaar: “Dab mpaged talin ni gubin ngiyal’ ma gu ba’ romed, nge yan i mada’ nga tungun e re m’ag ney.” (Matt. 28:20, NW) Ere, ra ayuweg Jesus e pi Kristiano ni kan dugliyrad ngki mada’ ko tin tomuren e rran. Machane, bochan ni ke yoor e piin ni yad bod e pan u fithik’rad, ma aram fan nde tamilang u wan’uy ko mini’ e pi arorad ni yad bod e wheat u nap’an e re ngiyal’ i n’em. Machane, in e duw u m’on ni nge tabab e mokun woldug, ma aram me gagiyel e piin ni yad bod e wheat u fithik’ e piin ni yad bod e pan. Uw rogon ni ke gagiyel e re n’ey?
“Dab Mpaged Talin Ni Gubin Ngiyal’ Ma Gu Ba’ Romed”
10 Som’on e, yira pug e pan u fithik’ e gi woldug nem. I yog Jesus ni gaar: “Bay gog ko piin ni ngar muruwliyed ni som’on e ngar puged e pan u fithik’ e gi woldug nem ngar m’aged thuman.” Tomuren e duw ni 1914, me tabab e pi engel i “kunuy” e pi Kristiano ni yad bod e pan ngar kieged yad ko piin ni kan dugliyrad ara “girdi’ ni Got e be gagiyegnagrad.”—Matt. 13:30, 38, 41.
11 Nap’an ni mon’og fare maruwel ko mokun woldug, ma aram me tabab ni nge gagiyel e n’en nib thil u thilin e gal ulung i girdi’ ney. (Rev. 18:1, 4) Nap’an e duw ni 1919, ma ke tamilang ni ke war fare Babylon nib Gilbuguwan. Mang e n’en ni ke gagiyelnag e n’en nib thil u thilin e tin riyul’ e Kristiano nge piin ni yad ma dake yad e Kristiano? Aram fare maruwel ni machib. Piin ni u rogned e thin rok e Piin ni Yad Ma Fil e Bible e ra tamilangnaged feni ga’ fan ni ngan un ko fare maruwel ni ngan machibnag murung’agen Gil’ilungun Got. Bod ni, fare ke babyor ni kenggin e To Whom the Work Is Entrusted (En ni Kan Pag Fan e Re Maruwel Ney Ngak) ni kan ngongliy ko duw ni 1919 e ke pi’ e athamgil nga laniyan’ urngin e Kristiano ni kan dugliyrad ni ngar machibgad u mit e tabinaw. I gaar: “Rib gel e re maruwel ney, machane, ireray e maruwel rok Somol, ere ngad rin’ed u gelngin. Ri gimed ba tow’ath ni gimed be un i rin’ e re maruwel ney.” Ere, mang e kar rin’ed? I yog Fare Wulyang Ntagil’ E Damit ko duw ni 1922 ni ka nap’an e re ngiyal’ i n’em i yib e ngaray me athamgil e Piin ni Yad Ma Fil e Bible ni ngar pasiggad boch i rin’ fare maruwel ni machib. De n’uw nap’an me yan i par ni machib u mit e tabinaw e aram e pow ko tin riyul’ e Kristiano keb i mada’ ko ngiyal’ ney.
12 Bin migid e, yira kunuy e woldug ngan tay nga naun. I yog Jesus ngak e pi engel rok ni gaar: ‘Mu kunuyed e re woldug nem ngam tiyed nga naun rog.’ (Matt. 13:30) Ka nap’an e duw ni 1919, ma kan kunuy e piin ni kan dugliyrad nga lan e ulung ni Kristiano ni kan sulweg nga rogon. Machane, ra taw nga tungun e re m’ag ney, ma pi Kristiano ni kan dugliyrad ni ka yad ba’ ni yad ba fas e yira kunuyrad u nap’an ni yad ra yan nga tharmiy ni aram e tow’ath rorad.—Dan. 7:18, 22, 27.
Ngan Fal’eg i Gay Boch Ban’en nib Ga’ Fan ko Thin rok Got
nwtsty-E study note ko Mt 12:20
wick ko magal ni be n’en ni nge math: Kakrom e yima fanay e magal ni kan ngongliy ko but’ ni bay e gapgep ni olive riy. Ere nap’an ni yira tay e wick ni kan ngongliy ko flax ko re magal nem, me ir e ma girngiy fare gapgep me yag ni nge par fare magal ni be af. Fare thin ni “ba magal ni be n’en ni nge math” ni kan fek ko thin nu Greek e rayog ni nge yip’ fan ba wick ni dakir daramram, ma kemus ni be yan e ath riy ni bochan e ka bay achifin. Fare yiiy ni bay ko Isaiah 42:3 e be weliy murung’agen e runguy rok Jesus. Re thin ney e be yip’ fan ndabi thang Jesus e chuw i athap ni bay rok e piin ni yad ba sobut’an’ ni ke mulan’rad.
Ga Manang Murung’agen e Re N’ey, Fa?
Riyul’ nrayog rok be’ ni nge yan i wereg awochngin e pan nga daken e milay’ rok be’ kakrom, fa?
I YOG Jesus ko Matthew 13:24-26 ni gaar: “Gagiyeg nu tharmiy e bod be’ nib moon ni wereg awochngin e woldug nib fel’ u milay’ rok. Me reb e nep’ ko ngiyal’ ni goo kan mol, me yib be’ ntoogor rok i wereg awochngin e pan nga fithik’ fa woldug rok ni wheat, ni aram e pi n’en ni yima ngongliy nge mang flowa, me yan. Ma faani ga’ fapi woldug me yib i for wom’engin, me yan i gagiyel fa pan.” Boor e tayol ni ka rogned ni be maruwar u wan’rad ko riyul’ ni yima rin’ ban’en ni aram rogon ko re fanathin ney fa danga’, machane faan yira yaliy e pi babyoren e motochiyel rok piyu Roma ma be m’ug riy nrayog ni i buch ban’en ni aray rogon kakrom.
I yog reb e dictionary ko Bible ni gaar: “Ra wereg be’ awochngin e pan nga daken e milay’ rok be’ ni bochan e nge sulweg taban e kireb ni ke rin’ ngak . . . ma aram e ke rin’ reb e oloboch nib togopuluw ko motochiyel rok piyu Roma. Re n’em ni kan ngongliy reb e motochiyel ni aray rogon e be tamilangnag nriyul’ ni i buch ban’en ni aray rogon kakrom.” I yog be’ ni boor ban’en u murung’agen e motochiyel ni manang ni ka nog Alastair Kerr ngak nnap’an e duw ni 533 C.E., me yoloy Justinian ni ir e Pilung nu Roma bangi babyor ni ka nog e Digest ngay. Re gi babyor nem e bay riy boch ban’en u murung’agen e motochiyel rok yu Roma nge boch e thin ni i yog boch e girdi’ nri yad manang e motochiyel (u bang ko duw ni 100-250 C.E.). Rogon ni bay ko re gi babyor nem (Digest, 9.2.27.14) e bay reb e pi girdi’ nem nri manang e motochiyel ni ka nog Ulpian ngak ni weliy murung’agen ba pa’ e oloboch ni buch u nap’an e bin l’agruw e chibog ni aram e wereg be’ awochngin e pan nga daken e milay’ rok be’, ma aram me kireb e woldug rok facha’. I weliy e re gi babyor nem ni ka nog e Digest ngay murung’agen mat’awun fare tamilay’ ni kan wereg e pan ko milay’ rok nge rogon urngin e salpiy nrayog ni nge fek rok faen ni ke ngongliy e oloboch ngak.
Pi n’ey ni i buch u nap’an ni be gagiyeg e Am nu Roma kakrom e be tamilangnag ni n’en ni weliy Jesus u lan fare fanathin rok e ban’en ni ka ma buch kakrom.
February 12-18
BOCH E THIN NIB GA’ FAN KO THIN ROK GOT | MATTHEW 14-15
“Ke Fanay In e Girdi’ ni Ngar Duruw’iyed Bokum e Girdi’”
Ke Fanay In e Girdi’ ni Ngar Duruw’iyed Bokum e Girdi’
2 Nap’an ni ke guy Jesus e re ulung i girdi’ nem, me taganan’ ngorad, me golnag e piin nib m’ar u fithik’rad miki fil boor ban’en ngorad u murung’agen Gil’ilungun Got. Nap’an ni ke chugur ni nge aw e yal’, me yog pi gachalpen Jesus ngak ni nge yog ngak fapi girdi’ ni nga ranod nga lan e pi binaw ngar chuw’iyed e ggan. Machane ke yog Jesus ngak pi gachalpen ni gaar: “Dab ranod, gimed e mpied ban’en ngorad ngar ked.” Sana ke balyangan’rad ko thin ni ke yog, ya ri dabi gaman e ggan ni bay rorad ya kemus ni lal yal’ e flowa nge l’agruw e nig nib achig.
Ke Fanay In e Girdi’ ni Ngar Duruw’iyed Bokum e Girdi’
3 Bochan ni ke runguy Jesus e pi girdi’ nem, ma aram me ngongliy reb e maang’ang. Ireray e re maang’ang ni kan weliy murung’agen u lan fa aningeg i Gospel. (Mark 6:35-44; Luke 9:10-17; John 6:1-13) I yog Jesus ngak pi gachalpen ni nga rogned ngak fapi girdi’ ni ngar pared nga but’ nga daken e pan, nra reb e ulung ma 50, fa 100 e girdi’ riy. Tomuren ni fek Jesus e meybil me t’et’ar e flowa nge nig. Ma aram me pi’ fapi ggan ngak “pi gachalpen ngar f’othed ko girdi’.” Ke gaman fapi ggan ngki aw! Aygum lemnag: Ke fanay Jesus in e girdi’ ni aram pi gachalpen ni ngar duruw’iyed bokum biyu’ e girdi’.
nwtsty-E study note ko Mt 14:21
nda ni uneg e ppin nge bitir ngay: Kemus ni u lan fare babyor rok Matthew e weliy riy murung’agen e piin nib pin nge bitir u nap’an ni weliy murung’agen fare maang’ang ni ngongliy Jesus u nap’an ni duruw’iy bokum biyu’ e girdi’. Ere rayog nib pag 15,000 urngin e girdi’ nni duruw’iyrad e ngiyal’ nem.
Ke Fanay In e Girdi’ ni Ngar Duruw’iyed Bokum e Girdi’
MU LEMNAG e re n’ey. (Mu beeg e Matthew 14:14-21.) Ngiyal’ nem e ke chugur ni ngan madnomnag fare Paluk’af ko 32 C.E., ma bay sogonap’an 5,000 e pumoon ndan uneg e ppin nge bitir ngay ni yad bay rok Jesus nge pi gachalpen u bangi ban’en nder ma par e girdi’ riy. Re ngi n’em e ba chugur ko fare binaw ni Bethsaida, ni bay ko lel’uch u dap’el’ay u Galile.
Ngan Fal’eg i Gay Boch Ban’en nib Ga’ Fan ko Thin rok Got
nwtsty-E study note ko Mt 15:7
piin ni gimed ma dake modingniged gimed: Fare bugithin ni hy·po·kri·tesʹ ni thin nu Greek e nni fanay nsom’on ni nge yip’ fan e girdi’ nu Greek ni yad ma yan u yaan ban’en. Ma boch nga tomuren min fanay e re thin ney ni ngki yip’ fan e girdi’ nu Roma ni ku yad ma yan u yaan ban’en. Pi girdi’ ney e ba ga’ ni yad ma fanay e mask ni ma ga’nag lamrad u nap’an ni yad ra non. Munmun ma aram min fanay e re thin ney ni nge yip’ fan be’ ni be mithag e bin riyul’ i fan ni be rin’ boch ban’en ara bin riyul’ i rarogon ni aram e be ngongol ni be dake modingnag ir. Aram fan ni ke pining Jesus e pi tayugang’ ko teliw nu Jew ni yad boch e piin ni yad ma “madag girdi’.”—Mt 6:5, 16.
nwtsty-E study note ko Mt 15:26
bitir . . . pilis nib achichig: Rogon ni bay ko fare Motochiyel rok Moses e pilis e ba mit e gamanman nib alit. Bochan e re n’em mab ga’ ni yima fanay e re bugithin nem u Bible ni nge yip’ fan ban’en nib kireb. (Le 11:27; Mt 7:6; Fi 3:2; Re 22:15) Machane, nap’an ni weliy Mark 7:27 nge Matthew murung’agen e n’en ni i yog Jesus mar fanayew fare thin ni “pilis” nib achichig ara “kus ko reb e tabinaw.” Ere rogon ni ur weliyew murung’agen e re thin ney e bod ni ke fel’ buchuuw lingan ya rayog ni nge yip’ fan ban’en nib fel’. Ere nap’an ni yog Jesus e re thin nem ma sana be weliy murung’agen e gamanman ni yima chuguliy u lan e tabinaw rok e piin ni gathi yad piyu Jew. Re n’ey ni ke taarebrogonnag Jesus piyu Israel ngak ba “bitir” me taarebrogonnag e piin ni gathi yad piyu Jew ko “pilis” nib achichig e be dag ni baadag Jesus ni nge tamilang ko mini’ e ngan duruw’iyrad ko tirok Got ban’en ko som’on. Ya mus nga reb e tabinaw ni bay e bitir nge kus riy, ma piin bitir e yima duruw’iyrad ko som’on ngemu’ mfini duruw’iy e gamanman.
February 19-25
BOCH E THIN NIB GA’ FAN KO THIN ROK GOT | MATTHEW 16-17
“Lem rok Mini’ e Ga Be Pag ni Nge Pow’iyem?”
Piin Figirngiy—Um Folwokgad Rok Kristus ni Ir Lolugen e Galesiya
17 Immoy bayay ni tamilangnag Jesus ngak e pi apostal rok ni nge yan nga Jerusalem ni bochan e aram e gin nra gafgownag e ‘piin ni piilal, nge pi tolang ko prist, nge pi tamachib ko Motochiyel riy. Ma bay nli’ ngem’, ma chirofen nra man e dalip e rran ngay e bay ni faseg ko yam’.’ Ma aram me fek Peter Jesus nga orel nga i puwan’ ngak ni be gaar: “Somol, mang e yigi siy i pag Got nge dor! Ya thingari dabi yib e pi n’ir ngom!” Ba tamilang ni fan ni ke yog Peter e re thin ney e bochan ni ke pag e runguy rok ni nge magawonnag rogon e lem rok. Ere aram fan nib t’uf ni ngan yal’uweg e lem rok. Ma aram fan ni gaar Jesus ngak: “Satan, mu chuw rog! Ya kam dibchay u kanawo’ rog, ya lem ni ga be tay e lem rok e girdi’, ma gathi lem rok Got.”—Matthew 16:21-23.
Mu Tiyan’um—Ya Baadag Satan ni Nge Longuyem!
16 Ku rayog ni nge bannag Satan e pi tapigpig rok Jehovah ni yad be pigpig ngak u fithik’ e pasig. Am lemnag e n’en ni buch u nap’an ni yog Jesus ngak pi gachalpen ni ke chugur e ngiyal’ ni nge yim’ riy. I fek apostal Peter Jesus nga orel me gaar ngak: “Somol, dab kum lem nge pag rogon; ya thingari dabi yib e pi n’ir ngom.” Dariy e maruwar riy ni be lemnag Peter ni nge ayuweg Jesus. Machane, me fulweg Jesus ngak ni gaar: “Satan, mu chuw rog!” (Matt. 16:22, 23, NW) Gur, mang fan ni yog Jesus “Satan” ngak Peter? Ya manang e n’en ni bayi buch. Ke taw nga nap’an ni nge yim’ ni nge mang biyul ni maligach me micheg ni Moonyan’ e ba malulifith l’igin. Ere, ngiyal’ nem ni kari par gubin ban’en nga tayoyowol e gathi aram e ngiyal’ ni nge “pag” Jesus ir. Ya baadag Satan ni nge dab ki tiyan’ Jesus.
17 Ere, chiney ni gad be chugur i yan nga tungun e re m’ag ney e ku gad be par u ba ngiyal’ ni ke mo’maw’ e par riy. Baadag Satan ni nge dab kud tedan’dad, ara ngad ‘paged’ gadad ni aram e ngad nameged e fel’ rogon ko re fayleng ney. Dab mu pag e re n’ey ni nge buch rom! Ya ngam ‘fal’eg rogom ngam par.’ (Matt. 24:42) Dariy ba ngiyal’ ni nge mich u wan’um e pi ban rok Satan, ma ga lemnag ndab ka a yib e tomur fa reb e dabi yib.
‘Marod Ngam Pingeged Yad Ngar Manged Pi Gachalpeg, Mi Gimed Taufenagrad’
9 Faanra ngad folwokgad rok Jesus ma gad rin’ e tin nib m’agan’ Got ngay, ma mang e ba muun ngay? I yog Jesus ngak pi gachalpen ni gaar: “Faanra ba adag be’ ni nge un ngog, ma thingari pag talin ir, nge fek e kuruth rok [“fare ley i gek’iy rok,” NW] nge lekeg.” (Matthew 16:24) Re thin ney ni yog Jesus e be tamilangnag dalip i ban’en nthingar da rin’ed. Bin som’on e, thingar da ‘paged’ gadad. Re n’ey e be yip’ fan ndab da paged gadad ko pi ar’ar rodad nib kireb ni bay u fithik’dad ni bochan e gadad bogi tadenen, ma gad fol ko pi fonow rok Got nge rogon ni be pow’iydad. Ma bin l’agruw e, thingar da feked ‘fare ley i gek’iy rodad.’ Ngiyal’ ni immoy Jesus riy e faanra yira tining be’ nga ba ley i gek’iy ma be yip’ fan ni yibe tamra’nag ma yibe gafgownag. Ere gadad e piin Kristiano e ba m’agan’dad ngay ni ngad gafgowgad ni bochan fare thin nib fel’. (2 Timothy 1:8) Yugu aram rogon nra moningnagdad e girdi’ nu fayleng ma yad ra togopuluw ngodad, ma ‘dab kud tafinayniged e tamra’,’ ma gad felfelan’ ni bochan e gad manang ni gad ba fel’ u wan’ Got ni bod rogon Kristus. (Hebrews 12:2) Ma bin dalip e, ngaud ‘leked’ Jesus ni gubin ngiyal’.—Psalms 73:26; 119:44; 145:2.
Ngan Fal’eg i Gay Boch Ban’en nib Ga’ Fan ko Thin rok Got
nwtsty-E fa gal study note ko Mt 16:18
I gur Peter ma daken e re war ney: Fare ngachal ni peʹtros ko thin nu Greek e be yip’ fan “ba malang ara war.” Ireray fare ngachal ni tunguy Jesus ngak Simon ko thin nu Greek. (Joh 1:42) Maku arrogon fare ngachal ni peʹtra ni ku be yip’ fan e “malang.” Re bugithin ney e be yip’ fan e malang ni ke mang def, ara tabon e rech, ara ba ulung i malang. Ki m’ug e re thin nu Greek ney u lan e Mt 7:24, 25; 27:60; Lu 6:48; 8:6; Ro 9:33; 1Ko 10:4; 1Pe 2:8. Ba mudugil nde lemnag Peter ni ir fare war nra toy Jesus e ulung rok nga daken, ya yoloy ko 1Pe 2:4-8 ni Jesus e aram e en ni kab kakrom nni yiiynag murung’agen nra mang fare “malang nri ba ga’ fan” ni ke mel’eg Got. Mus ngak apostal Paul ni ki weliy murung’agen Jesus ni ir fare “def” maku ir “fare war ni pi’ Got.” (1Ko 3:11; 10:4) Ere ba tamilang nre thin ney ni yog Jesus e be fanathinnag ban’en. Gowa be gaar: ‘I gur Peter e ke tamilang u wan’um ko mini’ faen ni ir Kristus. I gur fare War ara fare “malang” nra mang def ko ulung ni Kristiano.’
galesiya: U lan e re thin ney ma ireray e yay nsom’on ni m’ug e re thin nu Greek ney ni ek·kle·siʹa. L’agruw bugithin ni kan fek e re thin nu Greek ney riy nreb e ka nog e ek ngay ni be yip’ fan ni “nge yan,” ma reb e ka nog e ka·leʹo ngay ni be yip’ fan ni “ngan pining.” Re thin nem e be weliy murung’agen ba ulung i girdi’ ni kan piningrad nga taabang ni ngar rin’ed ban’en. (Mu guy fare Glossary.) Ere re n’ey ni yiiynag Jesus murung’agen e be weliy rogon nra sum fare ulung ko Kristiano ni bay e pi Kristiano ni kan dugliyrad riy ni yad fapi “malang nib fos” ni ngan fanay ko fare “tempel ni yibe toy ni tempel nib fel’ u wan’ Got.” (1Pe 2:4, 5) Re thin nu Greek ney e boor yay ni un fanay u lan fare ke Bible ni ka nog e Septuagint ngay nib ga’ ni be yip’ fan fare nam nu Israel ni yad e girdi’ rok Got nni piningrad nga wuru’ yu Egypt. (De 23:3; 31:30) Ku arrogon e n’en ni buch rok e pi Kristiano ni kan dugliyrad nni ‘piningrad u fithik’ e lumor min ‘mel’egrad u fithik’ e girdi’ nu fayleng’ ni ngar manged “girdien e galesiya rok Got.”—1Pe 2:9; Joh 15:19; 1Ko 1:2.
nwtsty-E study note ko Mt 16:19
fapi kiy ko gagiyeg nu tharmiy: Rogon ni bay u Bible e piin ni kan mel’egrad ni ngan pi’ e kiy ngorad ni yugu demtrug ko kiy ni yima fanay ara kiy ni be yip’ fan ban’en e aram e bay mat’awrad ni ngar rin’ed boch e maruwel. (1Kr 9:26, 27; Isa 22:20-22) Ere, fare bugithin ni “kiy” e be yip’ fan mat’awun be’ nge pi n’en nib milfan ngak ni nge rin’. I fanay Peter e pi “kiy” ney nni pi’ ngak ni nge bing e kanawo’ ngak e pi Jew (Ac 2:22-41), nge yu Samaria (Ac 8:14-17), nge piin ni gathi yad piyu Jew (Ac 10:34-38) ni nge yag gelngin Got nib thothup ngorad miki yag fare athap ngorad ni nga ranod nga tharmiy.
February 26–March 4
BOCH E THIN NIB GA’ FAN KO THIN ROK GOT | MATTHEW 18-19
“Mu Kol Ayuw Ya Nge Dab Mu Pag Boch Ban’en ni Nge Waliyem Ngam Denen ara Mu Waliy Yugu Boch e Girdi’ Ngar Denengad”
nwtsty-E fa gal study note ko Mt 18:6, 7
ba malang ni ba ga’: Miti ney e malang e faan yira foleg u barba’ nga barba’ ma sogonap’an 1.2-1.5 m (4-5 ft) ga’ngin. Ere bochan nib ga’ e re malang ney mab tomal, ma aram fan ni yima fanay e donkey ni nge cheleg.
boch ban’en ni ma waliy e girdi’ ngar pied keru’rad ngak Got: Fare bugithin ni skanʹda·lon ko thin nu Greek ni kan pilyeg ni ‘pi n’en ni ma waliy e girdi’ ngar pied keru’rad ngak Got’ e yibe lemnag ni be yip’ fan e wup. Bay boch e girdi’ ni yad ma yog nre thin nem e be yip’ fan fare n’en ni yima tay nga langgin e wup min the’ e wal ngay. Maku rayog ni nge yip’ fan boch ban’en nrayog ni nge k’aring be’ ni nge dol’. Ku be yip’ fan boch ban’en ni yibe rin’ ara boch ban’en ni be buch rok be’ nrayog ni nge k’aring ni nge ngongliy ban’en nde puluw, ara nge un nga boch e ngongol nde mat’aw, ara nge denen. Fare thin ni skan·da·liʹzo ni un fanay ko Mt 18:8, 9 e ni pilyeg ni “ngan waliy be’ ni nge denen” e ku rayog ni ngan pilyeg ni “ke mang reb e wup ara ngan k’aring be’ ni nge denen.”
nwtsty-E media
Malang nib Ga’
Ba ga’ ni yima fanay e malang nib ga’ ni ngan bilig e grain ara ngan uduy e gapgep ko olive ngay. Bay boch e pi malang ney ni gathi rib ga’ ya rayog ni ngan cheleg nga paay, machane bay boch nib ga’ ma dabiyog ni ngan cheleg nga paay, ya kemus ni gamanman e ma cheleg. Rayog nnap’an ni towasariy piyu Filistia Samson ni nge cheleg e malang ni fan ngorad, ma aram e reb e malang nib ga’ e i cheleg. (Jg 16:21) Miti ney e malang ni ma cheleg e gamanman e ba ga’ ni ma fanay e girdi’ nu Israel kakrom maku aram e n’en ni ki fanay e girdi’ ni ur moyed u lan e pi binaw ni bay u tan pa’ fare Am nu Roma.
Ba Malang ni Yima Bilbilig Ban’en Ngay nge Fare Malang ni Bod e Dabiy
Reb e malang nib ga’ ni bod rogon ni kan dag aray ko sasing e yima fanay e gamanman ni bod e donkey ni nge cheleg ma ki yima fanay ni ngan bilig e grain ara ngan uduy e gapgep ko olive ngay. Fare malang ni yima bilig ban’en ngay e sogonap’an 1.5 m (5 ft) ga’ngin ma yima cheleg u langgin e bin baaram e malang ni bod e dabiy nib ga’ boch ngay.
nwtsty-E study note ko Mt 18:9
Gehenna: Kan fek e re bugithin ney ko fa gal bugithin nu Hebrew ni geh hin·nomʹ, ni be yip’ fan e “loway nu Hinnom.” Immoy e re gin’ey ko yimuch ni ngal ko fare binaw nu Jerusalem kakrom. (Mu guy e App. B12 ni bay ko map u tan fare thin ni kenggin e “Jerusalem and Surrounding Area.”) Nap’an ni immoy Jesus u fayleng ma re loway nem e aram e gin ni yima urfeg e dow riy. Ere aram fan ni fare bugithin ni “Gehenna” e ba puluw ni nge yip’ fan e mathmit.
nwtstg-E Glossary
Gehenna
Ireray fithingan fare Loway nu Hinnom ko thin nu Greek ni bay ko yimuch ni ngal ko fare binaw nu Jerusalem kakrom. (Jer 7:31) Nni yiiynag ni ireray e gin ni nga non’ e pi ldow ngay. (Jer 7:32; 19:6) Dariy e mich riy ni u non’ e gamanman ara girdi’ ni ka yad ba fos e ngaram ni ngan urfegrad ara ngan gafgownagrad. Ere, gin’ey e dabiyog ni nge yip’ fan bangi ban’en ndabiyog ni ngan guy ni yima yon’ e girdi’ ngay ni ngan gafgownagrad u fithik’ e nifiy ni manemus. Ya bin riyul’ riy e, i weliy Jesus nge pi apostal rok murung’agen e Gehenna ni nge yip’ fan e gechig ni fan ko “bin l’agruw yay e yam’” ni aram e n’en nra buch rok e piin ni yira thangrad ni manemus.—Re 20:14; Mt 5:22; 10:28.
nwtsty-E study note ko Mt 18:10
gubin ngiyal’ ni yad ba’ rok e Chitamag nu tharmiy: Bochan ni pi engel e rayog ni nga ranod ko gin ni bay Got riy, ma aram fan ni kemus ni yigoo yad e rayog ni ngar guyed owchen Got.—Ex 33:20.
w10-E 11/1 16
N’en ni Ma Rin’ e Pi Engel ni Fan Ngodad
Ke tamilangnag Jesus ni pi engel e ba milfan ngorad ni ngar ayuweged e pi tapigpig rok Got ko tirok ban’en. Aram fan nnap’an ni ginang Jesus pi gachalpen u murung’agen rogon nrayog ni ngar waliyed be’ nge denen, ma aram me yog ni gaar: “Mu guyed rogon nge dab mu darifanniged u wun’med bagayad e pi bitir ney. Ya nggog ngomed ni pi engel rorad nu tharmiy e gubin ngiyal’ ni yad ba’ rok e Chitamag nu tharmiy.” (Matthew 18:10) Re n’ey ni yog Jesus e gathi be yip’ fan nra reb i gachalpen ma bay ba engel ni ir e kan dugliy ni nge matanagiy. Machane, ke tamilangnag Jesus ni pi engel ni yad ma maruwel Got u taabang e ba ga’ fan e pi n’en ni ma rin’ e piin ni yad bang ko fare ulung ni Kristiano u wan’rad.
Ngan Fal’eg i Gay Boch Ban’en nib Ga’ Fan ko Thin rok Got
nwtsty-E study note ko Mt 18:22
medlip yay e medlip i ragag: Re thin nu Greek ney e rayog ni nge yip’ fan “medlip i ragag nge medlip (77)” ara “medlip i ragag ni ngan puthuy ni medlip yay” nra yan i aw ni 490 yay. Ki m’ug e re thin nu Hebrew ney ko Ge 4:24 u lan fare ke Bible ni Septuagint ni “medlip i ragag nge medlip yay.” Ere demtrug rogon ni kad nanged fan e re thin ney, ma bochan ni yibe sul u daken e re matheeg ney, ma aram fan nre thin ney e be yip’ fan ban’en ni ngan rin’ ni “dariy n’umngin nap’an” ara “gubin ngiyal’.” Ere nap’an ni yog Jesus ngak Peter ni gathi medlip yay ya medlip yay e medlip i ragag, ma n’en ni be yog Jesus e gubin ngiyal’ nra rin’ be’ ara yog be’ ban’en nra k’aring e kireban’ ara damumuw ngodad, ma thingar da n’aged fan. Re n’ey e ba thil ko motochiyel ni bay ko fare babyor ni Babylonian Talmud (Yoma 86b) ni be yog ni: “Faanra rin’ be’ ba oloboch ngom ni taab yay, ara l’agruw yay, ara dalip yay, ma rayog ni ngam n’ag fan rok. Machane, nap’an nra gaman aningeg yay ni ke rin’ e re n’em, ma aram e dab kum n’ag fan.”
nwtsty-E study note ko Mt 19:7
babyoren e machuw: Rogon ni be yog fare Motochiyel e faanra be lemnag reb e pumoon ni nge chuw ko ppin rok, ma thingari fal’eg babyoren e machuw miki non ngak e piin piilal. Fan ni nge rin’ e re n’ey, e bochan ni ngan pi’ e tayim ngak ni nge fal’eg i lemnag e n’en ni nge rin’ ya ireray ban’en nrib ga’ fan ni nge dugliy. Fan ni kan ngongliy e re Motochiyel nem e bochan ni nge taleg e mabgol ndabi wer nib tomgin miki ayuweg mat’awun e piin nib pin. (De 24:1) Machane ngiyal’ ni immoy Jesus riy e ke n’igin e pi tayugang’ ko teliw ni nga i mom rogon ni nga i dar e mabgol. Josephus ni ir reb e Farise ni kar dargow e ppin rok ni immoy ko bin som’on e chibog maku ir be’ ni yoloy chepin e girdi’ e yog nrayog ni nga i dar e mabgol ni “dariy fan. Re n’ey e ba ga’ ni i buch rok boor e pumoon e ngiyal’ nem.”
nwtsty-E media
Babyoren e Machuw
Re babyoren e machuw ney e kan fal’eg ko duw ni 71 ara 72 C.E. ma kan yoloy ko thin nu Aramaic. Nni pirieg e re gi babyor ney ko lel’uch u bangi ban’en ni ka nog e Wadi Murabbaat ngay nreb e lul’ ni ke milik ni bay ko fare Ted nu Judea. U lan e re gi babyor ney e bay e thin riy ni be yog ni nap’an e bin nel’ e duw u nap’an ni togopuluw piyu Jew ngak piyu Roma, me wer e mabgol rok Joseph ni fak Naqsan nge Miriam ni fak Jonathan ni ur parew ko fare mach nu Masada.