Guiranu racananu ora raca guerra ne ora ridinde binni
«Dede dxi biluxe Segunda Guerra Mundial hasta tiempu riʼ, jma stale guerra cayaca ne biaʼ chupa mil millón de binni nabézacaʼ ndaaniʼ ca guidxi ra cayaca ca guerra ca».
Amina Mohammed, vicesecretaria general stiʼ Naciones Unidas, 26 de enero 2023.
Dede ca guidxi ra nuu paz yanna, zándaca málasi guzulú gaca guerra o tinde binni. Ne cadi ca binni guidxi ca si racanacaʼ, sínuque dede né ca binni ni nabeza zitu de ca guerra riʼ. Ne neca nuu biaje maʼ biluxe guerra ndaaniʼ ti guidxi, peru ráparuʼ binni stale guendanagana ne yuubaʼ. Guidúʼyanu caadxi ejemplu de laacani:
Riaadxaʼ guendaró. Programa Mundial de Alimentos ná: «Ora raca guerra jma riuu hambre lu guidxilayú ne ca binni ni nabeza ndaaniʼ ca guidxi ra huayaca guerra la? jma huaxiéʼ guendaró nápacaʼ».
Racaná binni ne laaca rapa guendahuará ni runiná xquendabiaani. Ora nabeza tuuxa ti lugar ra cayaca guerra, nisi maʼ cadxibi stubi purtiʼ qué ganna xi zándaca gueeda guizaaca, ne pur nga rapa guendahuará ni rábicabe estrés ne ansiedad. Nga runi ca binni riʼ, cadi nápasicaʼ riesgu guizaacacaʼ xiixa o gacanacaʼ, sínuque laaca zándaca gueeda gápacaʼ depresión. Ne nuu biaje gastiʼ doctor ni guni tender laacaʼ.
Ruxooñeʼ binni de xquidxi. Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Refugiados bizeeteʼ lu beeu septiembre de iza 2023 que, jma de ti gayuaa catorce millón de binni gupa xidé bisaanacaʼ lídxicaʼ pur guerra ne ca guendaridinde ni cayaca ndaaniʼ xquídxicaʼ.
Qué rugaanda xpueltu binni. Ora raca guerra ndaaniʼ ti guidxi maʼ qué randa rapa binni ni caquiiñeʼ, purtiʼ riguiʼbaʼ lu ca cosa ca ne maʼ qué rugaanda xpueltu binni para sicaʼ ca cosa ni caquiiñecaʼ. Ora runiti ca gobiernu stale bueltu para sicaʼ ca cosa ni zaquiiñeʼ lu guerra la? jma huaxiéʼ bueltu riquiiñecaʼ para ca scuela ne ca clínica, ne pur nga rapa binni stale guendanagana. Ne guizáʼ stale bueltu nga runiti ti gobiernu para guni chaahuiʼ ti guidxi ni gucaná pur guerra.
Racaná Guidxilayú stinu. Guizáʼ runi sufrir binni ora runiná guerra ca cosa natural ni rudii guidxilayú laanu para guibáninu. Ora raca contaminar guidxilayú riʼ, nisa ne bi ni ricaanu, runi huarácani laanu. Ne neca maʼ biluxe guerra ndaaniʼ ti guidxi, peru riaanaruʼ ca bomba ni riguucabe xagueteʼ yú ne despué racani ti peligru para binni.
Nga runi zanda guininu, guizáʼ runduuxeʼ guerra stale cosa ne laaca riquiiñeʼ stale bueltu para gaca chaahuiʼ cani.