Pi Ban’en ni Ma Yibnag e Falfalan’

GENIVAL, ni ma par u shantytown bangi n’en u lel’uch ni ngek u Brazil, ni ma ayuweg leengin nge pi fak nga puluwon ni yima pi’ nib sobut’ ko maruwel ni ma tay ni ma matanag u aspital. Dariy fan ni aram gelngin e gafgow ni be tay, me Genival e ma pi’ taab guruy u ragag guruy u puluwon ko teliw rok nrogon ni be yog laniyan’ ngak nib mat’aw. “Yu ngiyal’ ma tabinaw rog e yad ma par ni yad ba mak’iy,” ma yib ngan’ ere n’ey ma be chamgiy e yal rok, me gaar, “machane gu baadag ni nga gu pi’ ku Got e tini rayog rog ni demtrug ko mang gafgow e ra yib riy.”

Tomuren ni ke mul e maruwel rok u pa’, ma ka be pi’ Genival e re n’enem. Ani baga’ ko teliw rok e ka’ring ni nge skengnag Got ni aram e nge pi’ e salpiy ni ke yoor boch. Facha’ ni ga’ ko teliw rok e micheg ngak nib mudugil ni ra puog Got e tow’ath nga daken ni boor. Ma aram me lemnag Genival ni nge pi’ e naun rok ni chuway me pi’ e salpiy riy ko galesiya.

Genival e gathi goo ir e bay e re yul’yul’ nem ko pi’ ban’en rok. Boor e girdi’ ni ri yad ba gafgow ni ri yad ma pi’ ere guruy nem ni bochan ni ke fil e galesiya rorad ngorad nib ban’en ni be yog e Bible ni ngan rin’. Rriyul’ ere n’enem fa?

Taab Guruy u Ragag Guruy ni Ngan Pi’ ko Galesiya nge fare Motochiyel

Fare motochiyel ni ngan pi’ ere guruy nem e bayang ko fare motochiyel ni pi’ Jehovah Got ko fa 12 i ganong rok piyu Israel kakrom ni ke pag 3,500 e duw ni ke yan. Re motochiyel nem e dugliy ni ba guruy u ragag guruy ko n’en ni ke yib ko gi nam nem nge wom’engin e gek’iy nge taab guruy u ragag guruy ni ke mun ko gamanman e ngan pi’ ko fare ganong ni Levi ni nge ayuwegrad ko maruwel rorad ko fare tabernacle.​—Leviticus 27:30, 32; Numbers 18:21, 24.

I micheg Jehovah ngak piyu Israel ni re Motochiyel nem e ‘yugu dabi mo’maw’ rorad.’ (Deuteronomy 30:11) U n’umngin nap’an ni yad be yul’yul’ i rin’ e motochiyel rok Jehovah, nib muun ngay ere guruy nem ni nga uni pi’, ma ke micheg ngorad ni ra yoor wom’engin e woldug rorad. Ma ayuw ni ngan ayuwegrad e aram e nga kun uneg ngay taab guruy u ragag guruy u reb e duw ni ngan pi’ ni yu duw, ni ngan fanay u nap’an ni ra muulung ere nam nem ko pi madenom ko teliw rorad, ni ri yima fal e biney nga bayang . Arfan ni ‘piin ni wasol ni be par u rom, nge bitir ni dariy e chitamangin, nge piin ke yim’ figirngiyrad e ku ra yog ni ngar gamangad riy.​—Deuteronomy 14:28, 29; 28:1, 2, 11-14.

Fare Motochiyel e de dugliy e gechig ko baaray ni de yog nni pi’ ere guruy nem, machane ra be’ nu Israel ma bay u tan ba ngongol nib elmirin ni maruwel rorad u tan e motochiyel ni ngar ayuweged e bin riyul’ e liyor ko biney e kanawo’. Rriyul’ ya, Jehovah e yog nib kireb yu Israel ni ra paged ni dakur pied fare guruy u nap’an e tirok Malaki e rran ma ra iringed ni ‘dakur pied ngak fapi guruy nge maligach.’ (Malaki 3:8, New International Version) Ere ku ra yog ni nga kun togopuluwnag ere n’enem ko piin ni Kristiano ni dara pi’ e re guruy nem?

Ngan fal’eg, i lemnag. Motochiyel ko nam e gathir ma par ni ku ba motochiyel u wuru’ fare nam. Ni bod rogon, ni motochiyel ni fan ngak e piin ni yad ma yan u karro u Britain ni nga u ranod u ba’ ni gilay’ e dabiyog ni fanay e an ma yan u karro u France. Ku aram rogon, ni fare motochiyel nib t’uf ni ngan pi’ ba guruy u ragag guruy ko galesiya e bayang ko m’ag ni goo thilin Got nge nam nu Israel. (Exodus 19:3-8; Psalm 147:19, 20) Kemus ni goo piyu Israel e yad bay u tan e binem e motochiyel.

N’en ni kub muun ngay, e yugu aram rogon ni Got e der ma thil, ma pi n’en ni ma yog ni ngan rin’ e bay yu ngiyal’ ni ma thil. (Malaki 3:6) I yog fare Bible ni ba mudugil ni fare maligach ko yam ni tay Jesus, ko duw ni 33 C.E., e “upunguy,” ara “chuweg,” fare Motochiyel me un ngay fare “motochiyel ni nga uni kunuy taab guruy u ragag guruy ngan pi’ ko galesiya.”​—Kolose 2:13, 14; Efesus 2:13-15; Hebrews 7:5, 18.

Rogon ni Ma Pi’ e Kristiano Ban’en

Machane, pi’ ban’en ni ayuw ni nge ayuweg e bin riyul’ e liyor e kab t’uf. Jesus e pi’ mat’awun pi gachalpen ni ‘ngar manged mich rok nge yan i taw ko yungi n’en ni mus e fayleng ngay.’ (Acts 1:8) Nap’an ni ra yoor e piin ni ke michan’rad, ma aram e ku arrogon ni ke t’uf ni nge yoor e sensey ni kristiano nge piin ni ma guy e ulung ni nga i yan ko ulung nga i pi’ e athamgil nga lanin’rad. Piin ni ke yim’ figirngiyrad, nge piin ni dariy e gallabthir rorad, nge ku boch e girdi’ ni ba t’uf boch ban’en rorad e thingar uni ayuwegrad yu ngiyal’. Uw rogon ni i pi’ e Kristiano ko bin som’mon e chibog puluwon e pi n’eney?

Gonapan e duw ni 55 C.E., min pi’ e wenig nge yan ngak e piin Kristiano ni gathi yad piyu Jew ni yad bay u Europe ngo Asia Minor ni fan ngak e ulung nu Judea ni ke gafgow. U lan e babyor rok Paul ni yan ko ulung nu Korinth, e i fal’eg i weliy apostal Paul rogon ni kan ‘yarmiy ere mokun ney ni fan ngak e piin nib thothup’. (1 Korinth 16:1) Rayog ni ngam gin ko mang e n’en ni yog Paul ni dag rogon ni ma pi’ e Kristiano ban’en.

Apostal Paul e de sabanbannag e piin ni ke michan’rad ni nge k’aringrad ni ngar pied ban’en. Rriyul’, ya pi Kristiano nu Macedonia ni kar magawongad ko “mochuch” ma kari “gel e gafgow rorad” e u ra ‘weniggad ngak ni ri yad be wenignag ni nge pithig e thin ngorad ngar uned i pi’ ban’en u fithik’ e gol ma nga kuni pagrad ngar uned ko pigpig ni kan dugliy ni fan ngak e piin ni thothup.’​—2 Korinth 8:1-4.

Rriyul’, i Paul e i pi’ e athamgil ngak e girdi’ nu Korinth nib fel’ rogorad ni boor ban’en rorad ni ngar folwokgad rok pi walagrad nu Macedonia ni yad ba gol. Yugu aram rogon, ma ke yog reb e babyor ni de ‘yog rogon ni ngan rin’, ya baadag ni nge wenignag me yog boch i felngin, me pi’ e atamgil nga lanin’rad. Faan manga ni towasar ngak piyu Korinth’ ma aram e dabra pied ban’en ni yugu yad rorad e ra lemniged u fithik’ e falfalan’.’ Manang Paul ni “Got e baadag be’ ni ma pi’ ban’en u fithik’ e falfalan’,” gathi be’ ni ma pi’ ni “degeeran’ ara bochan ni yibe towasar ngak.”​—2 Korinth 9:7, New World Translation.

Michan’ nib gel nge tamilangan’ nib chag e t’ufeg nib riyul’ ngay ni fan ngak e piin ni yad ni Kristiano e ir e k’aring e pi Kristiano nem ni ngar pied ban’en ni yad e lem rorad.​—2 Korinth 8:7, 8.

‘Rogon ni Ke Dugliy U Lan Gum’irchaen’

Kab baadag Paul ni dabi dugliy oren e salpiy ara oren e pasent ni ngan pi’, mi yigi yog ni faanra yog me ere nge “bin som’mon e rran u gubin e wik, me be’ . . . me fal nga bang reb e salpiy ni rogon ni rayog ko tin be thognag.” (Italics ours; 1 Korinth 16:2, NIV) Bochan ni kan gonopiy rogon kan fal nga bang reb e salpiy, ni ke mudugil rogon ma aram e piyu Korinth e dabra pied ni de geeran’rad ara ra pied ni ba kireban’rad ngay ko ngiyal’ ni ra taw Paul. Ya ra reb e Kristiano, ma rogon ni nge dugliy oren e n’en nge pi’ e ban’en ni goo ir rok e manang, ni ban’en ‘ni ke dugliy u lan gum’irchaen.’​—2 Korinth 9:5, 7.

Rogon ni nge yog ni ngan t’ar woomngin ni boor ma aram e girdi’ nu Korinth e thingara yunged ni boor. Dariy ba ngiyal’ ni kaanog ni ngan pi’ ban’en nge taw ko ngiyal’ ni kan gafgow riy. ‘Gathi lem rog e nga gu pi’ e magawon ngomed,’ aray rogon ni micheg Paul ngorad. Wup ban’en ‘e baga’ ni ma fel’ u wan’uy ni faanra be yan u rogon e n’en ni ba’ ku be’, ma gathi be yan rogon e tin dariy ku be’.’ (2 Korinth 8:12, 13; 9:6) U lan bang e babyor ni yib nga tomur, e fare apostal e ta’ chilen ni gaar: “faanra be’ ni der pi’ ban’en ngak . . . e piin chon e tabinaw rok, ma aram e daki fanay e michan’ rok ni aram e ke gel e kireb rok ngak be’ ni dariy e michan’ rok.” (1 Timothy 5:8, NW) I Paul e de ta’ ir ko ngan pi’ ban’en ni ra togopuluw ko re kenggin e motochiyel ney.

Ba gagiyel ni Paul e i yog rogon e ‘mokun ni fen e piin thothup’ ya ke t’uf rorad. Dawor da bieged u lan e Bible murung’agen Paul ara boch e apostal ni u ra fal’eged rogon e mokun ara i yib ba guruy u ragag guruy u ban’en ngorad ni bochan ni nge yog e salpiy ni fan ko machib rorad. (Acts 3:6) Gubin ngiyal’ ma ma falfalan’ ni ma yib ngak e tow’ath ni ke pi’ fapi ulung, i Paul e bay u wan’ ni dabki tomalnag ban’en “nib tolang puluwon” ngak pi walagenan.​—1 Thessalonika 2:9; Filippi 4:15-18.

Pi’ Ban’en ni Gur e Lem Rom ko Ngiyal’ Ney

Ba tamilang, ni pi gachalpen Kristus ko bin som’mon e chibog, e u ra rin’ed ere n’enem ni yad ma pi’ ban’en ni yad e lem rorad, ma gathi ba guruy u ragag guruy ko tin ke yog ngorad. Machane, rayog ni ngam lemnag ko kab ga’ fan ere n’enem ni ngan rin’ e chiney ni nge ayuweg e machib ko fare thin nib fel’ ko salpiy miki ayuweg e pi Kristiano ni ke t’uf ban’en rorad fa danga’.

Mu lemnag e tin baaray. U lan e duw ni 1879 e ani fal’eg ere ke magazine ney e yog ngan nang ni “ri dabra tamangad ara ra ninged e ayuw ko girdi’.” Ere re lem nem ke magawonnag e Pi Mich Rok Jehovah ni de yog ni ra wereged e thin ni riyul’ nu Bible?

Chiney, ma Pi Mich e kar wereged e Bible, babyor ko Kristiano, nge ku boch e babyor u lan 235 e nam. Fare babyor ni Wulyang Ntagil’ E Damit, ba babyor ni ma fil e thin u Bible, som’mon ma yu pul ni yima wereg ni 6,000 ken ni kan yoloy ni taareb e thin ni kan fanay. Ma nap’an ni kan fal’eg ni ra baley e pul ma ba ken ma aram e yibe yoloy ni ke pag e 24,000,000 ken ni kan yoloy ni 146 mit e thin. Rogon ni ngan yarmiy rogon e maruwel ni ngan fil e Bible u fayleng i yan, ma Pi Mich e kar toyed ara ke yog ngorad yuyang ni ke mang pa’paangin e tochuch rorad u 110 e nam. Kub chag ngay, ni kar toyed bokum biyu’ i tagil’ e muulung rorad maku e ri tay boch e naun nib gagang ni fan e tin gang’ e muulung rorad ni rayog ni taw e piin ni yad baadag ni nga kur nanged boch e fonow nu Bible.

Ngiyal’ ni yibe ayuweg e girdi’ ko tirok Got ban’en nib t’uf rorad ma ir e ba m’on, ma Pi Mich Rok Jehovah e da ra paged ni dab ni ayuweg e piin ni ke michan’rad ko tin u fayleng ban’en nib t’uf rorad. Nap’an ni ra gafgow pi walagrad ni bochan angin e mahl, fa durru’, fa yal’ nib gel, ara yoko’, ma yad ma gurnag ngar pied e chugum ni fan ko tafalay, nge ggan, nge mad, nge boch e tin ba t’uf ban’en. Pi n’eney e be yib e salpiy riy ko salpiy ni ma pi’ e Kristiano ni be’ nge be’ nge ulung rorad.

Ngan pi’ e ayuw ni gur e lem rom e ba’ angin ma ku de tomal ko piin ni ba lich ban’en rorad, ni bod rogon Genival, ni faan kan weliy ko som’mon. Ba tow’ath, ya m’on ni yog ni nge pi’ e naun rok ni chuway’, meb Maria i guy Genival, ni reb e tamachib ko Pi Mich Rok Jehovah ni reb e pioneer. Yan i lemnag Genival me gaar, “Re sabethin nem e ayuweg e tabinaw rog ni rib gel ko gafgow ni dariy rogon.”.

Ke pirieg Genival ni maruwel rok Somol e de mil fan nga daken ban’en ni ngan pi’ ko galesiya ni taab guruy u ragag guruy e tin ke thognag be’. Rriyul’, ya ra pi’ ko galesiya taab guruy u ragag guruy e tin kan thognag ndabiysiy ma gathi aram ban’en ni ka be yog e Bible ni nga kuuni rin’ e chiney. Ke nang ni pi Kristiano e yima tow’athnagrad u nap’an ni ra ur golgad i pi’ ban’en machane gathi ban’en ni thingara rin’ed ni ngar pied nge thum’ nga wuru’ e tini rayog rorad.

Guy rogon ni nga uni pi’ ban’en ni rogon ni gur e kam turguy u wan’um e kebnag e bin riyul’ e falfalan’ ngak Genival. Baaray rogon ni yog: “Sana gu be pi’ 10 pasent fa danga’, machane gu be falfalan’ ko tini gu be pi’, ma gumanang ni ku arrogon Jehovah ni ku be falfalan’.”

[Box/Pictures on page 6]

Gur Tin Som’mon e Matam ko Galesiya e Ur Filed ni Ngauni Pi’ Baguruy u Ragag Guruy ko Tin kan Thognag ko Galesiya?

“Piin nib fel’ rogorad u fithik’dad e ngara ayuweged e piin ni ba t’uf ban’en rorad . . . Piin ni boor ban’en rorad, ma ba m’ag u wan’rad e nge bagayad me pi’ e n’en ni be lemnag ni ir e ba fel’ ni ngan pi’.”​—The First Apology, Justin Martyr, c. 150 C.E.

“Piyu Jew e ri ur pied baguruy u ragag guruy ko tin ni ba’ rorad nge mil fan ku Got, machane pi Kristiano e ra faled nga bang urngin ban’en rorad ni ngan fanay ko tirok Got ban’en, . . . ni bod rogon e n’en ni rin’ fare pin ni kem’ figirngin ni wun’ urngin e n’en ni fan ko par rok nga lan e kahol ko salpiy ni fan ku Got.”​—Against Heresies, Irenaeus, c. 180 C.E.

“Yugu aram rogon ni bay e kahol ni gadad ma wun’ e salpiy ngay, ma gathi salpiy ni ngan chuw’iy rogon min thap ku Got, ni bod rogon reb e teliw ni bay e birok e puluwon. Taab yay u reb e pul, ni faanra baadag be’, ma aram e ra be’ me pi’ e paa ni dabi yoor; machane kemus ni faanra ba falfalan’ ngay, ni faan manga rayog rok: ya dariy e towasar riy; urngin ma kan pi’ ni rogon ni ra be’ ma ir e ke lemnag.”​—Apology, Tertullian, c. 197 C.E.

“Nap’an ni ga’ e Galesiya i yan ma keb i m’ug boch e ulung nib thilthil, ma aram me t’uf ni ngan fal’eg boch e motochiyel ni nge dugliy rogon nib fel’ ma ba mudugil rogon e salpiy ni nga i ayuweg e pi tayugang’ ko teliw. Ma aram min fek fare puluwon ni ma yib ko taab guruy u ragag guruy ni yima pi’ ko fare Motochiyel ni Kakrom . . . Th’abi som’mon nib mudugil nni ngongliy rogon e motochiyel ko re n’enem e ba dake immoy ko fare gi babyor ko bishop ni muulung nga Tours u lan e 567 nge fare [canons] ko fare muulung u Macon u lan e 585.”​—The Catholic Encyclopedia.

[Credit Line]

Coin, top left: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Picture on page 4, 5]

Pi’ ban’en ni gur e lem rom e ma yibnag e falfalan’

[Pictures on page 7]

Pi’ ban’en ni gur e lem rom e be yib e salpiy riy ni yibe fanay ko maruwel ko machib, nge gafgow ni tomgin ni ma yib, nge dimow naun ni tafen e muulung