Biyul Ni Pi’ Kristus Kanawo’ Ni Ngan Thap Ngak Got

“Yi Got e rib t’uf e girdi’ nu fayleng rok, ma aram me pi’ Fak ni kari maagirag rok nge yib, ni fan e nge urngin e piin ni michan’rad ngak e aram e dab kur m’ad, ya ke yog e yafos ndariy n’umngin nap’an ngorad.”​—JOHN 3:16.

1, 2. Mu weliy ko uw rarogon e girdi’.

MU lemnag ni gab m’ar ma dabi siy ni ga ra yim’ nfaanra dabni seyem. Ra uw rogon u wan’um nfaanra kaygi tolang puluwon e taflay ma dabi gaman e salpiy rom? Ma faan mang e urngin e salpiy ko tabinaw rom nge fager rom e ku dabi gaman? Ri ra k’aring e kankanan’ ni dabiyog ni ngan ayuweg e yafas!

² Re n’ey e be tamilangnag ko uw rarogon e girdi’. Gal nsom’on e gallabthir rodad ni Adam nge Efa e kan sunmegrow ni yow ba flont. (Deuteronomy 32:4) Ma rayog ni ngar parew ni manemus mi yow lebuguy e n’en nke m’agan’ Got ngay ni gaar: “Mu diyengow nge yoor pi fakmew, nge wer e piin ni owchemew nga gubin yang u fayleng ngar pired riy mi yad suwey.” (Genesis 1:28) Machane i togopuluw Adam nge Efa ku An Tasunmiyrow. (Genesis 3:1-6) Ma bochan ni dar folgow ku Got ma wenegan ni yib riy e ke af e denen ngorow ngak urngin pi fakrow ni daworni diyennag. I yog Job ni be’ nib yul’yul’ ni gaar: “Mini’ e rayog ni nge sunmeg be’ nib klin ku be’ nde klin? Dariy taabe’.”​—Job 14:4, New World Translation.

3. Uw rogon ni ke af e denen ngak urngin e girdi’?

³ Denen e bod e m’ar ni bay u fithik’dad, ni gad gubin ya be yog e Bible ni “ke denen urngin e girdi’.” Ma re n’em e bay wenegan ko yafas. Ya “denen e ma pi’ puluwoy ni yam’.” (Roma 3:23; 6:23) Dariy bagadad ni rayog ni nge siyeg e re n’em. Urngin e girdi’ e yad ma denen, ere urngin e girdi’ e ma yim’. Ma bochan ni gad pi fak Adam ma kan gargelnagdad ni aram rogon. (Psalm 51:5) I yoloy Paul ni gaar: “Denen e yib nga fayleng u daken taabe’, ma denen ni ngongliy e fek e yam’ i yib. Wenegan ni yib e af e yam’ ngak urngin e girdi’ nu fayleng, ni bochan e urngin e girdi’ ni ngongliy e denen.” (Roma 5:12) Machane gathi aram e dariy ban’en ni nge l’agan’dad ngay nra thapegdad.

Yira Chuweg e Denen nge Yam’

4. Mang fan ndabiyog ko girdi’ ni ngar chuweged e m’ar nge yam’?

⁴ Mang e rayog ni nge chuweg e denen nge wenegan, ni yam’? Ban’en ndabiyog ni nge pi’ e girdi’. Be weliy ko Psalm ni gaar: “Puluwon e pogofan rok be’ e yugub pag feni tolang. Ya n’en ni nge pi’ ni puluwon ni fan e nge dab ki yim’ nge yan nga low me par nib fos ndariy n’umngin nap’an e dabi gaman puluwon rok.” (Psalm 49:8, 9, Today’s English Version) Sana rayog ni nge yoor e duw rodad nfaanra gad ra kay e ggan nib fel’ ma gad un ko tafalay, machane dariy bagadad ni rayog ni nge gol ko denen ni af ngodad. Dariy bagadad ni rayog ni nge n’igin nge sul nga tomur e pillibthir iyan me flont downgin ni bod rogon nke m’agan’ Got ngay. Gathi be tunguy Paul e thin faani weliy ni bochan ni denen Adam ma tin ni sunmeg Got e ke “m’ay fan”​—ara rogon ni yog The Jerusalem Bible e, “kan tay ni dakiyog ni nge lebuguy e n’en ni kan nameg.” (Roma 8:20) Machane bay e falfalan’ riy ya dawori digeydad e An Sunmiydad. Ya ke fl’eg ban’en ni nge chuweg e denen nge yam’ nib mus rogon. Uw rogon?

5. Uw rogon ni kan tamilangnag ni ba ga’ fan e yal’uw ko fare Motochiyel ni kan pi’ ngak yu Israel?

⁵ I Jehovah e “ba t’uf rok e tin nib mat’aw ma ba yal’uw.” (Psalm 33:5) Pi Motochiyel ni pi’ ngak yu Israel e be tamilangnag fene ga’ fan e ngongol nib thabthabel mab yal’uw u nap’an ni ngan pufthinnag ban’en. Susun, bay e motochiyel riy ni be gaar, ‘puluwon reb e yafas reb e yafas.’ Ere faanra li’ reb e girdi’ nu Israel be’ ngem’, ma thingari pi’ e yafas rok ni puluwon e bin ni ke thang. (Exodus 21:23; Numbers 35:21) Aram rogon nra yal’uw me thabthabel ko tin ba puluw u wan’ Got.​—Mu taarebnag ko Exodus 21:30.

6. (a) Mang fan ni rayog ni ngan nog ni Adam e be’ ni ta thang e fan ko girdi’? (b) Uw rogon e yafas ni ke mul u pa’ Adam, ma miti mang maligach nib t’uf ni nge puluw ko tin nib yal’uw?

⁶ Faani denen Adam me mang be’ ni ta thang e fan ko girdi’. Uw rogon? Ya ra af e denen rok​—nge yam’—ngak urngin pi fak. Bochan ni de fol Adam ku Got ma ar fan ni be kireb iyan dowdad e chi ngiyal’ ney ma gad be sor iyan ko yam’. (Psalm 90:10) Ka bay ban’en nib l’ag ko denen ni tay Adam. Ya mu tay fanam iyan riy ni n’en ni ke mul u pa’ Adam e gathi ke mus ni yafas ni 70 ara 80 e duw n’umngin nap’an. N’en nke thay rok e yafas nib flont​—ni yafas ndariy n’umngin nap’an. Ere faanra ‘puluwon reb e yafas reb e yafas,’ ma susun uw rogon e yafas ni ra puluw ko thabthabel nib yal’uw? Aram ba yafas ko girdi’ nib flont​—ni bod Adam, ni rayog ni nge diyennag e bitir nib flont. Faanra ran pi’ ni maligach, ma yafas ko girdi’ nib flont e ra puluwnag e thabthabel nib yal’uw ma rayog ni nge chuweg e denen nge wenegan ni yam’.

Ngan Upunguy Puluwon e Denen

7. Mu weliy fan fare thin ni “biyul.”

⁷ U lan e Bible e ka nog e “biyul” ko n’en nib t’uf ni nge pi’ ni puluwon e denen. (Psalm 49:7) Ma re bugithin nem nthin ni English e rayog ni nge sor fan ko puluwon ni ngan pi’ ngak be’ ni ke iring be’ ni ngan sulweg facha’. Ma fare biyul ni pi’ Jehovah e de l’ag ku be’ ni kan iring. Machane taab fan ya yira pi’ puluwon. Ma riyul’ ni rogon fare bugithin ni Hebrew ni “biyul” e sor fan ko “ngan upunguy ban’en.” Ere ra ngan pi’ puluwon e denen, ma fare biyul e thingari taw ko n’en ni susun ni nge upunguy​—ni aram e yafas rok Adam nib flont.

8. (a) Mu weliy ko uw rogon e repurchase ara ngan chuw’iy biyay. (b) Uw rogon nib l’ag ngodad fare motochiyel ko repurchase ni gad e girdi’ ni ta denen?

⁸ Ba puluw e re n’em ko reb e motochiyel ko Motochiyel rok Moses​—ni fare motochiyel ko repurchase ara chuw’iy biyay. Faanra ke gafgow reb e girdi’ nu Israel me pi’ ir ni sib ko reb e girdi’ ni gathi girdi’ nu Israel, ma bay mat’awun reb e girdi’ rok ni nge chuw’iy biyay (ara biyuliy) e cha’ nem me pi’ puluwon e sib. (Levitikus 25:47-49) Be yog e Bible ni girdi’ nde flont e yad e “sib rok e denen.” (Roma 6:6; 7:14, 25) Ere mang e rayog ni ngan pi’ ni puluwdad? Kad guyed ni puluwon e yafas nib flont ni ke mul e reb e yafas nib flont​—gathi ban’en ni boor ko binem ma gathi ban’en nib lich.

9. Mang e rin’ Jehovah ni ngan upunguy e denen?

⁹ Machane ni gargelegdad ni gathi gad ba flont. Dariy taa bagadad ni ra puluweg Adam; dariy taa bagadad ni rayog ni nge pi’ puluwon fare biyul nra puluw ko thabthabel nib yal’uw. Kan weliy ko som’on ni gowa bay e m’ar rodad ni rayog ni ngad m’ad riy ma dabiyog ni ngad pied puluwon e tafalay ni ngan seydad ma gad gol. Faanra er rogon ma gathi gad ra pining e magar ku be’ ni ke pi’ puluwon e re n’em fa? Aram e n’en ni rin’ Jehovah! Ke rin’ ban’en me biyuliydad ko denen, nib mus rogon. Arrogon, ke m’agan’ ngay ni nge pi’ ngodad e n’en ndabiyog ni ngad chuwiyed. Uw rogon? Yoloy Paul ni gaar: “Tow’ath rok Got ngodad ndariy puluwon e yafos ndariy n’umngin nap’an nra pi’ u daken e taab girdi’ ni kad tiyed e Somol rodad i Jesus Kristus.” (Roma 6:23) I weliy John ni Jesus e ir “fare Fak e Saf rok Got ni ir e nge chuweg e denen rok e girdi’ nu fayleng.” (John 1:29) Ngad guyed ko uw rogon ni fanay Jehovah Fak ni rib t’uf rok ni nge pi’ puluwon fare biyul.

“Puluwon e Biyul”

10. Uw rogon ma thin ni kan yiiynag u morngaagen ba “owchen” e ke sor fan ku Josef nge Maria?

¹⁰ Tomren ni kan togopuluw ku Got u lan fare milay’ nu Eden me yog Jehovah ni ke m’agan’ ngay ni nge yibnag be’ ni “owchen” ara fak, ni ra biyuliy e girdi’ ko denen. (Genesis 3:15) I tamilangnag Jehovah fare tabinaw ni ra yib e re owchen nem riy. Boch nga tomren ma kan tamilangnag ni Josef nge Maria, ni kan michegrow ngorow, ma yow be par u Palestine. U fithik’ e lik’ay ma ka nog ngak Josef ni ke diyen Maria u daken e kan ni thothup. Gaar fare engel: “Bayi gargeleg bochi pagel ma ngam tunguy fithingan ni Jesus, ya bayi ayuweg girdien nge chuwegrad ko denen ni yad be ngongliy nge thapegrad ngak Got.”​—Matthew 1:20, 21.

11. (a) Uw rogon ni ke n’igin Jehovah ni ngan gargelnag Fak nib girdi’ nib flont? (b) Mang fan nrayog ku Jesus ni nge pi’ “puluwon e biyul”?

¹¹ Gathi ke diyen Maria ni bod yugu boch e girdi’, ya immoy Jesus u tharmiy u m’on ni ke mang girdi’. (Proverbs 8:22-31; Kolose 1:15) Gelngin Jehovah e ke afuweg e yafas rok nga yin Maria, min gargelnag nib girdi’. (John 1:1-3, 14; Filippi 2:6, 7) Me gagiyegnag Jehovah ni nge dabi ab e denen ku Adam ngak Jesus. Kan gargeleg Jesus ni ir be’ ni ba flont. Ere bay rok e n’en ni ke mul u pa’ Adam​—yafas ko girdi’ nib flont. Ere bay be’ ni rayog ni nge upunguy e denen! Ma aram e n’en ni rin’ Jesus ko Nisan 14, 33 C.E. Rofen nem me pag Jesus ni nge yib e pi toogor rok mar lied ngem’, ma aram me pi’ “puluwon e biyul.”​—1 Timothy 2:6.

Rogon Fene Ga’ Fan e Yafas ko Girdi’ nib Flont

12. (a) Mu weliy ko uw rogon nib thil e yam’ ni tay Jesus ko bin ni tay Adam. (b) Uw rogon ni ke mang Jesus “Chitamangiy ni Manemus” ngak e piin ni ma fol?

¹² Bay ban’en nib thil ko yam’ ni tay Jesus nge Adam​—aram ban’en ni be tamilangnag fene ga’ fan fare biyul. Bay rogon ni nge yim’ Adam, ya de fol ko Ani Sunmiy ke rin’ ni pumon. (Genesis 2:16, 17) Machane dariy rogon ni nge yim’ Jesus ya “dariy e denen ni ngongliy.” (1 Peter 2:22) Ere nap’an ni yim’ Jesus ma bay ban’en rok ni rib ga’ fan ni dariy rok Adam u nap’an ni yim’​—aram mat’awun ni nge yognag e yafas ko girdi’ nib flont. Ere yam’ ni tay Jesus e ba maligach. Nap’an ni ke yan nga tharmiy nib kan, me pi’ puluwon e maligach rok ngak Jehovah. (Hebrews 9:24) Faani yodorom ma ke chuw’iy Jesus e girdi’ nib ta denen me mang Chitamangirad nib biech, ni ke yan nga luwan Adam. (1 Korinth 15:45) Aram fan ni kan pining ku Jesus “Chitamangiy ni Manemus.” (Isaiah 9:6) Mu lemnag fan e re n’em! Adam, ni chitamangiy ni ta denen, e ke afuweg e yam’ ngak urngin pi fak. Ma Jesus ni Chitamangiy nib flont, e ke fanay puluwon e maligach ni pi’ ni nge pi’ e yafas ni manemus ngak e piin ni ma fol.

13. (a) Mu weliy ko uw rogon ni ke thang Jesus e malfith ni tay Adam. (b) Mang fan ni dan upunguy e denen ko gal nsom’on e girdi’ rodad ko maligach ni pi’ Jesus?

¹³ Machane uw rogon nrayog ni ngan upunguy e denen ko urngin e girdi’ u daken e yam’ ni tay taabe’? (Matthew 20:28) Reb e thin ni kan yoloy kafram e kan weliy reb e fanathin ni gaar: “Mu lemnag reb e factory ni boor e girdi’ e ma maruwel riy. Ma en nib ga’ lungun riy ni ir e manager e ba sasalap ma aram me puth e re business nem; kan taleg fare factory kan ning e mab riy. Me ere bokum miray e girdi’ e dariy e maruwel rorad ma dabiyog ni ngar thanged e malfith rorad. Ma ke gafgow e piin mabgol rorad nge pi bitir rorad, nge piin ni kar fl’eged e malfith ngorad ni bochan taabe’ nib sasalap! Ma aram me yib be’ ni boor e salpiy rok me ayuweg fare business me thang e malfith me tabab fare business ko maruwel biyay. Ma bochan ni kan thang e re malfith nem ma kan ayuweg e piin ni ma maruwel riy nge tabinaw rorad, nge piin ni pi’ e malfith ngorad. Machane rayog ko fa en ni manager ni nge un ko re flaab nem? Danga’, ya kan kalbusnag ma dabkun sulweg ko maruwel biid! Ku aram rogon e malfith ni tay Adam ni kan thang e ke yibnag angin ni fan ko bokum milyon e gird’ ni yad pi fak​—machane de yib angin ngak Adam.”

14, 15. Mang fan nrayog ni ngan nog ni Adam nge Efa e ur denengow nib m’agan’row ngay, ma uw rogon nib thil rarogodad ko rarogorow?

¹⁴ Aram rogon nib yal’uw. Mu tay fanam iyan riy ni ke m’agan’ Adam nge Efa ni ngar denengow. Ur turguyew ni dabra folgow ku Got. Machane gad e ni gargelegdad ni gad e ta denen. Gathi kad turguyed e re n’em. Demtrug ko uw fene gel e athamgil ni gad ra tay ma dabiyog ndabda denengad. (1 John 1:8) Sana yu ngiyal’ ma gad ma lem ni bod rogon Paul ni ke gaar: “Faanra gub adag ni nggu rin’ e tin nib fel’, ma ke mus ntin kireb e rayog ni gu rin’. Lanin’ug e ri ba adag fare motochiyel rok Got. Machane reb e motochiyel nib thil ko biney e gu be guy ni be maruwel u fithik’ i dowag​—reb e motochiyel ni be togopuluw ko bin baaram e motochiyel ni ba adag lanin’ug. Ir e ke tiyeg ni gag e kalbus ko tin ni ba adag e denen ni ir e be maruwel u fithik’ i dowag. Ere kar gu gafgow!”​—Roma 7:21-24.

¹⁵ Machane bochan fare biyul ma bay e athap rodad! Jesus ir fare owchen mu daken e micheg Got ni “urngin e nam nu fayleng ni bay ra weniggad ng[ak] ni ng[e] fal’eg waathrad.” (Genesis 22:18; Roma 8:20) Fare maligach ni pi’ Jesus e ke pithig e kanawo’ nge yog boor ban’en nib fel’ ko piin ni ke michan’rad ngak. Ngad filed u morngaagen boch.

Angin ni Yib ko Biyul ni Pi’ Kristus

16. Yugu aram rogon rarogodad nib tadenen machane mang angin ni yib ngodad e chiney ni bochan e biyul ni pi’ Jesus?

¹⁶ I weliy James ni “gadad gubin ni ba ga’ ni gadad ma oloboch.” (James 3:2) Machane bochan e biyul ni tay Kristus ma rayog ni ngan n’ag fan e oloboch rodad. I yoloy John ni gaar: “Faanra chey nge denen be’, ma ba’ Jesus Kristus ni be’ nib mat’aw ni ma wenignagdad ngak e en ni Chitamangiy. Yu daken Kristus e ir e be n’ag Got fan e denen rodad riy.” (1 John 2:1, 2) Machane de puluw ni ngad lemnaged ni dariy fan ni faanra gad ra denen. (Jude 4; mu taarebnag ko 1 Korinth 9:27.) Machane faanra gad ra oloboch, ma rayog ni ngad weliyed e n’en ni bay u gum’erchadad ku Jehovah me mich u wan’dad ni “ba adag ni nge n’ag fan” rodad. (Psalm 86:5; 130:3, 4; Isaiah 1:18; 55:7; Acts 3:19) Ere bochan fare biyul ma rayog ni ngad pigpiggad ku Got ni dariy ban’en ni ke kirebnag lanin’dad maku rayog ni ngad meybilgad ngak u daken fithingan Jesus Kristus.​—John 14:13, 14; Hebrews 9:14.

17. Mang boch e flaab e rayog nga m’on ni bochan fare biyul?

¹⁷ Fare biyul ni pi’ Kristus e ke bing e kanawo’ nrayog ni nge lebug e n’en ke m’agan’ Got ngay​—ni ra par e girdi’ ni ma fol rok u Paradis u fayleng ndariy n’umngin nap’an. (Psalm 37:29) I yoloy Paul ni gaar: “Ya ir [Jesus] e aram e ‘Ke fel’’ rok Got ngak urngin ban’en ni yog Got ni bayi rin’ ngak e girdi’.” (2 Korinth 1:20) Rriyul’ ni ke tabab e “yam’ i gagiyegnag e girdi’.” (Roma 5:17) Bochan fare biyul ma rayog ni nge chuweg Got e “bin th’abi tomur e toogor.” (1 Korinth 15:26; Revelation 21:4) Mus ni piin ni kar m’ad e rayog ni nge yib angin ngorad fare biyul ni pi’ Jesus. Gaar Jesus: “Ba’ ba ngiyal’ ni be yib ni bayi taw ngay ma gubin e yam’ ni bay u lan e low ni bayi rung’ag laman [Jesus], mi yad yib u lan e low rorad nga wuru’.”​—John 5:28, 29; 1 Korinth 15:20-22.

18. Mang wenegan e denen ko girdi’, ma uw rogon ni ran chuweg e re n’ey u lan e fayleng nib biech rok Got?

¹⁸ Mu lemnag fene fel’ ni ngan par uw rogon ni susun ni ngan par​—dariy e pi n’en ni ma k’aring e maga’fan’uy ni ma tomalnag lanin’dad ko ngiyal’ ney! Bochan e denen ma gathi gad be par rogon ni ba adag Got maku de puluw ngodad e lem rodad nge gum’erchadad nge dowdad. Machane be micheg e Bible ni dariy be’ u lan e bin nib biech e fayleng rok Got ni “bay ki yog nib m’ar.” Ma dabi gafgow e girdi’ ko m’ar u lolugey nge dowey. Mang fan? I pi’ Isaiah e fulweg ni gaar: “ya denen e ke m’ay i n’ag fan ni urngin.”​—Isaiah 33:24.

Kan Dag e T’ufeg​—U Daken fare Biyul

19. Mang e susun ni ngad rin’ed ni bochan e biyul ni pi’ Kristus?

¹⁹ Bochan e t’ufeg me l’og Jehovah Fak ni rib t’uf rok nga fayleng. (Roma 5:8; 1 John 4:9) Ma bochan e t’ufeg me “yim’ [Jesus] ni fan ngak urngin e girdi’.” (Hebrews 2:9; John 15:13) Aram fan ni yoloy Paul ni gaar: “Gelngin fanmad t’uf rok Kristus e ir e be gagiyegnagmad . . . I yim’ ni fan ngak e girdi’ ni urngin ni bochan e piin ni yad ba fos e nge dab ku ur ngongolgad ni yad be yan nga tabon lanin’rad, machane ngar ngongolgad ni yad be yan ngan’ faanem ni ir e ke yim’ ni fan ngorad ma kan faseg ko yam’ ni fan ngorad.” (2 Korinth 5:14, 15) Faanra gad ma tay fan e n’en ni rin’ Jesus ni fan ngodad, ma gad ra ngongol nib puluw ngay. Ya bochan fare biyul ma rayog ni ngan chuwegdad ko yam’! Dabi siy ni dubdad ni ngad ngongolgad u rogon ni ngad dariy fannaged e maligach ni pi’ Jesus.​—Hebrews 10:29.

20. Mang boch e kanawo’ nrayog ni ngad folgad ko “thin” rok Jesus?

²⁰ Uw rogon nrayog ni ngad daged ni ri gad ma tay fan fare biyul? Boch u m’on ni yim’ Jesus me gaar: “En ni gub t’uf rok e ra fol ko thin rog.” (John 14:23) “Thin” rok Jesus e ba muun ngay e motochiyel ni ngad pasiggad i rin’ e pi thin ney ni gaar: “Mmarod ngak girdien e pi nam u gubin yang ngam pingeged yad ngar manged pi gachalpeg, mi gimed taufenagrad.” (Matthew 28:19) Rogon ni ngan fol rok Jesus e kub t’uf ni nge t’uf rodad e pi walagdad nib spiritual.​—John 13:34, 35.

21. Mang fan nsusun ni ngad uned ko fare madnom ko Puguran ko April 1?

²¹ Reb e kanawo’ ni rib fel’ ni rayog ni ngad daged ni gad ma tay fan fare biyul e ngad uned ko fare Puguran ko yam’ ni tay Kristus, ni ra aw ko April 1 ko biney e duw.a Ku aram reb e “thin” ni yog Jesus ya nap’an ni ke tababnag e re madnom ney me tay chilen ko pi gachalpen ni gaar: “Um rin’ed e re n’ey ngi i pugurag ngomed.” (Luke 22:19) Faan gad ra un ko re madnom nib ga’ fan ney ma gad tiyan’ ko urngin ban’en ni yog Kristus ni ngad rin’ed, ma aram e gad be dag ni ke mich’ u wan’dad fare biyul ni pi’ Jesus ni ireray rogon ni ra thapeg Got e girdi’ ngak. Ma rriyul, ni “ke mus ni Jesus e rayog rok ni nge thapeg e girdi’ ngak Got.”​—Acts 4:12.

[Boch e Thin nra Tamilangnag Murung’agen]

Ka Ga Manang?

◻ Mang fan dabiyog ko girdi’ ni ngar pied puluwon e denen rorad?

◻ Uw rogon ma Jesus e “biyul nib puluw”?

◻ Uw rogon ni fanay Jesus mat’awun ni nge yog e yafas nib flont ngak ni nge ayuwegdad riy?

◻ Mang boch e flaab ni yib ko girdi’ ni bochan e biyul ni pi’ Kristus?

[Sasing ko page 21]

Kari mus ni be’ nib flont​—nib puluw ku Adam​—e rayog ni nge puluw ko thabthabel nib yal’uw

[Sasing ko page 22]

Bochan ni bay mat’awun e yafas nib flont ngak Jesus, me ere yam’ ni tay e rayog ni ngan tay nib maligach